Научная библиотек

уакытта шеш1лед1, деген улпдеп элеуметтхк заннын ерекет» баяндалган, 
ейткеш онын шарты накты ескертшген. Эрине, уйым сырткы фактор* 
лардын ыкпалынан бхржола айырыла алмауы мумкш жене материалдык 
ресурстардын, акпараттын уйымнын 1шшде 1рге теуш, козгалыска ту суш 
токтатуга да кол жетюзу онайга сокпас. Алайда, кайсыб1р уйымдарда зан­
нын ерекет ету жагдайынын мулде токтатылуы кездеседг Егер уйымдагы 
шиелешскен жагдай езш тудырган себептерд! жойганнан кейш де шеиил- 
месе, онда бул заннын шартын тужырымдаудагы ескертудщ орындалма- 
ганын Цлдгредь: Тагы б1р мысал келт!рей!к. Егер б»р мекемеде, адамга 
ек1нш! мекемеге Караганда сондай колемдеп жумысына артык жалакы 
телесе, онда ол адам сонын б^ршипсше жумыска турады, тек жалакы 
айырмашылыгы болмаса, оган бул мекемедеп жумыс ештенеамен 
озгешеленбейд». Мунда елеуметок зан келеа бхр турде байкалып тур. 
Кейде кызметкер жалакыны аз телейтш мекемет тандауы мумкш, онын 
себеб! мекеме уйше жакын орналаскан немесе енбек жагдайы жаксы бо­
луы ыктимал. Бул жагдайда зан ерекетшщ шарты орындалмай отыр. 
Жалакыдан баска, абсолюто жумыс жагдайы 
61
рдей мекеме болуы мумкш 
емес, б1рак оларды б|р-б1рше жакындатуга ебден болады.
Элеуметок зандар мен адамдар арасында туракты турде байланые 
орнатылады жене ол талаптарга не багынады, немесе олардан кашкак- 
тайды, болмаса езшщ мшез-кулкын елеуметгхк зандарга бешмдейдь не­
месе оларга карсылык корсетедк Элеуметтанушы елеуметтж занды аш- 
канымен, элх ешюм бммейтш кубылыстардын, белпазшктердщ бет пер- 
деан аша алган жок. Керюшше, адамдар елеуметок зандардан ездершщ 
кундел^кт! ем1рдеп белплерш коред1, еркашан сол зандардын керцйстерш 
оз теж1рибелер1мен салыстырып отырады.
Элеуметок зандарды 1здеп табу жене зерттеу ете киын. Бул кептеген 
жагдайлардын болуымен, олардын курделшпмен, б1р-б1рше жакынды- 
гымен, уштасып жатуымен байланысты. Сондыктан да елеуметок топ- 
тарда адамдардын мшез-кулкы кайталанады, ал ез кезепнде бул деталь- 
дардын кеп болуына орай елеуметок зандардын ерекетш жеке-дара болт 
алу эте киын.
Элеуметпк зандарды зерттегенде есте устайтын ерекше жагдайлар бар. 
Олар бул жумысты мейлшше жещлдетедд. Элеуметпк зандар адамдардын 
б1р-б1рше катысты мшез-кулкын, жургс-турысын зерттеп реттейтш, адам 
санасынан теуелаз емгр суретш объективп ережелер жиынтыгы болып 
табылады жене олардын непзш тарихи калыптаскан мотивтер, мудделер 
мен адамдардын Т1ришпк жагдайын канагаттандыруга умтылыстары, 
каутс1зд1ктер1, ерш-езг корсетулер1 жене т.б. калыптастырады. Сондык­
тан, елеуметок зандарды зерттегенде ен алдымен елеуметок топтын,
19

жжтщ, таптын немесе букш когамды курастыратын индивидтерд1н кажет- 
тшктерхн (мукгажын) аныктау керек жэне осы муктаждыктарды нелзге 
ала отырып, индивидтердщ мшез-кулкындагы кайталанатын эрекеттерщ 
1здеспру кажет, осындай кайталанатын керхнютерд! тудыратын жагдай- 
ларды аныктау жэне когамда журш жаткан элеуметпк процестерщ табыс- 
ты баскару ушш кажетп бшмдхлхк, элеуметпк зандар тужырымдалуы тию.
Элеуметпк зандардын когамдык кубылыстарды зерттеудеп, элеумет­
пк процестердх баскарудагы манызы ете зор. Элеуметпк зандардын ка- 
лыптасып, орныгуы мен эрекет ету! элеуметтануда гылыми тэешдерщ 
колдану мумюндапн камтамасыз етедх.
Когамнын эмхр суру процес| барысында орныккан элеуметпк байла­
ныстар белгш бхр зандар мен зандылыктардын непзшде пайда болып, 
эрекет етедх. 6з кезепнде бул зандар элеуметпк кубылыстар мен процес­
тердщ ерекшелхктх жактарын да айкындап отырады. Элеуметтануда 
элеуметпк зандарды аныктауда бхрлестак катынастар манызды рел атка­
рады. Жалпы бхрлестж катынастарга элеуметтж тохтгар, когам мен уйым­
дардын, т.б. арасында калыптаскан катынастар жатады.
Элеуметпк зандар окиганын барысында адамньщ ыркынан тыс калып- 
тасып, адам эмхрхне ыкпал етедх. Бхрак адам сол элеуметпк зандарды бас- 
шылыкка алып, езхне кажетп жагдайды жасай алады. вйткеш адам руха­
ни жене материалдык кундылыктарды ендхруге, вндхршген игшктерщ 
тутыну мен белу, т.б. урдхстерге катысады. Булар адамдардын когамдык 
бхрлхкте емхр сурухнде манызды рел аткарады.
Элеуметтж зандар адамдарды жене олардын мшез-кулкын реттеп оты­
рады, тулгалардын арасындагы катынастарды, олардын кауымдастыкта- 
рындагы катынастарды аныктайды жене адамдардын кызмет! мен бхр- 
лестжтершен керхнхс табалы. Элеуметтж зандардын катарына, мысалы, 
элеуметпк лифференииацияны жэне интеграцияны, элеуметпк мобильдхлисп, 
когамдык емхрдщ интернационал изациялануын, индивидтхн елеуметтенш- 
рхлухн (социализация), когам урбанизациясын, т.б. жаткызуга болады.
Элеуметтанудын зандарын классификациялау турлх непздерге суйенхп 
жасалады. Зандардын жалпылык (ортактык) дэрежесхне сэйкес олар жал­
пы зандар жэне ерекше зандар болып белшедх. Жалпы зандар когамнын, 
социумнын, тутас елеуметпк жуйенщ дамуын аныктайды. Ал, ерекше 
зандар — елеуметпк жуйенщ жеке элементгерше, когамнын белхмдерше тэн.
взхнщ сипаты, кориис табу тесш жагынан елеуметтану зандары ди- 
намикалык жене статистикалык болып та белшедх. Динамикалык 
занпяр 
накты жагдайдагы окигалардын желхс! арасындагы катан да бхр магыналы 
байланысты керсетедх. Ал, статистикалык зандар елеуметпк кубылыс­
тарды катан белплеп, аныктайды, эрх ыктимал дережеде де белгшейщ;
20

булар 
элеуметпк 
тутастык шенбержде болган 
элеуметпк 
езгерютердш 
непзп багыттары мен тенденцияларын керсетедь
Элеуметак зандарды бупнде б
1
рнеше топтарга белем
13
, атап айтсак, 
б1р1йМден, инвариантты ем1р суретш элеуметак немесе сонымен байла- 
ныскан кубылыстарды байкататын зандар. Бул зандар бойынша, егер де 
А деген кубылыс болатын болса, онда Б деген де кубылыс болуы тшс. 
Екшшщен, даму тенденциясын керсететш зандар. Аталмыш зандар 
элеуметак нысан курылымынын динамикасына себешш болатын езара 
карым-катынастын б»р туршен келескпне ету зандары болып табылады. 
Кдйсыбгр елеуметак жуйе курылымындагы элементтер мен теалдердщ 
реттелген байланыстарынын кешстгкте езгеру! буган дейшп калыпты 
жагдаймен аныкталады. К,урылымнынбурынгы калпынын келесюшеосы­
лай ыкпал ету| даму занынын сипаты болып саналады. Ушшипден, 
елеуметак кубылыстар арасында функционалдык теуелдшкн орнататын 
немесе коварнапия калыптастыратын зандар. Даму зандарымен салыс­
тырганда функционалдык зандар кайсыбхр елеуметак жуйенщ салыстыр­
малы турдеп турактылыгын сактауды камтамасыз етед|. Мунда жуйенщ 
элементтер! козгалыста болганымен, олар курылымды менд> езгерюке 
туаре алмайды. Егер де даму зандары елеуметпк объекпнщ 61 р сападан 
келес! сапага етуше себепий болса, функционалдык зандар осы етулер 
ушш алгышарттар жасайды. Тертшшщен, елеуметак кубылыстар арасын­
дагы байланыстарды белплейтш зандар. «Функционалды» жене «себеггп» 
байланыстарды белплейтш ер турл» зандардын болуы функционалдык 
себептщ тур! бола алмайды деген сез емес. Функционалдык байланыс 
себепн керсету! де мумкш, керсетпеу1 де мумкш. Бул угымдар жарым- 
жартылай сейкес келедг Функционалдык теуелдшктщ болуы ел! де болса 
менд! себеггпк катынастарды керсетпейдк Бесшшщен, елеуметак кубы­
лыстар арасындагы ыктимал байланыстарды орнататын зандар1. Адам­
дардын статусын белплейтш де зандар бар.
Элеуметак зандар елеуметтанудын когамда аткаратын мшдеттерш 
жузеге асыруга улкен ыкпал етедг.
4
. 
Элеуметтанудын аткаратын кызметтер! 
жене онын когамдык гылымдар жуйесшде алатын орны
Баска да когамдык гылымдар сиякты елеуметтану гылымынын когам 
алдында орындайтын, аткаратын мшдеттер! бар. Онын танымдык кызмеп — 
елеуметак кубылыстарды зерттеу аркылы олардын м е т мен мазмуны
1 

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: