Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

178
жылдықтарында осы ұғымнан жал-
пы бас тартуға ұмтылды, оны қан-
дай да болмасын басқа, демек, бақы-
лау және бағалауға болатын мінез-
құлық сапаларымен ауыстыру көз-
делді. Мысалы, Американың мінез-
құлық психологиясында ерік ұғы-
мының орнына «мінез-құлықтың 
табандылығы» ұғымын қолдана 
бастады. Қазіргі кезде ерік туралы 
психологиялық зерттеулер әртүрлі 
ғылыми бағыттар арасында бөлінген 
болатын: бихевиористік бағыттағы 
психологияда мінез-құлықтың сәйкес-
ті түрлері зерттелуде. Көптеген ға-
лымдар ерік туралы ілімді қайта 
жандандыру, оған құбылыс ретінде 
бірігушілік сипат беру үшін бағыттал-
ған қадамдар жасауда. Кеңестік ке-
зеңде ерік туралы психологиялық 
зерттеулерде бұл проблемаға ерекше 
мән берген В.А.Иванников адам мі-
незін реттеуде екі бір-біріне қарама-
қарсы тұжырымдамалардың күресін 
жатқызады: реактивті және активті. 
Бірінші тұжырымдама бойынша, 
адамның барлық мінез-құлқы әртүр-
лі ішкі және сыртқы стимулдарға 
негізінен жауап болып табылады, 
оны ғылыми зерттеудің міндеті осы 
стимулдарды іздестіре отырып, оның
реакцияларымен байланысын анық-
тауға алып келеді. Адамзат мінезін 
осылай түсіндіру үшін еріктің қаже-
ті жоқ. Рефлекс оның дәстүрлі түсі-
нігінде әруақытта да белгілі бір стимул-
ға реакция ретінде қарастырылады.
Екінші тұжырымдама бойынша бұл 
соңғы жылдары күш алып, әрі оны 
жақтаушылар бірте-бірте арта түсу-
де, адамның мінез-құлқы белсенді,
ал оның түрлері саналы таңдауға 
берілген қабілеттілік ретінде қарас-
тырылады. Мінез-құлықты осылай 
түсіну үшін ерік және еріктілікті реттеу 
қажет. Ол тек психологияның бұ-
рынғы атын қайтаруды талап етпей-
ді, сонымен қатар адамзат мінез-құл-
қын ғылыми зерттеулерде ерік проб-
лемасына лайықты көңіл бөлуді қа-
жет деп есептейді. Жоғары жүйке қыз-
метінің жаңа физиологиясында көр-
некті ғалым-физиологтар Н.А.Берн-
штейн мен П.К.Анохин бұл көзқарас-
ты орынды бекітеді және жараты-
лыстану жағынан қолдайды. Бұл 
тұрғыдан үлкен үміт қазіргі сана 
психологиясына және когнитивтік 
психологияға, адам психикасын экс-
перименттік зерттеулердің жаңа әдіс-
намасы мен әдістеріне жүктеледі. Ерік-
жігер іс-әрекеттерінің табиғатына, 
соған сәйкес адамның мінез-құлқы-
на жаңаша қарау туралы талпыныс-
тар да баршылық. Еріктің белсенділі-
гіне байланысты оған жаңа, қазір-
гіше анықтама беру туралы айты-
лады. Мінез-құлықты ерікті реттеу 
санамен байланысты, мінез-құлық-
тың алғашқы түрткісін күшейтуге 
немесе бәсеңсітуге қабілетті. Осын-
дай түрткінің күшеюі мен бәсеңсуі 
орындалатын әрекеттің тұлғалық мә-
нінің өзгеруі арқылы іске асады. 
Балаларда еріктің дамуы олардың 
адамгершілік түрткілер саласының 
дамуымен және баюымен тығыз бай-
ланысты.
Адамның белсенділігі, жауапкерші-
лігі, ұйымшылдығы, тәртіптілігі сияқ-
ты қасиеттері дәстүрлі түрде әруа-
қытта да жеке тұлғаның еріктік са-
паларына жатады. Сонымен, ерік 
мәселесі қазіргі кезде жаңа, өзекті, 
практикалық мәнге ие болуда, демек, 
осы мәселенің теориялық негіздері-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: