Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

103
құрметтеуі ерекше атап өтуді қажет 
ететін жайт. Автор билеу жүйесін 
тәртіпке түсіру, елдің бейбіт өмір 
сүруі жөнінде қам жеу – бұл бәрінен 
бұрын халық игілігі үшін қызмет ету 
деп дұрыс тұжырымдайды. «Семсер 
мемлекетті ұлғайтып, оның билеуші-
сі алдында бас июшілерді көбейтсе, 
қалам мемлекетті нығайтып, оның 
билеу жүйесін ретке келтіреді, яғни 
мемлекеттік аппараттың қызметі ат-
қа мінген мың сан нөкерден кем түс-
пейді», дейді Баласағұндық Жүсіп.
Дастанның оқырман көңілін ерекше 
аударатын тағы бір ерекшелігі – мұн-
да адам психологиясының түрлі жақ-
тарын көрсететін қызғылықты де-
ректердің (кісінің көңіл күйі, қайғы-
қасіреті, қуаныш-сүйініші т.б.) мол-
дығы. Мәселен, автор бұл жерде жан-
ға шипа тек тәуіптің дәрісі ғана емес, 
қасындағы жора-жолдас, көрші-қон-
сың, құрбы-құрдасың, әріректе бұған
әлеумет пен қоғамның да әсері тиіп 
отыратындығын айтады. «Құдатғу 
біліктің» енді бір көңіл аударарлық 
жері – мұнда сол кездегі ғылым са-
лаларынан біраз мағлұмат берілетін-
дігі. Бұл жөнінде кеңес тюркологі 
А.Валитова былай дейді: «Құдатғу 
білік» авторының медициналық әде-
биеттерден мол хабары барлығы бай-
қалады. Ол, әсіресе, ибн Сина мен 
Орта Азияның басқа да көптеген ға-
лымдарының, дәрігерлерінің ғылы-
ми қағидаларымен жете таныс бол-
ған. Мәселен, дастанда дүниені құ-
райтын төрт түрлі элемент жайлы, 
адам темпераменттері туралы, ден- 
саулық сақтау жөнінде, ауру, сыр- 
қаттану және оның себептері, бұ- 
лардың адамның жас ерекшелігіне, 
ауа райына тәуелділігі, тамақта- 
нудың гигиенасы, ауру адамды ем- 
деудің тәсілдері 
т.б. мәселелер әр
қырынан сөз болған. Аталмыш дас-
таннан адамдарды тәрбиелеу мем-
лекеттің негізгі міндеттерінің бірі, 
зұлымдық-әлеуметтік ауру, оны тәр-
бие арқылы жоюға болады, адамдар-
дың қылықтары мен қасиеттерін же-
тілдіре берсе, қоғамды да, мемлекет-
ті де жақсартуға болады дейтін белгі-
лі идея аңғарылады.
Баласағұндық Жүсіптің философия-
лық қисынын сөз еткенде ежелгі грек-
тер мен әл-Фараби, ибн-Синалар ілі-
міне теориялық арқау болған бүкіл 
әлемдік үйлесімдік теориясы еріксіз 
еске түседі. Әлем төрт түрлі элемент-
тен (жер, су, ауа, от) құралған, бұлар-
дың пропорциясы дүниедегі заттар-
ды бір-бірімен үйлестіріп тұрады дей-
тін концепцияға ұқсас жайттарды 
осы дастаннан да көптеп кездестіру-
ге болады. Автордың түсінігінше, 
осы айтылған үйлесімділік қоғам-
дық – әлеуметтік жағдайлардан да 
орын алады. Мәселен, ел билеуші-
ден әділет, дәулет, қанағат, парасат 
сияқты төрт қасиет түгел табылса, он-
да мұндай басшысы бар елдің қойы-
ның үстіне боз торғай жұмыртқалай-
ды. Осы төрт қасиеттің бір-бірімен 
тығыз байланысып жатқаны абзал. 
Мәселен, ел билеушісінің халыққа 
әділдігі тек барша жұртты ғана ба-
қытқа жеткізбейді, ол, сонымен бір-
ге патшаның өзін де бақытты етеді, 
өйткені осы ісімен ол атын бүкіл 
әлемге жаяды, халықты бақытқа бө-
лейді. Білім мен ақыл әділеттілікке 
қосақтаса жүруі тиіс, бұларсыз әділ
заң шығаруға болмайды. Ақыл адам-
ның қанағатын да реттеп отырады. 
Мәселен, адамның азға қанағат етуі,

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: