Әділханова жанна сайынқызы

70 
Бұл тақырыпты терең зерттеуге апаратын себептің бірі – С. 
Сейітовтің майдангер ақын ретінде ел басына күн туған сонау ауыр
күндерде барша халықтың баласы бір ананың баласындай болған қиын
заманның куәсі болғандығында. Соғысқа қатыспаған, достық пен
туыстықтың қадірін шынайы түсінбеген адам мұндай тереңдікке бара
алмас еді. Осы патриоттық сезімдерді парасат пайымымен парықтай білу 
– сол заман мен қоғамның жеңісі екені даусыз. Жасыратыны жоқ,
Кеңестік кезеңде халықтар достығы сырт көзге ғана емес, шын мәнінде
жүректерге жылылық ұялатқан, көптеген адамдардың өміріне рухани
өзгеріс әкелген аса маңызды құбылыс болды. Ғалымның осы достықтың
әдеби шығармалар арқылы көрініс тапқан ұлттар арасындағы дәнекерлік
қызметі туралы талмай айтуы да сондықтан деп түсінген абзал.
Мысалы, Шота Руставели шығармашылығы туралы мақалада да екі ел
өмірі, екі ел мінезі анық аңғарылады. Мақала «Сегіз ғасырдың құрдасы»
деп аталады. «Жолбарыс терісін жамылған батыр» поэмасының авторы
Ш.Руставели – грузиннің ертедегі қайта туу дәуірінің мәңгілік өрісіне
көтерілген кемеңгер тұлға. Ғалым поэманың дүние жүзілік әдебиеттің
алтын қазынасына қосылған, ал оның авторы әлемдегі көркем ой
алыптарының, сұлу сөз зергерлерінің алқалы тобынан берік орын алғаны
туралы тұжырым жасайды. С.Сейітов Шота туралы былай дейді: «Ол өзі
өмір сүрген заманның анағұрлым прогресшіл жақтарын қайталанбас сұлу
өрнекпен, шалқыған шалқар шабытпен, аса күшті эмоциялық қуатпен
шебер суреттеп берді. Шота мемлекеттің тәуелсіздігі мен бірлігі
идеясын жақтады. Ол табиғаттағы, қоғамдағы сұлулық пен
жарасымдылықты құптап, қиянатқа, әділетсіздікке қарсы күресті, адамдар
арасындағы адалдық пен достықты мадақтады. Руставели поэзиясының
бағалылығы сол – ол басынан аяғына дейін гуманистік, патриоттық
идеямен, туған ел алдындағы борышты түсіну идеясымен суғарылған. 
Шота адамның бостандығын, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған»
заманды көкседі, оған қажырлы қайрат иесі, ер көңілді, ізгі тілекті,
абзал жанды адам қымбат» [24, 265-б.]. Рас, грузин ақынының ұлы
туындысындағы ең тамаша қасиеттің бірі адамдардың туыстығы мен
достығын мадақтауында жатыр. Өз қаһармандарын сипаттау тұсында
автор Тариел, Автандил, Придондардың жайшылықтағы қарым-
қатынасын ғана көрсету шеңберінде қалып қоймаған. Осынау ержүрек
батырларды туысқандық- тілеулестік сезімі, қатерлі шақтарда біріне-бірі
қол ұшын беріп, көмектесіп отыру сезімі біріктіреді. Үнділік Тариелдің,
араб Автандилдің және ақын ойынан шығарған халықтың өкілі
Придонның арасындағы туысқандық бірлік пен ынтымақ анығында
халықтар достығын бейнелейді. Осы арада зерттеуші поэмадағы нақыл
сөздерге, көркем ойларға талдау жасай отырып, қазақ әдебиетімен
байланыстыра қарастырады. Бұл туралы әдебиетші М. Қалдыбаевтың
мақаласында жақсы айтылған: «Грузин халқының ұлы ақыны Ш. 
Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған батыр» деген поэмасын
таңдағанда ақынның ұлы туындысындағы ең тамаша қасиеттің бірі – 

71 
адамдардың туысқандығы мен достығы екендігін айтады. 
В.Маяковскийдің өсу жолына Шота Руставли шығармаларының да игі
әсері болғанын зерделейді» [70]. Осы орайда С.Сейітов зерттеген осы
тақырыптағы қазақ әдебиетінің көрнекті қаламгері М. Әуезовтің де
Ш.Руставлидің осы әйгілі поэмасы туралы ой-пікірі бар: «Руставли
дастанының идеясы мен көркемдік мазмұнындағы зор. Даналық та,
тарихи қымбаттылық та Шығыс пен Батыстың аралығынан шығып,
екеуімен де жалғаса отырып, бірақ екеуінің де ықпалына түсіп кетпей,
өз бетінде өзгеше бір нық мәдениеттің ескерткіші болып шығуында»,–
деген пікірі маңыздылығымен құнды. [71]
Бұл поэманың қазақ тіліне аударылуы да мәдени өміріміздегі
елеулі оқиғалардың бірі болғаны рас. Ұлы эпостың үзінділерін
Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ж.Сыздықов, М. Дәулетбаев, Ө. Тұрманжанов 
сияқты ақындар аудару арқылы өз шығармашылықтарының өрісін
кеңейтті деуге болады. Өз зерттеуінде С.Сейітов осы авторлардың
аудармаларына терең талдау жасап, салыстыра сипаттайды.
Ғалымның бұдан да басқа халықтар достығы мен еларалық
шығармашылық байланыстар туралы жазылған ғалымның жеке
мақалалары, баспасөзде жарияланған пікірлері де өте көп. Қарымды
қаламгердің артына қалдырған мұрасы саны жағынан да, сапа
тұрғысынан да ауыз толтырып айтарлықтай құнды дүниелерге толы.
Мәселен, ғалымның қазақ халқының ұлы ақыны Абай
шығармаларының татар тіліне аударылуы, Тоқай мен Абайдың арасын
жалғастырушы сөз құдіреті туралы «Абай татарша қалай сөйлейді?»
деген мақаласы бар. [72]. Екі түрлі аймақта, екі түрлі ортада ғұмыр
кешкен бұл қос алыптың бірін-бірі көрмесе де шығармашылық
бағытында үндестік, сарындастық бары анық. Ол әсіресе, халықтық
сипатынан, гуманистік лебіздерінен, өз замандастарын өнер-білімге
шақыру ниетінен өрбіген өлеңдерінен байқалады. Әдебиеттегі көптеген
зерттеушілер байқай бермейтін осы ұқсастық пен ішкі рухани
жақындықты С. Сейітов жақсы аңғарған. Ғалым қазақтың Абайы мен
татардың Тоқайын қатар қойып, салыстырады: 
«Жазғаным көпшілікке ұнар ма екен? 
Ұнаса ұғынатын болар ма екен?» 
– деп келетін Тоқай тармақтары Абайдың мына сөздерімен астасып
жатқанын ғалым жақсы байқаған:
«Мұны жаздым ойланып, 
Ойда бардан толғанып. 
Кірсе ішіңе оқи бер, 
Бозбалалар, қолға алып».

72 
Осындай ұқсастықтарына тоқталған С. Сейітов екі ақынның ой
орамдары, сөз кестесі мен парасат пайымының биіктігін дәлелдеуге
тырысқан. Ол: «Абай мен Тоқайдың табиғат құбылыстары, өмір мен
өлім жайындағы тебіреністерінде біріне-бірі жуықтайтын, үндесетін
кестелі тармақтар аз емес», – дей келе, Абайдың татар жұртшылығы
алдындағы биік беделін танытатын Тоқай ізбасарларының айтқан
пікірлеріне, баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларына тоқталып, 
ондағы қазақ әдебиеті үшін мақтан тұтарлық, құнды лебіздерге шолу
жасайды. Онда Ғалымжан Ибрагимовтың, Шайхзада Бабичтің, Ғұмар
Башировтың, Мұхамед Ғайнулиннің, Сибғат Хакимнің, Хатим
Усмановтың және басқа да татар ақын-жазушылары мен ғалымдарының 
бағалы пікірлері бар. Абай өлеңдерінің татар тіліне аударылуына
М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тікелей әсері болғандығын
ескерсек, бірталай мәселені түсінуге жол ашылады. Автор Абай
туындыларының татаршалануы туралы мәліметтерді нақты деректермен
келтіріп көрсетеді: «Абай өлеңдерінің татар тіліне тәржімәланып, жеке
кітапша болып басылуы қырқыншы жылдардың екінші жартысына
тұспа-тұс келеді. Мысалы, «Абай өлеңдері мен поэмалары» деген жинақ
1946 жылы 75 бет көлемінде Қазанда жарық көрген. Содан соң, 1947
жылы «Өлеңдері мен поэмалары» деген атпен Қазанда басылған. 
Аударған – ақын Махмұт Мақсұт. Зерттеуші алпысыншы жылдарда татар
әдебиетінің классигі Хасан Туфан өзінің Абай шығармаларынан жасаған
аудармасын «Социалистік Татарстан» газетінің 1962 жылғы 20-
желтоқсанындағы санына жариялағанын «Совет әдебиеті» журналы өзінің
1963 жылғы бірінші санында Абайдың екі өлеңін Зәки Нұри тәржімасы
арқылы таныстырғанын» айтып өткен. Осыдан-ақ, ғалымның
ыждахаттылығын, қызыл сөзге емес, ғылыми нақты дерекке сүйенуді
қажет ететін байыпты зерттеу иесі екендігін көреміз. 1981 жылы
Татарстанда Абай өлеңдерінің бір томдығы жарық көрді. /«Өлеңдер мен
поэмалар. Хикметті сөз. (Қазан. Татарстан кітап баспасы, 1981ж./
Зерттеуші мұны да назардан тыс қалдырмайды: «Бұл – қазақтың кемеңгер
ақынының татар тілінде бұрын-соңды жарық көрген жинақтарының
ішіндегі ең толығы. Көлемі 10 баспа табақтан асады. Татар тіліне Н. 
Арслан, Ә.Исхақ, М.Мақсұт, М. Хұсайн, М. Шабаев сияқты танымал
ақындар аударған»,– дей келе, ғалым осы аудармалардың сапасына
тоқталады. «Абай татарша қалай сөйледі?» деген сауалға жауап береді. 
Бір ғана мысал: 
« Мин язмаймын жырларымны ирмәк өчен, 
Юк-бар әкият-фәлен сөлеп бирмәк өчен, 
Язам күңеле уяу, сизгер, теле йөгерек 
Чичән яшләргә фекать бер үрнәк өчен. 
( Н. Арслан аудармасы) 

73 
Мұнда ол әр ақынның аудармасын келтіре отыра, салыстыра
зерттейді. Бұл кітап татар оқырмандарының ой көкжиегін кеңейтіп,
түсінігін тереңдете түскендігін көрсетіп береді. Татар әдебиетінің
көрнекті өкілі Сибғат Хакимнің: «Абай өлеңдерінің қазақшадан 
татаршаға тәржімәлерін оқып шыққан соң, өзінен-өзі «Бұл әдебиеттің
негізі нендей және сол әдебиеттің негізін салушылар кімдер?» – деген
сауал туды. Бір кезде осындай ой Тоқайды оқыған соң да басыма
келген. Пушкин, Шевченко, Абай, Тоқайлар осылай ойландырады. Олар
үшін айырым тақырып, айырым проблема, тұрмыстың нендей бір жағы
жоқ, ұлы бір жамиғат бар, ел бар, халық бар. Көңілде – халық, оның
тарихы, тағдыры»,– деген пікірі арқылы Абайды татар елінің биік
дәрежеде қабылдағанын байқауға болады.
С.Сейітов екі ел арасындағы рухани дәнекер болып тұрған сөз
құдіретін осылай танытады. «Туысқан халықтар әдебиетінің өзара
байланысын зерттеу – оның үзбей үнемі жалғастырып келе жатқан ең бір
жүйелі еңбек саласы. Осының бәрін поэзиясына қосқанда, Сағынғали
Сейітов қаламынан өнген еңбектің ұзын-ырғасы 38 кітап болып жарық
көрген екен. Бұл өте көп еңбек»,– деп жазған қазақтың көрнекті ақыны
Хамит Ерғалиев естелік мақаласында. [73]. Өз әдебиетіңді толық
білгеннің үстіне басқа елдің әдебиетімен салыстыра зерттеу– оның
көркемдік - эстетикалық тұрғыдан, образдар характерін ашу, автордың
ойын көрсету шын мәнінде оңай еңбек емес. Халықтар арасындағы
әдеби-мәдени байланысты жан-жақты талдау – үлкен ізденістерді талап
ететін кез-келген ғалымның қолынан келе бермес күрделі іс. Оның
қаламынан осы бағытта жүзге тарта зерттеу мақалалар дүниеге келді. 
Олардың маңыздылығы сонда – әдебиеттану ғылымының іргетасын
қалаудағы аяқ алысын, бағыт-бағдарын айқындауда таптырмайтын құнды
материалдар. Мәселен, М. Горькийдің қазақ әдебиетімен байланысы
турасында жазылған «Его уроки
»
деп аталтын ғылыми мақаласында
1933 жылы Мәскеуде кездескені оның қазақ әдебиетшілеріне қалдырған
зор әсері сөз болады. Бұл тарихи дерек. Осы жиында одақ көлеміндегі
жазушылардың шығармалары талқыланып, пікірлерімен бөліседі. М. 
Горькийдің М. Әуезов, С. Сейфуллин, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов сынды
алыптарымыздың шығармаларына оң ықпалын тигізгенін айтуға тиіспіз. 
Оның : «О творческом восприятии горьковской традиции говорит
художническая практика таких гигантов казахской советской
литературы, как С. Сейфуллин, Ильяс Жансугуров, Беимбет Майлин, 
Сабит Муканов, Мұхтар Ауезов и Габит Мусрепов»,– деген пікірі осыны
мегзеді [74]. С.Сейітов шығармашылығын зерттеу арқылы қазақ
әдебиеттануында қазақ қаламгерлерінің басқа ел әдебиетімен тығыз
байланысын сөз жүзінде ғана емес, іспен көрсету, шығармашылық тығыз
байланыс, қарым-қатынас ыстық ықыласпен бекігенін аңғардық. Бұл
туралы С. Сейфулин 1936 жылы жазылған «Қазақ жазушыларының ұлы
ұстазы» деген мақаласында: «Мен М. Горькийді жастайымнан біліп, сүйіп
өстім. Мен оқыған мұғалімдер семинариясында Алексей Максимович

74 
студент жастардың сүйікті жазушысы болатын. Оның есімі студенттер
жиынында күн тәртібінен түспейтін, біз оның өлеңдері мен прозасын
жатқа айтатынбыз, студенттер арасындағы таластарда шығармаларын
дәлелдеме ретінде пайдаланатынбыз. 1916 жылы «Мүсілима» деген өлеңді
прозамен жазып шықтым. Мен мұны орыстың ұлы жазушысының өшпес
әсерімен жазған едім»,–деп жазады. Отызыншы жылдары Сәкен 
Горькиймен кездескенін тарихтан білеміз. С. Сейітов қазақ қаламгерлері
мен орыс әдебиетшілері арасындағы үздіксіз байланыс туралы жазуда
жалыққан емес, бір-бірінен үйрену, өзіндегіні өзгеге көрсете білу,
достық ынтымақтастық – ғалымның шығармашылығының маңызды
бөлігін құрайды. Оның ізденімпаздылығы мен шыншылдығы әр еңбегінен
көрініп тұрады. Сәл нәрсенің өзіне үлкен жауапкершілікпен қарайтын, әр
сөздің түп-төркінін қопара тексеретін еңбекқорлығы төл әдебиетіміздің
өркендеуіне үлес болып қосылды.
Ғалымның көзі тірісінде жарыққа шығарылмай, жазылғаннан кейін
жиырма жыл жатқан «Қазақ-түрікмен әдебиетінің байланысы» деген
ауқымды зерттеу еңбегін ерекше атағанымыз жөн болар. Бұл кітап М. О. 
Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми кеңесінің
шешімімен жарыққа биыл, яғни 2010 жылдың ақпан айында жарық көрді. 
Жауапты редакторы ф.ғ.к. Р. Қайшыбаева мен жас ғалым А. Зекенова.
Мұнда автор екі халықтың әдеби мұрасының өзара байланысын терең, 
әрі жан-жақты зерттейді. Кітап майдангер ақынның мерейтойы
қарсаңында, яғни Ұлы Жеңістің 65 жылдығына арналған шара аясында
жарық көріп отыр. Кітап сегіз тараудан тұрады: ««Көрұғлы» және оның
қазақша нұсқалары», «Мақтұмқұлы поэзиясындағы бостандық,
отаншылдық, туысқандық бірлік сарындары», «Мақтұмқұлы Қазақстанда
және қазақ поэзиясында» , «Екі республика арасындағы рухани
алмасудың жаңа кезеңі», «Берді Кербебаев және қазақ қаламгерлері», 
«Түркіменстан және түркімен тұлғасы қазақ кеңес поэзиясында», 
«Қазақстан сымбаты және қазақ сипаты түрікмен туындыларында»,
«Жаңа көкжиектер»
Көріп отырғанымыздай, бұл ғалымның соңғы кезеңде екі
республиканың рухани өміріндегі олардың рөлі туралы тың пікірлер,
терең талдаулар жасайды. Бұғанға дейінгі ғалымның жекелеген
мақалалары әдеби байланыстар тақырыбына барар баспалдақтар болса,
бұл көтерер жүгі ауыр, салмақты монографиялық еңбек. Монография
жан-жақты толыққанды сипатымен ерекшеленеді, мұнда қазақ-түрікмен
диалогының барлық қырлары мен түрлері: аудармалар, зерттеулер, сыни 
пікірлер, қазақ жазушылары мен ақындары шығармашылығы түрікмен
тақырыбы және түркімендердегі қазақ тақырыбы қамтылған. 
Құрастырушы ғалым Р. Қайшыбаеваның алғы сөзінде: «Белгілі әдебиет
зерттеушісі, ғалым, ақын С. Сейітов – бірнеше монография мен сын
еңбектердің авторы. Ол қазақ әдебиетінің туысқандық, достық ынтымағы, 
өзара байланысы және олардың бірін-бірі байытуы мәселелеріне көбірек 
көңіл бөледі. Әдеби байланыстарға, ұлттық әдебиеттер арасындағы қарым-

75 
қатынастарды жүйелеуге, қорытуға деген қызығушылық қазақ әдебиеті
мен әдебиеттануында әрқашанда болған. С. Сейітовтің бұл 
монографиясында алғаш рет екі халықтың мәдени қатынастарының көп
ғасырлық тарихы зерттеледі. Бұл кітап оқырманға жиырма жыл кешігіп
жетіп отырғанымен осы күнгі көкейтестілігін жоғалтқан жоқ. Себебі,
Қазақстан мен Түркіменияның әдеби байланыстары бұған дейін жан-
жақты жүйелі зерттелген жоқ»,– дейді [75].
Автор бұл еңбегінде тек әдеби мәселелермен ғана шектеліп қалмайды, 
тарихи-туыстық түйіндері берік байланған екі ел руханиятының қоғам
талаптарына қатыстылығын, уақыт ағымындағы орнын да анықтауға
тырысады. Бұл басқа ұлттық мұраны игеріп сақтаумен қатар оны
шығармашылық тұрғыда дамытуды көздейді. Бұл халықтардың
тарихында, тағдырында, шаруашылық және мәдениет салаларында ортақ
сипаттар, ағайындастықты, бауырластықты аңғартатын белгі-нышандар аз
емес. Жайлауы жапсарлас, қыстауы қанаттас екі халықтың қарым-
қатынасы ғасырдан-ғасырға созылып, үзілмес желіге жалғасып келеді.
Ғалым осы тамырды тереңнен тартып қана қоймай, болашақтағы
байланысының үзілмеуіне алтын көпір болған тәрізді. Ол байланысты
биік интелектуальдық-эстетикалық талғам тұрғысынан орнатуға жол
салады. Ол: «Қазақ-түрікімен халықтарының тарихында, тағдырында,
шаруашылық және мәдениет салаларында ортақ сипаттар,
ағайындастықты, бауырластықты аңғартатын белгі-нышандар аз
емес.Жайлауы жапсарлас, қыстауы қанаттас екі халықтың ерте
замандардаға қарым-қатынасы ғасырдан-ғасырға созылып, үзілмес желіге
жалғасып келеді. Олардың аңыз бен ертегілерінде, мақал-мәтелдерінде,
лиро-эпостық шығармаларында ұқсас сарындар мен әуендер мол
ұшырасады. Жазба әдебиетін алсақ, олардың үздік өкілдері бүкіл түркі 
тілдес халықтарға, солардың ішінде түркімендер мен қазақтарға да жете
таныс болған. Мақтымқұлыны әзербайжан өзінің Науаиындай, қазақ
өзінің Абайындай қастерлеген, қадір тұтқан, өлмес-өшпес өнерін
бағалаған»,– деп өте орынды айтады [75]. Еңбекте Мақтұмқұлының, Б. 
Кербебаевтың, т.б. мұраларының қалай қабылданғаны, игерілгені және
әсері зерттеледі. Олардың мұрасы қабылдауға бейімді топыраққа
түскенде, қабылдаушы жақтың рухани өміріне бейім болғанда ғана
өмірлі, өнімді, әсерлі болатыны белгілі.
С. Сейітовтің монографиялық зерттеуінде әдебиеттер байланысының
әртүрлі қырлары тарихи-салыстырмалы тұрғыдан қаралып, талдау
фактілері қазақтар мен түркімендердің ойлау ерекшеліктерін, ұлттық
өзгешеліктерін ескере отырып, әдеби қарым-қатынастардың тамаша
үлгісін береді. Бұларсыз бір халықтың санасында екінші бір халық
образының қалыптасу механизімін түсіну қиын. Осының нәтижесінде
әдебиеттер мен халықтардың жанды қарым-қатынастарының диалогы
пайда болады. Жалпы, С. Сейітов қазақ-түркімен мәдени қарым-
қатынасының тек ХҮІІІ – ХІХ ғғ. ғана емес, әлдеқайда әріден
басталғанын айтады. Өзге халықтар тәрізді түркімен халқы да мол 

76 
қазыналы, сан салалы ауыз әдебиетін тудырған, ғасырлар бойы
сақталған. Автор оны былайша топтап көрсетеді: «Аңыз (предание), 
аңызша (сказание), қисса, хикая( легенда), дастан, жыр, жоқтау, мақал-
мәтелдер, жұмбақ». Ауыз әдебиетінің бұл үлгілерін қазақ әдебиентімен
салыстыра зерттейді. Түркіменстан Ғылым академиясының академигі,
профессор Б.А.Каррыевтің : «Түркімен фольклоры есте жоқ ерте заманда
туған. Еңбекші қалың бұқараның тарихи тәжірибелерін, оның бостандық,
бақыт, игі болашақ жолындағы жүргізген тартыс-таласын, табиғат пен
адамзат қоғамының ішін жайлаған «жамандыққа» қарсы ылғи табысты
болмағанмен, табанды болған күресін тасқа басқан суреттей таңбалап,
бедерлеп, ел жадынан шығармай жариялап отырған ауыз әдебиеті– 
фольклор ғасырлар бойы толығып-молығып, өзгеріп, өркендеп, кемелдене
берген», – деген пікірін зерттеуші жан-жақты дәлелдермен көрсетеді. [76 
7-б.] Ғұбайдолла Айдаровтың аудармашылығымен жарық көрген түркімен
ертегілерінің жинағындағы (барлығы 53 ертегі) шығармалар арқылы да
сол елдің әлеуметтік ахуалын, ақыл-парасатын, ой-өрісін тануға болады.
Сонымен бірге ондағы ертегілердің қазақ ертегілерімен тақырыптас,
әуендес болып келетініне ғалым назар аударады. Мысалы, түлкі қулық-
сұмдықтың, айлакерліктің, алдаушылықтың рәмізі ретінде көрсетілетіні
көптеген халық ертегісіне тән образ. Жалпы, түркімен ертегілерінде
әділетсіздікті, кісі еңбегін қанаушылықты, парақорлықты шенеу
сарындары басым екендігін пайымдаймыз. Сондай-ақ, бұл зерттеуде С. 
Сейітов түркімен сықағына да тоқталады. «Түрікпен сықағы» деген
атпен жарық көрген орыс тілінен өңдей аударған Ісләм Жарылғапов , 
түркіменшеден тікелей аударған О. Дәулетова мен Н. Желининаның
еңбектеріне талдау жасайды. Әзіл-қалжың, сықақ-мысқыл, тәлкек-келемеж, 
әжуа-мазақ, шақпал сөзге толы ой жарыстыру, сөз таластыру, ақын
айтыстыру, тапқырлық бәсекелестіру, даналық тай-таластыру көп
кездесетін бұл шығармаларда ол елдің от тілді орақ аузды шешендері
мен ойға ұтқыр, сөзге тапқыр даналары туралы мол мағлұмат аламыз. 
Біздің қазақ әдебиетіндегі Тазша бала, Жиренше шешен сол сияқты
Орта Азия халықтарының көбінде кездесетін Алдар көсе, Қожанасыр
образдарымен теңдес Кемине, Мірәлі, Есенболат бейнелері арқылы хан
мен байды, молда мен саудагерді – зұлым атаулыны ақылмен матап,
сөзбен жеңіп, масқаралап мазақтап, мысын басып, құтын қашырып, есесі
кеткен еңбеккер елдің кегін алып отырады. Ғалымның пайымдауынша,
бауырлас елдің әдебиетінде өз алдына бір санат саналатын күлдіргі
сықақ(юмор), күлдіргі мысқыл (сатира) әңгімелерінің күші – «адамның
бойындағы пендешілік-нашарлық мінездерді сынау-мінеу; әмірлі таптар
өкілдері– шах, сұлтандар мен хандарға, саудагерлер мен байларға тән,
ишандар мен молдаларға тән кемістік, сорақылық мінездерді
әшкерелеуге, масқаралауға тіреледі. 
Мысалы: «Кемине ақын Ерәлі ишанды тәлкектеп өлтіретіндей болады.
Бір жолы ол ишанға:
– Пірім, жақында мен бір керемет көрдім!– депті. 

77 
–Не керемет? – дейді ишан, білгішсіне асығып. 
–
Үйдей бір ит шошқаны тырқыратып қуып барады, қуып
барады. 
–
Ол неғылған ит бір шошқаға жете алмай жүрген? – деп тіксіне
қалды пір. – Екеуінің арасы алыс па еді? 
–
Жоқ, есебі қатарлас еді,– деді кемине,– Мәселен, айталық: сіз
шошқа, мен ит десек, сонда дәл екеуміздің арамыздай ғана
жер...» 
Осындай көптеген өткірлік, мысқыл, тапқыр әңгімелер туралы
талдаулар екі ел әдебиетімен салыстара отырып жүргізіледі.
Фольклор саласының бірі – мақал-мәтелдер де бұл еңбекте сөз
болады. М. Әлімбаевтің құрастырып, аударуымен жарық көрген «Маржан
сөз» туысқан халықтар әдебиетінің мақал-мәтелдерінен тұрады. С. 
Сейітов түркімен-қазақ мақал-мәтелдерін қатар қойып салыстара
зерттейді. Мән-мағынасын ашып, жақындығын көрсетіп береді. Мысалы: 
түркіменде: «Бай тойған – жеріне, кедей – туған жеріне», «Қонақ бір қонса 
– алтын, екі қонса – күміс, үш қонса – бақыр, төрт қонса – ар-ұяттан 
тақыр», «Ақымақтың баққаны – желік, молданың баққаны – өлік»десе, 
бізде: «Ер – туған жеріне, ит – тойған жеріне», «Қонақ бір қонса – құт, екі
қонса – жұт», «Өлеңді
1
жерде өгіз семіреді, өлімді жерде өгіз семіреді», 
т.с.с. 
Екі елдің ауыз әдебиетінде Қорқыт ата аңызы, «Қырық өтірік»
әңгімелерінің нұсқалары туралы да сөз қозғайды. С. Сейітов екі
халықтың эпос және лиро-эпос саласындағы сыбайластығы мен сюжет
желілерінің ұқсастығын да назардан тыс қалдырмайды. Әсіресе, 
түркіменнің қаһармандық жыры «Көрғұлы» туралы осы еңбекте арнайы
бір тарау беріліп, толық әрі жан-жақты талдау жасайды. Бұл – кіші
Азияда, Кавказда, Балқан түбегінде, Орта Азияда кеңінен тараған әйгілі
эпос екені белгілі. Кезінде бұл туралы ұлы ағартушымыз Ш.Уәлиханов
та зор ілтипат білдірген. Түркі тілдес халықтардың және басқа
жұрттардың арасына тараған «Көрғұлы» эпосының түрлі нұсқалары мен
жобалары бар. Ғалым осының бәріне ортақ сипаттар мен қатар олардың
өзара айырмасы мен ерекшеліктерін салыстыра зерттеп, нақты
мысалдармен атап көрсетеді. Бұл жырда ертедегі түркімен рулары мен
тайпаларының тұрмыс салтынан, әдет-ғұрпынан, тіршілік қалпынан мол
мағлұмат береді. Зерттеуші дастанның түркімен нұсқасында Көрғұлы көзі
ойылған атасы мен өлтірілген ағасы үшін ғана өш алмай, Райхан
арабтан жапа шеккен бүкіл тайпасы үшін де кек қайтарған батыр
тұлғасын айқындайды. Халық кекшілдері ретінде күрескер бейнесін
ашады. Сондай-ақ, оны қазақ ша нұсқаларымен салғастыра талдайды. С. 
Сейітов: «Біздегі «Көрғұлы» жырларында болашақ батырдың жер
астындағы, яки моладағы тіршілігінен гөрі жер бетіндегі қимыл-
қарекетін, қиянатшыл қауымға қарсы күресіп көрсету сарындары басым.
1
Өлең – шөптің атауы. 

78 
Мұның өзі эпостың негізгі идеясын белгілейді. Оның ғасырлар бойы
ескірмей, ұрпақтар зердесінде бекем орнығуының себебі де осында! ,– 
дейді. [75,16-б.]
Түркіменнің көне дәуіріндегі жазба әдебиетінің Фахраддин 
Гургани(ХІғ.), Мирзе Жаханшах (ХҮғ.), Байрамхан (ХҮІ ғ.) Хасанбек
Мукими (ХҮІІІ ғ.) тәрізді өкілдері бізге таныс. С. Сейітов бергі замандағы
Мақтұмқұлы, Кемине, Сеиди,Зелили, Молланепестер есімін ауызға алғанда
туысқан халықтың классикалық әдебиетіне деген ықылас-ілтипатын
байқатады. Бұл монографияда сонымен бірге Мақтұмқұлының
шығармашылығына арнайы бір тарау бар. Ол «Мақтұмқұлы
поэзиясындағы бостандық, отаншылдық, туысқандық бірлік сарындары. 
Ақын Қазақстанда», «Мақтұмқұлы Қазақстанда және қазақ поэзиясында»
деген атпен берілген. Мұнда ғалым оның ұлттық әдебиет өрісін кеңейту,
поэзияда жаңа жанрлар мен қалыптар тудыру, түркімен лирикасын әр
алуан мазмұнмен байыту жолындағы баға жетпес еңбегі, ақынның
Қазақстанмен байланысы, қазақ өлеңіне тигізген әсері жайында әңгіме
қозғайды.
Мақтұмқұлы – өзі өмір сүрген заманның көкейтесті мәселелерін
көтере білген кемеңгер ақын. Оның өлең-жырлары нағыз халықтық
арнада дамыған. Үгіттік, патриоттық, философиялық сарындағы шалқыма
сырларымен сабақтас болып келеді. С. Сейітов зерттеуінде қазақ
ақындарының Мақтұмқұлымен үндестік, әуендестік жәйттеріне көңіл
аударады. Түркімен классигінің ғажайып лирикасы қазақ оқырмандарына
алғаш атақты ақынымыз Ғали Ормановтың аудармасы арқылы келгені 
белгілі. Кейіннен ақын Дүйсенбек Қанатбаевтың тәржімәсімен бір
томдығы жарық көрген. Зертеуші осы жинақтағы шығармаларға талдау
жасайды. Ол әсіресе, қазақша аудармадағы Д. Қанатбаевтың, С. 
Елубаевтың, Ғ.Айдаровтың еңбектерін ерекше атап өтеді.
Қазақ-түркімен әдебиетінің идеялық-шығармашылық байланыстарын
қарастыру барысында ғалым «Түркіменстан және түркімен тұлғасы
қазақ кеңес поэзиясында», «Қазақстан сымбаты және қазақ сипаты
түркімен туындыларында» деп аталатын қос тарау тақырыбы мен
мазмұны жағынан бір теңгенің екі беті тәрізді, бір-бірінен ажыратудың
қисыны жоқ мәселелер төңірегінде алғашқылардың бірі болып тереңірек
зерттеуге ұмтылады. Анығында бұғанға дейін бұл туралы қазақ
ғалымдары қарастырмаған, белгілі бір жүйеге түсірілмеген. Бұл тараулар
еліміздегі халықтардың туысқандығы мен достығы бауырлас
әдебиеттерде қандай көрініс тапқанын сипаттайтын нақты әдеби талдауға
негізделген. Бұл зерттеуді жазу мақсатында С. Сейітов арнайы 
Түркіменстанға. Ашхабатқа екі мәрте барғаны да мәселенің
шынайылығын, тереңдігін көрсетеді. Алпысыншы жылдарда екі ел
арасында «Қазақ-түркімен республикалары арасындағы рухани
алмасудың жаңа кезеңі» атты апталықтар өткізіліп, сонда көтерілген
мәселелер төңірегінде ой өрбітеді. Туыс әдебиеттерді дамытуға жекелеген
авторлардың, әсіресе, Берді Кербебаевтың қазақтың көрнекті

79 
қаламгерлері М. Әуезовпен, С. Мұқановпен, Ғ.Мүсіреповпен әдеби-
шығармашылық байланысы туралы толыққанды талдау жасайды.
Түркімен мұрағатында сақталған хаттар, жеделхаттар, құжаттар қаз-
қалпында келтірілген. Мысалы: 
1951жылы «Ақ алтынды аймақтың Айсолтаны» повесі үшін
Б.Кербебаев Мемлекеттік сыйлыққа ие болғанда М. Әуезовтің жазылған
құттықтау хаты: «Шлю радостный братский привет поздравление. Желаю
крепкого здоровья, еще большего расцвета Вашего выдающегося
дарования. Обнимаю. Ауэзов.М» [77].) Мұндай хаттар көп-ақ. Түркімен
КСР-ң Орталық мемлекеттік мұражайында, Ашхабаттағы Б.Кербебаевтің 
мұражай-үйінде қазақ қаламгерлерінің сыйға тартқан кітаптары
қолтаңбаларымен сақтаулы тұрғанын өз көзімен көріп, куә болған.
Солардың бірі –С. Мұқановтың «Өсу жолдарымыз» деген кітабына
жазылған қолтаңбасы : «Құрметті туысым, бауырым, ағам Берді
Кербебаевқа – Ашхабатта бірге өткізген күндерді еске мәңгі ұстау үшін.
Сәбит. Ашхабат. 1961жылғы 25 декабрь». 
Сондай-ақ, мақалалар мен естеліетерде екі ел арасындағы достық
қарым-қатынасты айқындайды. Мысалы: Б. Кербебаевтің «Асыл досым,
туысым» мақаласында: «Менің досым, қаламдас інім Мұхтар
Омарханұлы Әуезов адамзат өмірі тарихының төрінен аса үздік
қайраткерлермен бірге құрметті орын алады. Оның майталман қаламынан
туған өмір суреттері кербез сұлудың алма мойнындағы асыл тастың
жарқылындай нұр сәуле шашады. Шешен де өміршең, өрелі сөз, терең
ой, суреткерлік арлылық пен адалдық оны дүниеннің бар түкпіріндегі
оқушыларының ыстық ықыласына бөледі. Оның үні ынта қойып, ұйып
тыңдайтын бұлбұлдың әсем даусындай әуезді еді, ол өз халқы мен ел-
жұртының ғұлама білгірі, сөз зергері болды. Мұхтар екеуміз жандай
жақын дос едік, кеңес әдебиеті хақында ұзақ әңгімелесетінбіз, біздің
әңгімеміз әлі таусылып біткен жоқ» (78 «Біздің Мұхтар», «Жазушы» 
А.1976ж. 68-б.) Осындай ыстық лебіз, жылы қарым-қатынас екі ел
әдебиеті мен мәдениеінің өсіп, көркеюіне ықпал еткені даусыз. Ғалым
осы мәселеге айрықша мән беріп, халықтардың бір-бірінен үйрене
отырып, ілгері дамуын көрсете отырып, болашаққа осы жақсы үрдісті
жоғалтпай ұстануды мұрат тұтқандай.
Әдебиеттер ынтымағын нығайтудың дәнекері ретінде көркем
аударманың орны ерекше екенін біз қазақ-түркімен байланысынан да
анық аңғарамыз. Кеңес дәуіріндегі түркімен баспасөзінде жарияланған
қазақ қаламгерлерінің шығармашылығынан – Ж. Жабаевтың, Ә.Тәжібаевтің, 
Т. Жароковтың, Ғ.Ормановтың, Қ. Бекхожиннің, С. Мәуленовтың,Ж. 
Молдағалиевтің жекелеген өлеңдері. Зерттеуші бұл ақындардың
өлеңдерінің аудармаларының көркемдік сапасына, берер идеясына терең
талдау жасайды. Сол сияқты түркімен ақындарының Б.Кербебаев, Дұрды
Қылыш, Б. Сейтақов, А.Ковусов, А. Атажанов, К. Сейталиев, т.б. 
шығармашылығының қазақ оқырмандарымен қауышуы айтылады. Оладың

80 
жыр-толғауларын қазақшалауға Ә.Кекілбаев, Д.Қанатбаев, Қ.Мырзалиев, Т. 
Молдағалиев,Е.Әукебаев, М.Әлімбаев, М.Нәжімеденов қатысқан болатын. 
С.Сейітов түркімен тілінде қазақ қаламгерлерінің жекелеген
кітаптарының жарық көргендері туралы ақпар бере отырып, оның
көркемдік сапасы турасында толық мәлімет береді. Мысалы, мына
кітаптарды ғалым ерекше атап өтеді: Абай. Өлеңдер. (Орысшадан
аударғандар: Н.Эсемұрадов, М.Сеидов, С. Оряев, К.Әзизов. Ашхабад, 
1970ж.; Ы. Алтынсарин. Әңгімелер. Қазақшадан тәржімалағандар: А. 
Оразтағанов пен Г. Аманиязов, 1961ж.; «Алтын өлке» – Қазақ ақын-
жазушыларының шығармалары. Қазақ әдебиетінің Түркіменстандағы
онкүндігіне орай жарық көрген; М.Әуезов «Абай» (аударғандар Т. 
Қасимов және басқалар) ; Ә. Нүрпейісов «Қан мен тер» (аударғандар: 
Н.Байрамов пен О.Евнев); М.Әлімбаев «Мен түркімен қонағымын» 
өлеңдер (аударған А. Атажанов) т.б. Кейінгі жылдарда жарық көрген Қ. 
Бекхожин, А. Тоқмағамбетов, Ә. Тәжібаев, Х. Ерғалиев, М. Хакімжанова, Ж. 
Молдағалиев, Ә. Сәрсенбаев, Қ. Мырзалиев сынды қазақтың көрнекті
ақындарының туындыларын зертеуші түркімен тіліне орыс тілі арқылы
тәржімаланғанын пайымдайды. Ал, проза саласы бойынша жарық көрген
түркімен жазушыларының қазақ тіліндегі шығармаларына ғалым атап
өтіп, оларды тақырып жағынан бөліп, көркемдік сапасын талқылайды. 
Мысалы: Т. Жұмагелдиевтің «Егес» повесі ( аударған Қ. Мұхамбетқалиев), 
Б. Хұдайназаров «Құмдағы ел» ( аударған Н. Төлеуіпов), Р. Эсеновтың « 
Таң алданда» ( аударған М. Садықов), Б. Сейтақовтың «Ақын» ( аударған 
Х.Ахмадиев) шығармалары «Жазушы» баспасынан жарық көрген. Бұл
шығармалар арқылы қазақ оқырмандары түркімен халқының тұрмыс-
тіршілігі, саяси-әлеуметтік жағдайы, замандастарының рухани-
адамгершілік жағдайы көтерілген. Сонымен қатар, тарихи, әскери-
потриоттық тақырыптар да бар. 
Қай елдің әдебиетін сөз қылмаңыз, кеңес кезіндегі әдебиеттің
көтерген жүгі осал деп айтуға болмас. Ол өз уақытында еліміздің, жалпы
дүниенің шұғыл бетбұрыс кезеңіндегі өмірдің айнасы болды. Бас
қаһарманы –жасампаз еңбек адамы, күрескер, қайраткер азамат. Көркем
бейне оқырманның ақыл-ойына да, жан-жүйесіне де әсер етері сөзсіз. 
Қалың оқырман заманның сол кездегі идеясын көркем бейне арқылы
қабылдады. Бір шындық – адамның ар-ұятын, намысын тәрбиелеуді кеңес
дәуірі кезіндегі кез-келген ұлт әдебиеті өздерінің бірінші міндеті етіп
қоя білді. Біз С.Сейітовтің қазақ-түркімен елдері арасындағы рухани
достықты танытатын монографиясы арқылы осыны ұқтық. Әдебиет пен
мәдениет достығында шекара жоқ. Рухани дүниені танытатын кез-келген
шығарма ( көркем шығарма, сурет, музыка, сәулет, т.б.) қай елдікі болса
да биік талғам мен терең сезім, талмас еңбектің нәтижесі екені белгілі.
Ғалым оны түсінуге ұмтылып қана қоймайды, талдап түсіндіреді, өз
ұлтының келешегі үшін үлгі тұтып, жұрттың жақсысынан үйренуге жол
ашады. Міне, С. Сейтов зерттеулеріндегі халықтар әдебиетінің байланысы
ақылы біз осыны пайымдаймыз.

81 
Белгілі әдебиеттанушы көрнекті зерттеуші-ғалымы М.Базарбаев: 
«Достық, жақындық рай көптеген әдебиеттерде көптеген жүз жылдардан
келе жатқанын ескеру керек, советтік идеология осы қасиетті мүлде
жаңа арнада, жаңа бағытта дамытты да, туысқандық байланысты
күшейтті, бүкіл адам баласындық болашақ мәдениетке жебеуде. Қазіргі
дәуірде бұл құбылыс көлемі жағынан одақтық, әрі дүниежүзілік
масштабта қаралып, ал мағынасы жағынан көркем әдебиеттің даму
заңдылығын және оның ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттелуін
аңғартатын дәрежеде қалып отыр. Әдебиеттердің ілгері басып, өсіп-
өнетін жолы дүниені көркем образдар арқылы танытып, өмірдің
объективтік шындығын ашуы – әдебиеттер арасын жақындата түсетін
негізгі факторлар»,– деуі өз дәуірі үшін орынды айтылған пікір [41.101-
102 б.] .
Әдебиеттер байланысын бірнеше қырда алып зерттеуге болады.
Оның ауқымы кең сала екенінде дау жоқ. Әсіресе, ол Кеңестік дәуір
кезеңінде барлық халықты ортақ идея мен бір мақсатқа біріктіруге 
қызмет етті. Мәдениет пен әдебиеттің қалыптасып, үлкен бір арнасымен
тасқындай даму жолында оған жаңа әдебиеттер үсті-үстіне келіп
қосылып, тұтас алғанда халықаралық әдеби байланысты танытты. Бұл
әдебиеттердің әрқайсысы барлық көп ұлтты әдебиеттің дамуына өзіне
тән көркемдік үлес қосумен бірге өздері де басқа әдебиеттерден
көптеген жаңалықтарды оқып үйренді. Әдебиеттер байланысын күшейте
түсетін негізгі сипат – мазмұн бірлігі, қоғамдық шындық, көркем
образдар. Әрине, тіл басқа, бейнелеу құралдары әртүрлі болған соң, әр
әдебиетке жаңа қоғам өмірі әр қырынан көрінуі ықтимал. Бұл заңды
нәрсе. Бірақ түпкі мақсат – жаңа өмір шындығын көрсету, еңбек 
адамдарының бейнесін беру екені айқын. Міне, талантты қазақ ғалымы С. 
Сейітовтің зерттеулерінде осы мәселелер тарау-тарау тарқатылып
айтылады. Оған оның артында қалған том-том кітаптары куә. Бір ғана
А.С. Пушкин мен В.Маяковский туралы жазылған еңбектерінің өзі
тағлымы мол, танымдық дүние деп қарауға болады. «Боевое знамя»
газетінің тілшісі Н.Сивцова «Муза дружбы и братства» деген
мақаласында С.Сейітовтың осы саладағы еңбектері туралы жақсы айтады: 
«Сагынгали Сеитов поддерживает самые тесные творческие связи со
всеми братскими республиками, с писателями страны. Его волнует
проблемы взаимодействия и взаимообогащения национальных литератур. 
И писатель не устает вести исследования в этой области. Он ценит
дружбу» [79]. Бұл бағалауы арқылы оны қазақ әдебиетінің ғана емес,
орыс әдебиеті және сол арқылы басқа да халықтар әдебиетінің өкілдері
де жоғары бағалаған, таланты мен еңбекқорлығын құрмет тұтқанын
көреміз.
Әдебиет жақсы үлгіге қарап өседі, содан үйренеді. Өнегелік
туындылар мен таланттарға бет бұру, озық әдебиет ізденістерін
қадағалап, барлап отыру – кез-келген қаламгер үшін қажет. Тарих – әділ
төреші. Өзі екшеп, керегін алады. Мәселе, өнегелі өлмес туындылар

82 
мен заманауи бетбұрыстардағы соны ізденістерді, шалапісті дүниелерден
айыра біліп, дер кезінде бағалау абзал. С.Сейітовтің ғылыми зерттеу
еңбектері –адамға танымдық берері мол, сөз өнерінің эстетикасы,
әдебиеттің сыны мен тарихы үшін аса қажетті еңбектер. Көзі тірісінде
өзі туралы көп айтуды ұнатпаған қаламгер әдебиеттану ғылымында
сіңірген еңбегі үшін лайықты бағасын ала алмады. Х. Ерғалиев әріптесінің
осы қасиеті туралы жақсы айтқан екен: «Мен білетін Сағынғали өзі
туралы сүйкімді сөз айтылған жерде көренеу берекесі қашып, «оны
қойшы, қой, қой, өйтіп даурықпайық!» деп, сөздің бетін басқа жаққа
бұрғанша, не сол жерден қашып құтылғанша асық болады және де не
жайлы болсын – жалпы әңгімеге жаны қас. Оның жүгінетін жері – 
дәлдік пен дәлел, нақтылық»,– деп ғалымның шын адами бейнесін
сипаттайды [73]. Туған әдебиетіміздің туын биік ұстау үшін қыруар іс
тындырып, халқына қымбат қазына қалдырса да, осынша еңбек жазып,
қарапайым қалпынан айнымаған С.Сейітов ұлттың рухани игілігі үшін
тер төккен, ғылымға адалдығы мен әділдігін берік сақтаған ғалым
болды. 

жүктеу/скачать 0,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: