Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| АБАЙ ТІЛІНІҢ ТАҒЫЛЫМЫ
Абайдың істеп кеткен қызметі – әдебиетімізге асыл іргетас. (Екеу, яғни Ж. Аймауытов пен М. Әуезов ) Абайды қазақ көркем сөзі мен әдеби тілінің жаңа кезеңін бастаушы, оларды жаңа сапаға көтеруші, сөз өрнегінің соны үлгілерін ұсынушы деп танығанда, сол жаңалықтардың, сол үлгі-қалыптардың әрі қарай жалғасуын іздейміз. Егер жалғаспаса, ол жаңа кезең, жаңа сапа, жаңа өрнек болып санал- май, дүниеге бір-ақ рет келіп, тұйықталып қалған феномендік құбылыс болып табылар еді. Абайды ұлы деп танытып отырған белгі – оның поэтика- лық дәстүрінің, рухани қазынасының, көркем тілінің жал- ғастық тапқандығынан, өзінен кейінгілерге үлгі-эталон бол- ғандығынан көрінеді. Бұл жайында жиі айтылып, көп жазы- лып келеді. Дегенмен бұл концепцияны жоғарғы талдаулары- мыз бен түйіндерімізге жанастыра дәлелдей түспекпіз. Осы мақсатпен ұлы Абайдың ізбасары Шәкәрім Құдайбердіұлы- ның тіл өрнегіне үңілсек. Шәкәрім – Абайдың азаматтық ар- ұжданы мен ақындық талантын тамаша танып, өте жоғары бағалаған, бағалай отырып үлгі тұтқан адам. Ол өлеңдерінде Абай есімін бір емес, бірнеше рет атайды. «Жастарға» деген өлеңінде: Сақ болалық, бір шоқып, бір қаралық, Қарауылдар мезгіл ғой, тұр, қаралық! Жүз айтқанмен, өзгенің бәрі надан, Жалыналық Абайға, жүр, баралық! Білімді сол кісіден үйренелік, «Әдейі іздеп біз келдік сізге» делік, «Өмір зая болмастық өнер үйрет, Ақылыңды аяма бізге» делік, – деп, Абайды ұстаз тұтуға жастарды шақырады. Ол «мыңмен жалғыз алысқан», «өзі ермей, ерік бермей қор еткен жұртын» айтқан, «сөзді ұғарлық бозбаланы көре алмай, үзілмес үміт- пенен бос қуарған» Абайды да жақсы таниды. Сондықтан: 199 Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан, Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан. Тегін білсең, аласың, бос береді, Тұтасынан ешкім жоқ мұны тапқан, – деп шындықты айтады. Абайды Шәкәрім барлық тұрғыдан ұстаз тұтады: Сөзбен де, өлеңмен де сабақ беріп, Алсын деп керектісін өзі теріп, – деп, өзінің алдына ұстазынан өзіне керектіні алу мақсатын қойғанын білдіреді. Сөз өнеріндегі керегін теріп алады. Алады да, жаратқандарын ұстазынша халқына ұсынады. Шәкәрім есімі ақталып, қалдырған мол мұрасын қалың жұртшылыққа ұсынылғалы 4-5 жылдың жүзі болғанымен, Шәкәрім шығармаларының тілін сөз етуге алғашқы күндер- ден бастап кірісе алмағанымыздың дәлелді себебі бар. Ең алдымен, белгілі бір қаламгердің көркем тілін талдаудың негізгі мақсаты ондағы көріктеу құралдарын: эпитет, метафо- ра, метанимия т. с. сияқтыларды тауып көрсетіп беру емес, бұндай жұмыс, біріншіден, ғылыми зерттеу емес, дерекнаме ғана болар еді, екіншіден, көркем шығарма, әсіресе поэзия болғандықтан, көріктеу элементтері ақын-жазушының қай- қайсысынан да молынан табылары даусыз, сондықтан олар- ды тауып тіркеп, не ерекшелік, не жаңалық деп тану әрдайым ғылыми ізденіс болып шықпайды. Осы себептен суреткердің тіл көркемдігін көрсетуде оның әсемдік әлемін танытатын көркемдеуіш-бейнелеуіш құралдарды пайдалану тәсілдерін, алдындағы үлгілерін, қайнар көзін, әрі қарай ұласуын танып- таныту дегендей мәселе қырларын (аспектілерін) нысанаға алу қажет болмақ. Ал Шәкәрімнің көркемдік өрнегін, яғни поэтикалық тілін Абайдың сөз кестесімен ұштастырмай әңгімелеу мүмкін емес, өйткені Шәкәрім – Абайдың поэтикалық мектебінің өкілі, жалғастырушысы. Демек, Шәкәрім тілін сөз етпес бұрын Абайдың тілдік поэтикасын жан-жақты талдап, танып алу қажет болды. Ұлы ақынның поэтикалық өресін лингвостилистикалық тұрғыдан жүйелі түрде арнайы зерттеген монографиялық еңбектер болмай келді. Әрине, Абайдың тілі деген тақырып 200 мүлде сөз болмады деуге болмайды, бірақ бұл тақырыптағы ізденістер Абайдың қазақ әдеби тілінің даму барысында алған орны, атқарған қызметі, ақын өлеңдеріндегі көріктеу құралдарының көрінісі, бұл орайда оның қосқан жаңалықтары мен өзгерістері деген сияқты мәселелерге арналды. Осы қазына мен жаңалықтардың тілдік негізін (механизмін) танытуды кешеуілдетіп келе жатқан жайымыз болды. Лингвистикалық стилистика (тілдік стилистика, лингвостилистика) дегеніміз әртүрлі эмоционалдық, экспрессивтік қосымша мағыналарды білдірудегі тілдік кұбылыстарды зерттейтін ғылым саласы болса, осы сала бойынша Абай тілі кеңінен әңгіме өзегіне ай- налмай келгені мәлім. Көрсетілген талапты көздейтін жұмыс енді жазылып отырғандықтан, белгілі бір шамада Шәкәрім тілін де сөз етуге мүмкіндік алдық. Әрине, бұл ізденістеріміз Шәкәрімдей зор суреткердің тілін тұтастай алып, жан-жақты талдау емес, өйткені әрі ақын, әрі прозаик жазушы, әрі пуб- лицист, әрі тарихшы, философ ғалым Шәкәрім мұрасының стильдік-жанрлық өрісінің кең екендігі, оның тілдік-көркемдік тәсілдерді саналы түрде қолданып, өзіндік ізденістерге бар- ғандығы, қаламына тән ерекшеліктердің молдығы мен әр алуандығы – осылардың баршасы бұл тақырыпты өз алдына бөлек арнайы зерттеуді қажет етеді. Біз бұл жерде Абай мен Шәкәрім поэзиясының көркем тіліндегі іліктестіктің бірнеше сәттерін ғана талдамақпыз. Шәкәрім де, ұлы ұстазы сияқты, ең алдымен, қазақтың күшті дамыған байырғы поэтикалық мектебінен, поэтикалық тілінен нәр алған, сол тілдің бай мұрасын: образдар дүниесін, сол об- раздарды беретін сөздер мен фразеологизмдерді орынды әрі молынан пайдаланған. Ұстазы Абай: Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау, Сөздері бары – жамау, көбі – құрау, 51 – деп сынаса да, шәкірті Шәкәрім: Сыпыра жырау, Шортанбай, Үмбетай мен Марабай 51 Өлеңнің бұл тармағын кейбір басылымдарда жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|