Құрастырған : аға оқытушы Әбенова Л

7.
Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. –А., 1975. 
 
 
 
 
 
№19- Лекция. 
 
Тақырыбы: Әсет Найманбайҧлы (1887-1923). 
Жоспары: 
1.
 
Ӛмірі мен ақындық шығармашылығы. 
2.
 
Толғау-термелерінің, 
ӛлеңдерінің 
әншілік 
орындаушылықпен, 
сазгерлікпен тығыз байланыстылығы. 
3.
 
Айтыстары және дастандары. 
Әсет ӛзінің әрбір ӛлеңіне арнап ән шығарып, ӛлең-жырын шаршы топта 
домбыраға қосып шырқап айтатын, әйгілі әнші-ақын. Ақын Әсет асыл жырын, әсем 
әнімен домбыраға қосып, аспанға шалқыған асқақ даусымен аңырататын болған. 
Ән салсаң ӛзімдей сал аңыратып, 
Жайлатып, қоңырлатып, жамыратып. 
Аққудай аспандағы әнді ӛрлетіп, 
Қондырып қоңыр қаздай мамырлатып. 
...Ән салсаң Әсеттей сал әсемдетіп,
Қоздырып делебеңді әсерлі етіп. 
Шырқатып, шығандатып, шалықтатып, 
Шапшытып, шүмектетіп, нӛсерлетіп. 
Әсет - әнші, композитор. 
Әсет – нәзік сезімді, ұшқыр қиялды лирик ақын; ол – тілге бай, алғыр ойлы, 
бӛгелмей жүйткитін айтыс ӛнерінің де ӛрен жүйрігі; ол алысқа алқынбай сілтейтін 
жүйрік, бай оқиғалы поэма, дастандар жазған эпик ақын. Сондықтан Әсетті нағыз 
сегіз қырлы ӛнерпаз дейміз. 
Әсет Найманбаев бұрынғы Қарқаралы уезі, Темірші болысы, сегізінші ауылда 
(қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы) 1867 жылы туған. Руы Арғын, оның 
ішінде Қаракесектен тарайтын Майлық деп аталатын аз атадан. Әкесі Найманбай 
кедей шаруа болыпты. Ауыр тұрмыстың айдауымен 1875 жылдар Найманбай Семей 
қаласына кӛшіп келіпті. Қалаға келген соң да күн кӛрерлік мардымды кәсіп-қарекет 
таба алмапты. 
Найманбай Семей қаласында да тұрақтай алмай, Бақтыда тұратын (қазіргі 
Семей облысы, Мақаншы ауданы) апа, жездесін сағалап, сол жерге кӛшіп келеді. 
Бақтыға келіп орналасқан соң, Әсетті сондағы медресеге оқуға береді. Он-он бір 
жасында мектеп есігін ашқан зерделі, талапты жас шәкірт, тӛрт-бес жыл оқып, ескі 
медресенің берген білімін жақсы меңгеріп алады. Медреседе оқып жүрген шәкірт 
кезінде-ақ оның табиғи ақындық таланты таныла бастайды. 

Әсеттің ақындығы ең алдымен айтыс ӛнерінде танылады. “Айтыс – майдан, 
айтысқан ақындар майданның жекпе-жектегі батыры. Жеңу үшін нелер қатты 
шабуылдар жасалса да мін емес”,- дейді Мұхтар Әуезов. 
Әсеттің алғашқы түскен ең үлкен айтыс майданы – Рысжан қызбен айтысы. 
Әсеттің ақындық, әншілік ӛнер жолында үлгі-ӛнеге алған ұстазы Абай. Әсет 
1889 жылдан бастап ұлы ақынның ауылында болып, Абайдан тәлім-тәрбие алған ең 
талантты шәкірттерінің бірі. 1889-90 жылдар Абайдың ең бір мағыналы ӛткізген ӛмір 
кезеңі еді. Ақын ӛмірінің осы бір кезеңін Мұхтар Әуезов толық сипаттап, 1933 жылы 
жарияланған “Абайдың туысы мен ӛмірі” атты еңбегінде жазған болатын. 1889 жылы 
ел жұмысын ӛзінің інісі Оспанға тапсырып, ӛзі бір беткей ілім іздеу жолына, 
ақындыққа берілген. 
Осы жылдан бастап Абайдың білімі мен ӛсиетіне құмар болған, ел ішінің кӛзі 
ашық жастарына Абай ауылы үлкен білгіштіктің медресесі сияқты болды. Абай ұстаз
да, сӛз ұғатын ынталы, талапты жастардың бәрі шәкірт,- дейді. 
Айтыс бәйгесіне түсіп жүлде алып, елге атағы шыға бастаған жалынды, албырт 
жас ақын, асқақ әнші Әсет ұлы ақынның, кемеңгер ұстаздың алдына келген кезде 22 
жаста еді. Абай ауылы қазақ сахарасындағы ӛнер-білімнің, мәдениеттің ӛнегелі 
ордасындай еді. 
Абай шәкірттеріне тек ӛз ӛсиетін ғана айтып қоймай, Шығыс пен Батыстың, 
орыстың ӛзі таныс болған және ардақтап, қадірлейтін, бұрынғы-соңды данышпан 
ғалым, ақын, жазушыларының ӛмірі мен еңбектерінен қызықты мысал келтіріп, 
ӛнегелі әңгіме айтып отыратын болған. 
Әсет Абайдың алдында болып, мол тағлым алып, ұлы ұстазының әдебиеттегі 
дәстүрін ӛзінің ақындық, әншілік ӛнерінде үлгі-ӛнеге еткен. Ғылымның әр саласынан
ӛнеге айтып отыратын Абайдың әңгімелерін, ӛсиет, ақылын тыңдаушылардың бірі 
болады. Орыстың ұлы ақын, жазушыларының, соның ішінде Пушкин 
шығармаларымен де, Әсет осы Абай ауылында алғаш рет танысады. 
Әсеттің “Евгений Онегин” романының оқиғасын алып, еркін аударма жасап, 
Пушкин шығармасының қазақ поэзиясында ӛзінше бір нұсқасын тудыруы – сӛз жоқ 
тура Абай әсері, Абай ӛнегесі. 
Әсеттің бұл аудармасы “Онегин мен Татьянаның әңгімелері” деп аталып, 
Пушкиннің 
қазақ 
тілінде 
1937 
жылы 
басылып 
шыққан 
“Таңдамалы 
шығармаларының” 2-томында басылды.Әсет ӛлеңдері “бӛтен сӛзбен былғанбаған”, 
”тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін” , әрі мағыналы, әрі кӛркем. Әсет қалам алып 
жазуға кӛшумен бірге ӛзінің импровизаторлық дәстүрін де тастамайды.
... Жорғамын, жортарманмын жұрттан озған, 
Майдамын, майда желіс мамырлаған. 
Жұртымның асау қызу жиынында
Бұл кезде ән адыра салынбаған...,- 
деп шырқайтын Әсеттің дауысына кейін егде тартқан кезде, ұзақ ӛлең, ән айтатын 
уақытта аздаған жарықшақ пайда бола бастайды. Сол себептен даусын ашық, айқын 
шығару үшін тамағына мүсәтір салуды әдет етеді екен.
1923 жылы шаршы топтың алдында ән салып отырып, әдеті бойынша мүсәтір 
деп қатеден тамағына алмас салып жіберіп (мүсәтірді қолдан сатып алып жүретін 
болса керек) қапылыста уланып қалады. 
Сӛйтіп, атақты ақын, әйгілі ақын, әйгілі әнші Әсет арманда қаза табады. 

Ақын ӛлер алдындағы қоштасуында ӛзінің қапылыста дүние салып бара 
жатқанын, қолы қысқа болып, ауыр тұрмыстың талқысын кӛп кӛріп, ақындық 
қазынасын түгел ақтарып, жарыққа шығара алмай, арттағы ұрпаққа Абай сияқты мұра 
қалдыра алмай бара жатқанын арман етеді. 
Болжаусыз осы екен ғой ӛлім деген, 
Күн бұрын кӛзге келіп кӛрінбеген. 
Артыма сӛз қалдырмай ала кеттім, 
Айғайға қайран даусым ерінбеген, 
Абайдай арттағыға сӛз қалдырып, 
Жақсы еді-ау, әттеген-ай, ӛлу деген. 
Ертең жазып, бүрсікүн бітірем деп, 
Баянсыз тіршілікке сенуменен, 
Қатын-бала асырау амалында, 
Кеттім-ау үнем кӛңіл бӛлуменен, 
Менен сорлы ақын да ӛтті ме екен, 
Бір сӛзі баспа орнына берілмеген. 
Осыменен ӛмір бітті, дем таусылды, 
Ішімде кӛп сӛз кетті-ау терілмеген. 
Тіршілікте әрекет етпеген соң, 
Сүйектен не шығады кебіндеген,- 
дейді. 
Әсетті кӛрген, онымен достас болған, Әсеттің ӛлеңдерін кӛшіріп жазып алып, 
жаттаған Семей облысында марқұм Сапарғали Әлімбетов (1889-1956), Тӛлеу 
Кӛбдіков (1874-1954) және Есенсары Құнанбаев сияқты белгілі ақындар бар еді. 
Әсеттің “Арғынмын атым Әсет арындаған” деп басталатын әйгілі ӛлеңін, 
“Қызыл табан-ағаш ат” деген поэмасын түгел ӛз қолымен жазып берген болатын. 
1945 жылы Әсеттің “Салиха-Сәмен” поэмасы мен таңдамалы ӛлеңдері Қытайда 
жеке кітапша болып басылып шыққан. 
Әсеттің алғашқы ақындық қадамындағы шығармаларынан бізге жеткендерінің 
ішіндегі ең кӛлемдісі де, кӛркемі де Рысжанмен айтысы. 
Бұл айтыс ӛзінің кӛркемдік жағынан болсын, идеялық мазмұн жағынан болсын 
басқа белгілі ақындар айтысынан ерекше. Бұрынғы айтыстарға тән рушылдық сарын 
Әсет айтысынан орын алмаған. Рысжан да, Әсет те ӛз руларының рубасы, бай, би, 
болыстарын дәріптеп, мадақтаудан аулақ. Ӛздерінің алғыр ойлы ақындық ӛнерін 
айтыс бәйгесіне қосады. 
Әсеттің ертеден ел аузында жатталып, сақталып келген “Қызыл табан-ағаш ат” 
поэмасының кӛшірме қолжазбасының бір нұсқасы Абай қорында сақтаулы. Поэма 
1947 жылы жазылып алынған. Кӛлемі бес жүз он жол ӛлең. 
Поэманың тақырыбына, оқиғасына қарағанда Әсеттің Абай ауылында болған 
1889-1890 жылдар шамасында жазған шығармасы деп жорамалдауға болады. 
“Қызыл табан-ағаш ат” поэмасының оқиғасы да Шығыс елінің әңгімелерінен 
алынған. Патша кӛп заман перзент кӛрмей жүреді. Ақырында тілегі оң болып бала 
кӛреді. 
Поэма Шығыс әдебиетінің әсерімен жазылса да баяндауы басқаша. Ақын 
оқиғаны ӛзінше түйіндеп, ӛзінше дамытып, ӛзінше әңгімелейді. 

“Қызыл табан-ағаш ат” поэмасын Шығыс ертегі әңгімелерінің әсерімен 
жазылған, ӛз уақытына сай қазақ поэзиясында туған ғылыми-фантастикалық поэма 
деуге болады. 
“Салиха-Сәмен” поэмасы Ақылбай, Мағауия поэмаларының үлгісінде 
жазылған лирикалы-романтикалық поэма. 
Салиха мен Сәмен де бас бостандығы үшін махаббат жолында құрбан болған 
жандар. Олар да қатал хандардың қайырымсыз заңының құрбандары. 
“Салиха-Сәмен” поэмасының идеялық мазмұны хандық дәуірде адамның жеке 
басының ерікті болуына ешбір мүмкіндік жоқтығын кӛрсетеді. 
Ханның ақылды, сұлу қызы Салиха, сол ханның қолбасы батырының бірі 
Сәмен сияқты шын сүйіскен екі жастың махаббаты қайғыға айналады. 
“Салиха-Сәмен” лирикалы-романтикалы кӛркем поэмалардың бірі. Әсет 
поэзиясының жақсы мұрасы. 
Әдебиеттер 
1.°ñåçîâ Ð.Î. °äåáèåò òàðèõû (1927) æî¹àð¹û îºñ –
îðûìäàðûìû» ðòñäåìòòåðiìå àðìàë¹àì. - À. 1991. 
2.ƽíàëèåâ ². XVIII – XIX ¹. ºàçຠ¸äåáèåòi. - À. 1907. 
3.²î»ûðàòáàåâ °. ²àçຠ¸äåáåèåòiìi» òàðèõû. - À. 1994.
4.Ѿéiìø¸ëèåâ Õ. XIX ¹àðûð ¸äåáèåòi. - À. 1992.
5.Ѿéiìø¸ëèåâ Õ. ²àçຠ¸äåáèåòiìi» òàðèõû. - À. 1997.
6.Бес ғасыр жырлайды. 2-томдық. –А.,1989.

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: