Құрастырған : аға оқытушы Әбенова Л

қалың қайыңды, кӛгі мен кӛлі мол жерде ӛткен. Бұл жердің табиғат байлығы, сұлу 
суреті Шоқанға ерекше әсерлі болған. Ол бұл жердің табиғатын ӛскеннен кейін де 
қызыға әңгіме етіп жүрген. 
Шоқанның шыққан ортасы-қазақтың ірі феодалдары, хан-сұлтан тобы. Әкесі 
– Шыңғыс – Омск әскері училищесін бітірген. Орысша сауатты, офицерлік чині бар 
(полковник болған) адам.Ал Шыңғыстың әкесі Уәли мен шешесі Айғаным да хандық 
құрған адамдар. Арғы аталары тарихқа белгілі – Абылай хан. 
Шоқан – осындай белді отбасыдан шыққан жас. Бұл оған жасынан оқуға 
мүмкіндік береді. Шоқан әуелі аулында оқып, ескіше хат таниды. Он жасқа толғанда, 
әкесі оны Омскідегі кадет корпусына (әскери училищеге ) береді. Кадет корпусына ол 
орыс тілін білмейтін, ауыл салтындағы бала ретінде келіп түседі де, бір жыл ішінде 
орыс тілін үйреніп алады. Шоқан талапты, зерек болып ӛседі. Ол корпус 
оқушыларының алды болып бірден кӛзге түседі. Шоқан талабын оқытушылары 
ерекше ықыласпен ескереді. 
Шоқан кадет корпусын ӛте жақсы үлгеріммен бітіріп шығады. Ең жетік 
оқушылардың бірі болып бітірген Шоқан туралы Григорий Потанин ӛзінің 
естелігінде: ”Шоқанның санасы тез ӛсіп, ӛз қатарластарынан ӛте озық болған еді. 
Табиғи қабілеті және басқа да ерекшеліктері мол адам болатын”,-дейді. 
Шоқанды кадет корпусын бітіріп шығысымен 1853 жылы генерал-
губернатор ӛзіне жәрдемші етіп алады. Генерал-губернатор кеңесінде болу арқылы 
Шоқан орыстың дворяндық ортасын, офицерлері мен чиновниктерін кӛп кӛріп, 
олардың мақсаты мен істеп отырған істерін байқайды. 
Шоқан ендігі жерде кейбір қоғамдық істерге тікелей араласа бастайды. Ӛз 
ойын білдіріп, ел мақсатын кӛздейді. Ресей болашағын жақсылық жағынан танытуды 
арман етеді. Осындай игі мақсаттармен Шоқан қазақ қоғамын билеу ісіне 
байланысты ӛкімет тарапынан жүргізіліп жатқан жаңа ереже жасау істеріне 
араласады.Орта Азияны, Қырғыз ӛлкесін зерттеу жұмысымен әуестеніп,1856 жылғы 
экспедицияға қатысады. Кейін Шоқан Құлжаға, сосын Қашқарияға сапар шегеді. 
Осылайша Шоқан 1856 жылдан бастап, ұлы саяхат сапарына шығады. 1858 жылы 
саяхат сапарын сәтті аяқтап, Құлжа, Қашқар ӛлкелері туралы ғылымға кӛп жаңалық 
қосады. Шоқан Еуропа еліне Қашқарияны тұңғыш танытушы, ашушы болып 
есептеледі. Саяхатшы ғалым Семенов-Тянь-Шанский Шоқанның қабілетін жоғары 
бағалап, оның Географилық ғылыми қоғамға мүше болуын жақтайды, Петербургке 
баруды ұсынып, оқы деп кеңес те береді.
1860 жылы Шоқан Петербургке аттанады. Ондағы әр түрлі идеядағы топты 
кездестіреді, олармен пікір алысады. Кӛп ізденген Шоқанның Астанада болуы оған 
үлкен бір мектеп болды. 1861 жылдары ауруы қайта қозып, еліне оралады. Ауруынан 
біраз сауыға келе, 1863 жылдары Омскіге келіп, әскери қызметке қайта орналасады. 
Сібір ӛлкесіндегі қазақ елі үшін жасалып жатқан сот реформасына ӛз жобасын 
ұсынады. 1865 жылы әскери қызмет бабымен Жетісу ӛлкесінде болады. Верныйға 
келіп, бұл ӛлкемен де жете танысады.
1865 жылы Шоқан қайта науқастанып, біржола тӛсек тартып жатып қалады. 
Асқынған кӛкірек ауруы Шоқанды 30 жасында, тым жас кезінде арадан алып кетеді. 
Оның сүйегі Қапал жақтағы қазіргі Алтын Емел стансасы маңына жерленген. Орыс 
достары оның басына мәрмәрдан ескерткіш құлпытас қойған. 1959 жылы Шоқан 
қабірінің үстіне оның жас ұрпағы сәулетті мүсін-ескерткіш орнатты.
Шоқанның саяси кӛзқарасы айқын, ол - дүниені материалистерше түсінген 
ағартушы-демократ. Оның негізгі мақсаты-ӛз елін Еуропаның озық мәдениетіне 

жетелеу және сол арқылы халық санасын ояту, ӛзінің туған елін мәдениетті елдер 
қатарына қосу. 
Шоқан кӛзқарасының қалыптасуына петрашевшілдер кӛбірек әсер етті. 
Олардың ішінде Шоқан С.Ф.Дуровпен жақын дос болды. Ол арқылы Шоқан ішкі 
Россияда болып жатқан саяси қозғалыстармен танысты. 
Шоқанның кӛпке мәлім еңбектері ішінде мәдениетімізге тікелей қатысы бар 
ең кӛлемділері мыналар: “Абылай”, “Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары”, 
“Елдегі мұсылманшылдық туралы”, “Қырғыздар туралы жазбалар”, “Қазақтың 
ертедегі қару-жарақтары”, “Жоңғария очерктері”, “Қазақ шежірелері”, “Жәмиғ-ат-
тауарихтан ”, “Алты шахардың хал-жайы”, “Сібір тарихынан хаттар”, “Кӛкетай 
ханның ӛлімі”, “Сібірге қарайтын қазақтардың сот құрылысын ӛзгерту туралы”, 
“Құлжа күнделіктері” және басқалар. Ал, әдебиет саласындағы зерттеулері, сан-
салалы еңбектері-баға жетпес мол қазына. 
Шоқанның шығармаларын зерттеу мәселесіне келсек, оның мақалалары мен 
хаттарының жинағы 1949 жылы екі тілде басылып шықты. 1858 жылы Шоқанның бір 
томдық таңдамалы шығармалар жинағы Ә.Марғұланның басшылығымен жарық 
кӛрді. 1978 жылы Шоқанның шығармалар жинағы үлкен бес кітап болып шықты. 
Шоқанның біраз еңбектері әдеби зерттеу саласына арналған. Оның ішінде: “Қырғыз-
қайсақтардың үлкен ордасына қарасты елдердің аңыз-әңгімелері”, “Бұқардың 
Абылайды жоқтауы” және “Қазақ халық поэзиясының түрі туралы” еңбектері - 
поэзиямыздың теориясы туралы тұңғыш зерттеулер. 
Шоқан ӛз еңбектерінің ӛзегі етіп, қазақты, оның әдебиеті мен мәдениетін 
орыс пен Еуропа жұртшылығына таныстыруды мақсат тұтқан. Ол, ең алдымен, қазақ 
халқының ақындық қабілетін жоғары бағалайды.
Шоқанның әдеби зерттеу еңбектерін 3 топқа бӛлуге болады: 
1.
Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері, ақындар, олардың шығармалары туралы 
мәлімет; 
2.
Қырғыз бен қазақ халықтарының ауыз әдебиеті туралы зерттеулер; 
3.
Қазақ пен қырғыз поэзиясының түрлері туралы теориялық зерттеулер. 
Шоқан – қазақтың тұңғыш ағартушысы, елін ілгерішіл мәдениетке үндеген 
адал ниетті азамат. Оның еңбектері ұлттық мәдениетіміздің алтын қорына қосылған 
зор үлес деп танылады. 
Әдебиеттер 
1.
°ñåçîâ Ð.Î. °äåáèåò òàðèõû (1927) æî¹àð¹û îºñ – 
îðûìäàðûìû» ðòñäåìòòåðiìå àðìàë¹àì. - À. 1991. 
2.
ƽíàëèåâ ². XVIII – XIX ¹. ºàçຠ¸äåáèåòi. - À. 1907. 
3.
²î»ûðàòáàåâ °. ²àçຠ¸äåáåèåòiìi» òàðèõû. - À. 1994.
4.
Ѿéiìø¸ëèåâ Õ. XIX ¹àðûð ¸äåáèåòi. - À. 1992.
5.
Ѿéiìø¸ëèåâ Õ. ²àçຠ¸äåáèåòiìi» òàðèõû. - À. 1997.

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: