Р. Сыздык 6-том indd

187
әйелдердің қысталаң шақтардағы іс-қылықтары дәлелдей 
түседі: төрт баланың анасы – Ираи да Ивановна пойыз бір жер-
де ұзақ тоқтап тұрғанда аш келе жатқан балалары үшін көрініп 
тұрған селодан тамақ алып келуге бел байлайды, ана жүрегі 
сезгендей төртеудің екеуін 7 жасар ұлы мен емізулі қызын алып 
кетеді, сол арада пойыз жүріп кетіп, қалған екі баласы анала-
рынан ажырап қалады. Света мен Нәзираға ол екеуін әрі қарай 
бас-көз болып алып жүрулері міндеттеледі. Осы жерде Нәзира 
өз анасынан 7 жасында жетім қалған күйін есіне түсіреді. 
Шығармада лирикалық емес, 
сюжеттік шегініс
едәуір орын 
алады. Осындай шегіністің бірі – осы жерде. Бір-ақ беттік 
шегіністе оқиға параллелі берілген мәтінде Нәзира портретінің 
бір беті ашылады: ол тағдыр ұқсастығын сезіне білетін жаны 
бай жас және оның рухани портретін беретін тек сезімталдығы, 
әр нәрсені білмекке ұмтылатындығы, айналасындағы адам-
дарға деген жылы сезімі сияқты қасиеттері ғана емес, ең ал-
дымен, ана сүтімен бірге алған ұлттық тәлімі, қазақтың 
қарапайым жасының дүниетанымы, ол танымнан түйген ада-
ми ой-толғамдары. Портреттің бұл қырлары да өте нәзік түрде 
тілдік амал-тәсілдердің қолданысы арқылы көрсетіледі. Адам 
портретін беруде Нәзира өзін де аямайды:
«Мен өзі, сірә, зерек емеспін-ау деймін, бір әңгіме естісем, 
әбден түбіне жетіп түсіне қоймай, ойыммен оқтын-оқтын 
қойырып оралып, бір нәрсені білгім келсе, күйіс қайырған 
түйедей талмап-талмап барып жұтатын әдетім бар»...
(62-бет). Өзін сынап отырып, бір жағымды қасиетін таныта-
ды: бір нәрсені білгісі келсе, күйіс қайырған түйедей болса да, 
әйтеуір түбіне жетіп түсініп алатын қасиеті бар екен. Әрине, 
көркем шығармадағы адамдардың портреті (сыртқы түр-
тұрпаты емес, ішкі жан дүниесінің портреті) Нәзира осындай-
мынадай деп арнайы жазылған сөздермен, мәтін үзіктерімен 
берілмейді. Ол шешесі оққа ұшып өлген 7 жасар қызды өздері 
қонған деревнядағы үйге тастап, енді екі-екіден бөлініп бы-
тырап кетпек болғанда, мені де ала кетіңдер деп жылаған 
кішкене қыз балаға сонша жаны ашиды, қабырғасы қайысады, 
қолынан келгені – алдаусыратып ақыл айту. 
Сен мұнда жалғыз 
қалмайсың ғой, қамқор болатын адам бар. Кішкене шыдай 

188
тұр, қарағым, бұ жердегілер де жаман кісілер емес, әлі-ақ ба-
уыр басып, өз баласындай болып кетерсің, аман болса, папаң 
да сені іздеп тауып алмай қоймас. Мамаңның артында қалған 
жалғыз шырағы сенсің ғой, сол шырағын сөндірме, айналай-
ын, сен аман бол
(117-бет), – дейді. Ал бала көзі адырайып, 
өзіне таңырқай қарап қалады. Сөйтсе, ол осылайша қазақша 
жұбатып тұр екен, бірақ бала сөздерін түсінбесе де, көзінен 
бір нәрсені ұғып, Нәзираны құшақтай алады. Міне, бұл эпи зод 
та – шындық. Жүректен шыққан мұндай жұбату – алдарқату 
сөзді Нәзира орысша айта алмас еді, оның орысшасы мәз 
емес, «орыс деген халықпен араласқанына үш-ақ ай» (ал өткен 
ғасырдың 30-жылдарындағы қазақ мектептерінде де орыс 
тілінің оқытылуы қандай болғаны белгілі ғой, тіпті де соңғы 
30-40-жылдағыдай емес). Тіпті орыс әйелдерінің аты мен оры-
стар қосып айтатын әкесінің атын қатарынан дұрыстап айта да 
алмайды, мынадай жүректен шыққан шынайы сөзді Нәзира, 
әрине, орысша айтпасы хақ, бірақ жаны осындай сөзді айту ке-
рек деп тұр: ол әкесін соғыс қармап жатқан, шешесі көз алдын-
да оққа ұшқан, айдаладағыдай бейтаныс адамдардың арасын-
да қалып бара жатқан жеті жасар қыз баланы аяп, жүрегі қан 
жылап тұр. Өзі де жеті жасында анасынан айырылғандықтан 
ба (бірақ ол шет жұртта емес, мейірімі мол әжесінің, әкесінің, 
туған-туыстардың, бүкіл ауылдың қанатының астында бол-
ды ғой), әлде құрсағында жаңа өмір басталған болашақ ана 
болғандықтан ба, әлде ең негізгісі, тағдыр тәлкегіне түскен 
жандарды аяу сезімі сияқты адамдық қасиеттің күштілігінен 
бе – әйтеуір бала дегенде, Нәзираның жаны жай таппай, 
өкпе-бауыры езіліп тұрады. Фашистер қуып ұстап, бүкіл де-
ревня халқын шетінен атып өлтіріп жатқанда, «тырнақтай 
әнші қыз бес жасар Парашканың: «Дяденьки, дяденьки, мені 
өлтірмеңдер. Мен ән салып беремін. Мен әнді жақсы айтамын!» 
– деп шешесінің мойнынан құшақтап, шырылдап ән салған 
күйі оққа ұшқанын көрген сәті Нәзира-автордың өмірі есінен 
кетпейді, көз алдында тұтасқан мұнар болып тұрады. Тіпті бес 
жыл от-жалынның ішінде аман қалып, соғыс бітіп, елге қайтып 
келе жатқанда да, вагонға кірген бір әйелдің қолындағы жетек-
теген кішкене қызы Параша болып көрінеді. Осы соңғы эпизод 

189
Нәзираның талай Парашалардың соғыс кезіндегі тағдырына 
жаны қалай қиналғанын «қиналдым, аядым, жаным түршікті» 
деген сияқты баяндауларсыз білдіреді. «Ән салып берем, дя-
деньки, мені өлтірмеңдер!» деп шырылдаған суреттер көз 
алдына елестегенде, «қасымда отырған екі баланы мойын-
дарынан қылқындырып қысып алыппын, олар қолтығымнан 
шыққысы келіп бұлқынғанда барып байқадым» (366-бет) де-
ген бір ғана сөйлеммен бас кейіпкер бейнесі (адами портреті) 
толық ашылады.
Роман – соғысқа қатысты оқиғалы шығарма емес, ұлттық 
этномәдени құндылықтарды көрсетуге арналған туынды 
деп танылатын сияқты. Әңгімеші-автор – ең ал дымен, қазақ 
халқының өкілі. Оның қазақтығы бүкіл болмысынан, түсінен 
бастап, ой түйіндерінен, қарым-қатынасынан көрінеді. «Қара 
жерден кіндігін үзбеген қазақтың қызымын ғой, бозды бұйратта, 
өлеңді тепсеңде асыр са лып аунап-қунап... жусан мен топырақ 
исін қолқама сіңіріп өскенмін, бой жеткен кезімнің өзінде де 
кейде тіпті көк майсаға аунағым келіп, аусарым ауып тұратын» 
(284-бет), – деп, қазақы табиғатын өзі атап береді. Түсінде 
қалың жылқы көреді, пойызда ұйықтап жатқанда естілген 
доңғалақтардың дүрсілі қалың жылқының тұяқ дүрсілі болып 
сезіледі, паровоздың гудогы шыңғырып кісінеген жылқының 
даусы болып естіледі. Жоғарыда айттық, теңеулері де қазақы, 
ал теңеу дегеніміз – айналадағы дүниені көріп, әр нәрсені са-
лыстыру ғой. Мақал-мәтелдер де – дүниенің ұлттық танымы, 
ұлттық философиясы. Бұларды да автор шеберлікпен пайдала-
нады.
Психологиялық туынды дейтін себебіміз – мұнда бас кейіп-
кердің ішкі дүниесі – жан сыры ақтарылады. Нәзира – қорқа 
да, қайғыра да, өзгенің өксігін бөлісе де білетін жан. Бір ғана 
эпизодтан мысал келтірелік: 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: