Арнайы немесе жеке элеуметтанулык кагидалар — социум

салаларын мысалга алуга болады. Мундай жагдайда олеум еттхк-эконо- 
микалык катынастар, адамдардын ондхрхспк кызмет|, эаресе онын элеу­
метпк аспектхлерх, сонымен катар халыктын эр турл| категорияларынын 
енбек жагдайы мен элеуметпк корганысынын проблемалары, халыкка 
бшм беру, денсаулык сактау, турмыс пен адамдардын демалысы, элеу­
метпк камсыздандыру, т.б. маселелерх зерттеледх.
Зерттеудщ максаттары — статистикалык материалдардын, элеуметта­
ну зерттеулершщ мэлхметтерш жэне баска да акпараттарды пайдалану 
непзшде аталмыш когамдык ом1р салаларына немесе олардын жекелеген 
жактарына катысты толык туаж к алу, сонымен катар орын алып отыр­
ган проблемаларды тшмд1 шешуге, элеуметпк-экономикалык процестердх 
утымды баскаруды жаксартуга байланысты гылыми дэлелденген коры- 
тындылар жасау. Дол сондай максаттар элеуметтанулык зерттеулердщ 
объектхлерх ретшде, когамдык ем1рдщ саяси жэне рухани салалары карас- 
тырылганда да басшылыкка алынады. Элбетте, эрбхр осындай жагдайда 
когамдык ом1рд1Н кейбхр салаларында болып жататын процестердщ ерек- 
шел1ктерше байланысты эр алуан максаттар алга койылады.
Арнайы элеуметтанулык теорияларды колдану барысында квбше-квп 
жалпыолеуметтанулык теорияларга да ж упнт отыру кажет. Сол аркылы 
когамнын тутастыгы мен кен аукым тургысында белгш бф элеуметтхк 
кубылыстарды немесе окигаларды пайымдауга болады. Алайда, осы тургы­
дан келгеннщ озднде де зерттеуШ1 сол окига болып жаткан когамнын омхр 
суру каппына, ен алдымен, осы саланын, ягни калыптаскан дэстурдхн 
механизмше, ондагы ж урт жаткан процестердх талдауга, сонымен катар 
осында калыптаскан ерекше элеуметпк проблемаларды шешуге назар 
аударады. взш щ табигатына сойкес арнайы элеуметтанулык теориялар, 
теориялык жоне эмпирикалык (ягни агымдагы практикалык мэлхметтерге 
талдау жасауга багытталган) зерттеу денгейлер» органикалык уйлеамде 
колданылады. Бул теориялар адамдар омдршхц кайсыб1р жактарына, он- 
Д1р1ст1к, саяси, баска да кызметше, олардын когамдык, отбасылык жэне 
жеке басынын турмысына тхкелей практикалык ыкпал ету тэсшдерше 
непзйеледа. Сонымен катар, олар эр турлх элеуметпк институттардын кыз- 
метш жаксарту жолдарын да долелдеп корсетедх. Баскаша айтар болсак, 
арнайы элеуметтанулык теориялар бупнп куннхц жэне жакын болашак- 
тьщ практикалык проблемаларын шешуге багытталган.
Арнайы элеуметтанулык теориялардын кейбхр непзп олшемдерх аркы­
лы олардын колданылу аясын да санамалап шыгаруга болады. Бхрхншщен, 
бул — бастапкы теориялык жэне методологияльпс ережелер, солардын 
непзхнде теорияпар курылады жэне олар журпзшетщ зерттеулер мен онын 
корьпындыларын шыгарудын непзш курайды; екзншщен, угымдар жуйеа —
13

оны арнайы елеуметтанулык теориялар колданады; ушжшщен, теория­
лык корытындылар жасау; тертншпден, шенбер1 кен проблемаларга, 
сонымен катар турл1 елеуметпк-экономнкалык, саяси жене рухани 
процестерД! баскарудын 
тйш дш гщ
арттыруга катысты зерттеулерден 
жене пайымдаулардан туындайтын арнайы елеуметтанулык теориялар 
денгешнде 
гылыми жене практикалык усыныстар. Бул теориялар прак­
тика тургысында органикалык байланыста болатындыгымен ерекше- 
ленед».
Арнайы елеуметтану теорияларынын непзп мазмунын курастыратын 
б!Л1М салаларынын арасынан мыналарды атап керсетуге болады: енбек 
елеуметтануы, елеуметпк-таптык катынастар, жастар елеуметтануы жене 
отбасы елеуметтануы, этнос елеуметтануы немесе улт катынастары елеу­
меттануы, кала жене село елеуметтануы, саяси катынастар елеумет­
тануы, дш елеуметтануы, медениет елеуметтануы, тулга елеуметтануы. 
Осынын 1Ш1нен елеуметтанулык б1р-б1ршен мазмунына карай езгеше- 
ленед!, сондай-ак ерекет ету нм субъежтшерш.е карай да таптар, улттар, 
жастар топтары, кала мен село тургындары, саяси партиялар мен козга- 
лыстар, т.б. букш когамдык катынастардын елеуметтанулык салалары 
болып танылады.
Арнайы елеуметтанулык теориялардын дамуы непзшде зерттеушшер 
когамдык емхрдщ ер турл1 салаларына, адамдардын кызметше жене елеу­
метпк институттардын прш ш к етухне кажетп такырыптык сараптау жа­
сауга мумкшднс алады. Сейпп, осынын нетижесшде теориялык жене 
практикалык манызаылыгы жогары мел1меттер жинастырады.
Элеуметтану бш мш ш келеа денгешне накты алеуметтанулык зерт- 
теулерд) жаткызуга болады. Олар — анкеталык сауалнама, сухбатнама 
(интервью), бакьшау, т.б. турлер!нде юке асырылады. Зерттеулер елеу- 
метпк аки кап ын жан-жакты салалары женшдеп шынайы мел!метгер алу 
максатында елеуметтану, экономика, кукык, т.б. гылымдар шенбержде, 
сонымен катар когамдыкемхрдеп белгш бфокнгаларга халыктын кезка- 
расы туралы маглуматалу ушж (сонымен бфге жекелеген елеуметпк топ­
тар), когамдык шюрд! бшу максатында, адамдардын кайсыбф елеуметпк 
проблемаларга, оларды шешудш тесшдерше жене т.б. катысты пшрлерш 
аныктау ушш журпзшедг. Мундай зерттеулерден алынган мел 1 меггер 
когамнын жене мемлекет емйржщ, ер турл! елеуметпк топтардын, енбек 
жене баска да ужымдардын, саяси партиялар мен козгалыстардын 
кызметтершш, агымдагы жене болашактагы мждеттерж шешуге усыныс­
тар дайындау ушш непз бола алады. Олар арнайы жене жалпыелеуметта­
нулык теориялар денгейхнде пайымдаудан етш, когам дамуынын аса мендЦ 
езекп проблемаларын шешу ушш колданылады.
14

Когамдык ем1рдщ кез келген саласы жешнде нактылы, шынайы акпа­
рат бершген тужырымды елеуметтанулык зерттеулер емйрде орын алган 
карама-кайшылыктарды аныктауга, сонымен катар белгш б1р элеуметпк 
кубылыстар мен агымдык урд1стердщ даму багыттары мен барыстарын 
айкындауга кемектеседг Булардын екеу! де элеуметпк проблемаларды. 
когамдык проиестерд! баскару меселелерш гылыми тургыда тусшш, шешу 
ушш ете манызды.
Накты елеуметтанулык зертгеудеп ен манызды нерсе — ол когамда, 
онын б|р саласында не болып жатканы жене оларды адамдар калай кабыл- 
дап отырганы жэншде айкын акпарат алу.
Накты елеуметтанулык зерттеулер эмпирикалык елеуметтанудын 
манызды саласы болып табылады. Бул багыт адамдардын кундел1кп прак­
тикалык кызметш, онын объективп жене субъективп жактарын зерттеу- 
ге багытталган.
Бул багыт елеуметпк шындыкты зерттеумен айналысады жене олар­
ды пайымдау жешнде факплер мен материалдар жинаудын, бакылау мен 
теж1рибе жасаудын, баска да мел^меттер алудын теалдерш камтиды. 
Осынын бэр1 шындыкты танудын эмпирикалык мэш болып саналады.
Каз1рп кезде бшм мен медениет ыкпалынын артуы, гылым мен тех­
никалык таным куралдарынын дамуы адамдардын елеуметок акикаттын 
сан алуан салаларына орай теж1рибел1к, эмпирикалык бшмш туракты 
турде жетщйруде. Теориялык ой корытуга орай эмпирикалык бшмнщ 
теориялык компоненттер! тыгыз байланысып, кебеюде жэне кушеюде.
Когамдык ем!р кубылыстарын эмпирикалык тану ерекше гылымды — 
эмпирикалык елеуметтануды калыптастырды. Гылымнын бул саласы 
АКД
1
пен Еуропа елдершде каркынды дамып келедг
Жогарыда сипатталган елеуметтану бшмшщ денгейлер! — жалпы- 
элеуметтанулык, арнайы элеуметтанулык теориялар жэне накты элеу­
меттанулык зерттеулер б|р-б1ршен алыстаган емес, олар езара органика- 
лык турде ерекет етед1, сейтш 61 рдей жене тутастай элеуметтану бшмшщ 
курылымын курайды. Б
1
рак бул курылымда олардын рел» 61 рдей емес. 
Накты елеуметтанулык зерттеу барысында казхрп ем
1
рдщ агымдагы 
процестер1 женшдеп ер турл1 акпараттар алынганымен, олар кейш ар­
найы жене жалпыелеуметтанулык теориялар денгешнде пайымдалады. 
Бул когамдык ем
1
рдщ жекелеген салаларында жене тутас когамда бола­
тын процестерд1 гылыми непзде ой елепнен етгазш, мойындауга мумюн- 
Д1к жасайды. Сондай-ак, жалпыелеуметтанулык теориялар арнайы елеу­
меттанулык теория мен накты елеуметтанулык зерттеулер денгейшде 
проблемаларды шешу ушш де колданылады.
Элеуметтанудын калыптасуында теориялармен катар категориялар 
мен зандар манызды рел аткарады.
15

3
. Элеуметпк угымы.
Элеуметтанудын категориялары мен зандары
Эр гылымнын езше тэн категориялары мен зандары бар. Элеуметтану 
гылымынын категориялары элеуметтану б ш м ш щ пэндас ерекшелистер]н 
накты тусхну уш ш бастапкы угым болып саналса, ал элеуметпк занды- 
лыктар онын, МЭН1Н ашатын кажетп угым болып табылады.
К. Маркс пен Ф . Энгельстщ гылыми енбектер1нде когамга, ондагы 
процестер мен катынастарга гылыми талдау жасалганда ею угым колда- 
нылган. Онын б!р! — когамдык, екййщ а — элеуметтхк угымдары.
К. Маркс пен Ф . Энгельс жалпы когам туралы мэселе козгаганда жэне 
когамдык ом1рдщ экономикалык, саяси, идеологиялык салаларынын 
озара байланысы женшде айтканда «когамдык*, «когамдык катынастар* 
угымдарын колданды, ал адамнын адамга, адамдардын бгр-бхрше карым- 
катынастарынын табигаты туралы, олардын т ф ш ш к орекетшщ алгышарт- 
тары жоншде, социумда адамдардын алатын орны мен аткаратын мщцётте- 
рх туралы, жалпы когамдагы карым-катынастар женхнде карастырганда 
К. Маркс пен Ф . Энгельс «элеуметпк» угымын пайдаланды жэне соган 
сэйкес «элеуметтхк катынастар* туралы энгхме де кетердх.
К. Маркс пен Ф . Энгельс шыгармаларында кейде «элеуметпк* угымы «аза­
маттык» угымымен бхр магынада колданылган. «Азаматтык» угымы адам­
дардын накты элеуметтхк хсауымдастык, атап айтканда, отбасы, тап, т.б. шен- 
берхндеп жэне жалпы когаммен езара эрекет етухмен байланыстырылды.
Кргамтуралы теорияны жасай отырып, К. Маркс пенФ . Энгельс когам­
нын тхршшк эрекеттершщ, когамдык катынастардын букхл жактарынын 
езара эрекеттерше баса кенхл аударды, ал кейбхр марксшхл галымдар «когам­
дык» жэне «элеуметтхк» угымдарын бхр магынада колданатын болды, гы­
лыми айналымнан «азаматтык когам» угымы б[рте-бхрте шыгып калды.
Тэжхрибелхк элеуметтану бхршама дамыган Батые Еуропа елдерх мен 
А К Д
1
-та жагдай баскаша калыптасты. Осыган орай француз жэне агыл- 
шын тхлдерхнде «элеуметтхк* угымы «когам» угымынан б е л ш т алынын. 
дэстурлх тар магынада, ягни тэжхрибелхк туешхпнде колданылды. Бунын 
езх жалпы когамга катысты кубылыстар мен процестердх бел плеуде киын- 
дыктар тугызды. Сондыктан элеуметтану дамуынын белгш бхр сатысында 
«социентальды» угымы енпзшдх, бул угым жалпы когамды жэне эконо­
микалык, элеуметпк-саяси жэне т.б. туратын букхл когамдык катынас­
тардын жуйесш сипаттау уш ш колданылды.
Отандык гылымда «когамдык» жэне «элеуметок» угымдарынын ара­
сында накты шектеудщ болмауы — калыптаскан кейбхр ■плдхк дэстурмен 
байланысты «элеуметок» угымы «когамдык» угымынынсинонимх репнде
16

карастырылды. Элеуметтанудын б|рте-б
1
рте дамуымен байланысты «элеу­
метпк» угымы 03 алдына жеке маныздылыкка ие болды.
Элеуметак — бул накты уакыт пен белгш орында жеке адамдардын 
немесе жеке адамдар топтарынын б1рлесе еткен кызметтщ процесс бары­
сында ыкпалдаскан сол когамнын когамдык катынастарынын жиынтыгы. 
Кез келген когамдык катынастар (экономикалык, саяси, т.б.) жуйеа 
адамдардын б1р-б>рше жэне когамга катынастарына катысты болды. 
Сондыктан бул жуйелердщ эркайсысыньщ езшд1К накты елеуметак 
аспекпа бар.
Элеуметак — бул индивидтердщ карым-катынасы мен езара ерекеп- 
нен кершенн ер турл1 жеке адамдардын б|ржкен кызмепнш нетижеа.
Элеуметак — бул адамдардын езара ерекетшщ барысында пайда бо­
лады, накты когамдык курылымда олардын алатын орны мен релш анык- 
тайды. Бул ез кезепнде, жеке адамдар мен жеке адамдар топтарынын 
когамдык ем1р кубылыстары мен процестершдеп ер турл! катынастары- 
нан кершедь
«Элеуметак кауымдастык» — елеуметтанудын непзп категориялары- 
нын б|р|. Элеуметак кауымдастык — бул, индивидгер мен кез келген адам 
топтарынын жей гана косындысы емес, керюнше, ол туракты жене тутас 
елеуметак тузшм, онын субъекнлерх ортак мудцемен бйрхккен жене езара 
б
1
р-б
1
р
1
мен араласа ерекет етед1.
Осындай езара ерекеттщ нетижеанде елеуметак катынастар калып­
тасады, когамда елеуметак сала ерекшелешп, ербхр адам езшщ елеуметак 
сапасын ез бойына аж редг Элеуметак кауымдастык едетте турл
1
елеу- 
метпк кауымдастыкка ю ретт жене сонын 1шгнде ер турл1 елеуметак рел 
аткаратын жеке адамнын елеуметпк болмысынын (турмысыньщ) сан 
алуан турлерх мен формаларын камтиды. Сол тулга мен когамнын езара 
байланысы мен ерекейн жанама турде керсепп бередг. Элеуметтанудын 
меж мен ерекшелтн туану ушш елеуметак кауымдастык категориясы 
ете манызды кубылыстар мен процестердщ субъектйвпк кызмет жагын 
ерекшелеп, б ел т керсетедг
в зш щ тур| жагынан елеуметак кауымдастыктар сонын кещ спк- 
мезгщщк келемдеп тур» (мысалы, адамдардын елемдж кауымдастыгы 
жене олардын мемлекетпк кауымдастыгы; ер турл1 келемдеп коныстык 
кауымдастыктар; социодемографиялык кауымдастыктар) жене олардын 
мудделершщ мазмунымен б1р1гетш тур! (мысалы, елеуметпк-таптык, 
елеуметнк-кеаби. улттык, т.б. кауымдастыктар) болып бвлжедт
Элеуметтанудын Мазмуны жагынан терец, ер] кен мьшадай катего- 
риялары бар: елеум етак жуйе, елеуметтхк курылым, елеуметпк ин­
ститут, елеуметак уйым, елеуметак топ, елеуметпк ерекет, елеуметак
17

мшез-кулык, т.б. Булардын эркайсысы, ез кезепнде ете манызды, алай­
да жалпыламалыгы темен категорияларды да осы айтылгандардан белш 
шыгарады. Айталык, елеуметпк топ категориясы мыналай жеке угым- 
дарды: тап, елеуметпк топ, халык, улт, отбасы, т.б., ал елеуметпк ерекет 
категориясы — елеуметпк мудде, элеуметтж максат, элеуметпк норма, 
элеуметпк кундылык жэне т.б. угымдарды камтиды. Элеуметтанудын 
манызды категорияларынын катарына элеуметпк теншк (немесе теназ- 

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: