Р. СОЛТАНГӘРӘЕВ ҺӘМ С. БӘ РЕТДИНОВ ОЧЕРКТАРЫНДА

сағыштырыу ар аша бына нисек тасуирлап күрһәтә: «... Яңы ғына ямғыр яуып үткән,
ҙ
әйтерһең, тәбиғәт йылы мунсанан һуң кибенә – бөтә ергә күкшел томан таралған. Бер
арағанда ул томан да түгел һыма , әйтерһең, күкшел а мамы ты кү гә күренмә лек итеп,
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҙ
ҫ
ва ына итеп теткәндәр ә ер ө төнә һибәләгәндәр, шунан ул мөһабәт тара тештәре шикелле
ҡ ҡ
ҙ
ҫ
ҡ
сурайып сығып торған ағас баштарына эләккән, уйһыу арға һылаш ан да китә алмай тора..
ҙ
ҡ
Томан… Бер арағанда, ул ысынлап та тәбиғәттең хозурлығы… » [Султангареев, 1991, 259].
ҡ
Автор ы тәү ә герой ың ихласлығы, бер атлылығы, битарафлығы икеләндерһә лә,
ҙ
ҙ
ҙ
ҡ
һуңынан был шикле уй ары ю а сыға. Был ур йөрәкле, йыр-моңға мөкиббән киткән,
ҙ
ҡҡ
ҙ
талантлы һәм а ыллы кешенән һо ланыуын йәшерә алмай. Уның моңон ба ал ы ғына ағып
ҡ
ҡ
ҫ ҡ
ят ан Яйы йылғаһына о шата. Сөнки Абдулла Солтанов һыма «Томан»дағы мөхәббәт
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
фажиғәһен, «Абдрахман»дағы – көнкүреш, « олой кантон” менән «Бейеш”тәге социаль
Ҡ
фажиғәне, «Урал»дағы тыуған илгә булған мөхәббәтен тоймай, атай-олатай ар ың
ҙ ҙ
аһарманлығы менән һо ланмай һәм шулар ы кисермәй тороп йырлаған кеше ю тыр, тигән
ҡ
ҡ
ҙ
ҡ
уй алдыра был очерк.
ҡ
аралған очерктан күренеүенсә, автор ошо тәбиғәт күренештәре аша геройының
Ҡ
образын бик о та аса алаған. Бында иң мөһиме, герой менән тәбиғәттең тулы гармонияһы
ҫ
бирелә. 
Баш орт я ыусыларының ү очерктарында халы ижады өлгөләрен улланыуы – отошло
ҡ
ҙ
ҙ
ҡ
ҡ
алымдар ың береһе. Әйтәйек, Сәлимйән Бә ретдиновтың
ҙ
ҙ
ниндәй генә очеркын алһа та,
ҡ
нәфис ә әр һыма абул ителә, сөнки унда мә әл, әйтем һәм легендалар ярылып ята. Мә әлән,
ҫ
ҡ ҡ
ҡ
ҫ
«Баш орт урайы» очеркын урайға бәйле легенданан башлап ебәрә: «...Бер ва ыт, ны
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
арығандан һуң, ташты я ты , үләнде түшәк итеп, ағас күләгәһендә хәл йыйып ят анда,
ҫ
ҡ
ҡ
егеттең олағына ниндәй ер моңло бер тауыш ишетелгән. Ул урынынан тора һалып, шул
ҡ
ҙ
тауыш сы ан я а табан киткән. Бара торғас, егет һорғолт ая ташта бер тау түбәһенә
ҡҡ
ҡҡ
ҡ
урай ы ө өп алып, эсенә өрөп араһа, баяғы моңло тауыш тағы ла көслөрәк ишетелгән.
ҡ
ҙ
ҙ
ҡ
Шунда ул та ыя башлы бер ыу урай ултырғанын күргән... Шул урай ел өрөү ән моңло бер
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҙ
тауыш сығарып, һы ғырып ултыра икән. Егет быға бик ыуанған. урай ы өрә-өрә ү е белгән
ҙ
ҡ
Ҡ
ҙ
ҙ
көй әр е лә уйнарға о тарып киткән. Егеттең йөрәген өйкәгән сер, айғы-хәсрәте таралып,
ҙ ҙ
ҫ
ҡ
күңеленә еңел булып киткән» [Бадретдинов, 1996, 22].
Автор, легендаға таянып, урайсы я мышы һәм сәнғәт оралы булған урай ың тарихын
ҡ
ҙ
ҡ
ҡ
ҙ
һөйләй; йәғни кеше я мышында уның әһәмиәтен, хәл иткес ролен фольклор мотивтары
ҙ
яр амында асып бирә. Легенда был осра та –
ҙ
ҡ
у ыусылар ың иғтибарын нығыра йәлеп итеү
ҡ
ҙ
ҡ
сараһы. Ысынлап та, нә елдән нә елгә тапшырыла килгән урай, мира булара , һү барған
ҫ
ҫ
ҡ
ҫ
ҡ
ҙ
ә әр ә ике быуын вәкиленең ғүмерен фажиғәле хәлдән от арып ала. Эш былай була:
ҫ ҙ
ҡ ҡ
ҡ
Һа мар буйының данлы лы урайсыһы Ғәзиз ә ерғолов өсөнсө мәртәбә Мәккәгә барғанда
ҡ
ҡ
ҡ
Ҡ ҙ
караптары диңге хайуандарына осрай һәм уларға орбан бирелергә тейеш була. ә ерғолов
ҙ
ҡ
Ҡ ҙ
орбан булырға тейеш була, әммә олба ты исемле бер юлдашы: «Һин – урайсы, һин
ҡ
Ҡ
ҡ
ҡ
йәшәргә тейеш, мин орбан булам, минең и тәлеккә айт ансы урай тарт»,– тип ү ен орбан
ҡ
ҫ
ҡ
ҡ
ҡ
ҙ
ҡ
итә.
Күреүебе сә, «Баш орт урайы» очеркының ү енсәлеге шунан ғибәрәт: автор ә әрен
ҙ
ҡ
ҡ
ҙ
ҫ
фольклор мотивтарына ороп, тел-һүрәтләү сараларын уңышлы улланып, шуның менән
ҡ
ҡ
уның идея-эстетик йөкмәткеһен художестволы я тыртыуға өлгәшә, композицияға төрлөлөк
ҡ
ө тәй. Ул артабан да был алымдан тайпылмай, фашистик Германия ғәскәр әрен убыр образы
ҫ
ҙ
менән сағыштыра, ә совет армияһы һалдаттарын батыр образына тиңләй. « урай ың осонан
Ҡ
ҙ
берсә ан тама, берсә бал тама»,
ҡ
– тигән әкиәт формулаһы ошо аяныслы һуғыштың символы
рәүешендә кү аллана. Ошо урындан автор о та ғына итеп урайсы Ғәзиздең, ейәненең
ҙ
ҫ
ҡ
олатаһы юлынан китеүен, йәғни ү ен сәнғәткә бағышлауын һәм хә ер инде танылған
ҙ
ҙ
урайсы, Баш ортостандың ат а анған мә әниәт хе мәткәре Мөхәммәт ә ерғолов а
ҡ
ҡ
ҡ ҙ
ҙ
ҙ
Ҡ ҙ
ҡ
әйләнеүен бәйән итә.
Ошо рәүешле, автор ың бер очеркы ми алында ғына ла фольклор мотивтарының о та
ҙ
ҫ
ҫ
улланылыуы сәбәпле, очерктың йө ө ү гәреүен, йөкмәткеһе тәрәнәйеүен, ба ы ланыуын,
ҡ
ҙ
ҙ
ҙ ҡ
образлығының артыуын күрергә мөмкин. Фольклор мотивтарына әленән-әле мөрәжәғәт итеү
ә әр е халы сан итә, ю һа ул у ыусылар араһында үтемле, у ымлы, и тә алырлы булма
ҫ ҙ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҫ
ҡ
ҡ
ҫ
229

ине.
Автор ың тағы бер очеркын ми алға алайы . «Донъя би әп, күңел нурлап…» исемле
ҙ
ҫ
ҡ
ҙ
очеркта һү бейеүсе Әлфирә
ҙ
Сафиуллина тураһында бара. Автор я маһында шулай у эпос
ҙ
ҡ
элементтарын, риүәйәттәр е
ҙ
уңышлы уллана. Был алым автор ың о талығына бәйле.
ҡ
ҙ
ҫ
Геройының образын асыр өсөн сағыштырыу, эпитеттар ы
ҙ
уңышлы уллана: «Алтын тәхет
ҡ
ө төндә алтын сәстәрен һалындырып, бер ы сәс тарап ултыра, уның тирәһендә күк
ҫ
ҡ ҙ
күгәрсендәр уйнай. Һарайы матур күл булған ы , ай нурына мансылып, көн дә оштай
ҡ ҙ
ҡ
ойона, ер ояшы сы анда, көлөп, йө өп ыуана. Ул – нур ан яралған, һыу илендә рәхәт
ҡ
ҡ
ҡҡ
ҙ
ҡ
ҙ
ғүмер иткән Һыуһылыу». Әкиәттәге Һыуһылыуға тиңләп, «Мифик һыу ы ындай ер
ҡ ҙ
һылыу ары ла булыр: ай ай я ты йө лө, ыйғас ара ашлы, о он керпекле, көмөштәй тешле,
ҙ
ҙ
ҡ
ҙ
ҡ
ҡ
ҡ
ҙ
бал ортондай билле, күңеле нурлы, көлөүе на лы, йөрәккә ятышлы», – ти ул [Бадретдинов,
ҡ
ҙ
196, 163].
Артабан күңелендәге тәь ораттарын да бына нисек еткерә ул: « ояштай йылмайып,
ҫ
Ҡ
йәйғор ай йәмләнеп, ләйсән ямғыр ай күңелде һуғарып, фәрештәләй бер һын сәхнәлә
ҙ
ҙ
тирбәлә. «Йәдкәр» фольклор-эстрада ансамбле бейеүсеһе Әлфирә Ғариф ы ы Сафиуллина
ҡ ҙ
«Һыуһылыу» бейеүе менән нур булып бал ый. Ул йәншишмәләй һыу ы тылсымлы күнәге
ҡ
ҙ
менән һө өп алып, тирә-я а һибә, тәбиғәтте уята, ү емлектәр е йәшәртә, тереклек донъяһын
ҙ
ҡҡ
ҫ
ҙ
терелтә. Яңырған ер ә тормош йәмләнә, халы түлләнә» [Бадретдинов, 1996, 164].
ҙ
ҡ
Әлфирә Сафиуллинаның «Сыңрау торна» бейеүен бейегәндә иһә С. Бә ретдинов
ҙ
боронғо ырым-ышаныу арға бәйле тыуған риүәйәттәр ең береһе – «Сыңрау торна»ның
ҙ
ҙ
тарихына ту тала. Был ү сиратында инеш ролен үтәй. Автор легенданы һөйләй ә
ҡ
ҙ
ҙ
бейеүсенең хозурлы ты һәм тәрән һағышты, сафлы ты һәм серлелекте, ыуанысты һәм
ҡ
ҡ
ҡ
айғы-хәсрәтте символлаштырған тылсымлы оштоң художестволы образын, рухын ур
ҡ
ҡ
ҙ
о талы менән баш арып, тамашасыны хайран итеүен һы ы ө төнә ала. Тамашасы тын ала,
ҫ
ҡ
ҡ
ҙ ҡ ҫ
ҡ
онотола, ти, автор. Сыңрау торна сыңрауы, бейеү хозурлығы һәм мөғжизәһе илаһи тылсымы
менән арбап, моңһоу ауазы, тойғоһо менән йөрәкһетә, тәрән һағышы менән сорнай. Изге
торна илемде, еремде урсып, хал ымдың йыуанысы булып, быуаттар ан-быуаттарға
ҡ
ҡ
ҙ
талпына». Һәм бында автор ың шулай у Рәми Ғариповтың «Сыңрау торна»ға арналған
ҙ
ҡ
шиғыры ла ү сиратында 
ҙ
лейтмотив рәүешендә абул ителә. Ө өк килтерәйек:
ҡ
ҙ
Сыңрай-сыңрай осоп килде
Сыңрау торна ай.
ҡ
Уралыңдан сәләм, тине
Сыңрау торна ай.
ҡ
Урал айым, Урал айым,
ҡ
ҡ
Тыуған Урал ай! 
ҡ
Ысынлап та, Әлфирә Сафиуллина ай а ғына гостролдә булмаһын: Анкарала,
ҡ ҙ
Стамбулда, а ағстанда һ.б. сит илдәр ә, «Сыңрау торна» бейеүенә һо ланмаған кеше
Ҡ ҙ
ҙ
ҡ
алмағандыр. «Сыңрау торна ай а? Сыңрау торна! Сыңрау торна!» – тип уны ат- ат
ҡ
ҡ ҙ
ҡ
ҡ
са ыралар сәхнәләр ә.
ҡ
ҙ
Очеркын тамамлап С.Бә ретдинов тарих фәндәре кандидаты, Баш ортостандың
ҙ
ҡ
ат а анған артисткаһы Лидия Нагаеваның Әлфирәнең бейеү о талығына биргән баһаһын
ҡ ҙ
ҫ
ми алға килтерә: «Әлфирәлә – Урал характеры. Уның кешелек һы аттары һәм сифаттары
ҫ
ҙ
Урал тәбиғәтенән айырылғыһы . Ул – уйсан, нәфис, үтә лә тыйна , ба ал ы һәм шул у
ҙ
ҡ
ҫ ҡ
ҡ
ва ытта романтик рухлы натура. Уның ритмик тән хәрәкәттәре яһау о талығы,
ҡ
ҫ
һығылмалылығы, зифалығы милли характер ы аны һәм зауы лы сағылдыра» [Бадретдинов,
ҙ
ҡ
ҡ
1996, 166]. Был һү әргә дәлил булып Әлфирә Сафиуллинаның баш арыуында «Сыңрау
ҙҙ
ҡ
торна», «Йылан арбау», «Заһи а», «Һинд ы ы», «Һыуһылыу» һәм баш а бейеү әр торалыр.
ҙ
ҡ ҙ
ҡ
ҙ
Ошо рәүешле, автор ың бер-ике очеркы ми алында фольклор мотивтарының о та
ҙ
ҫ
ҫ
улланылыуы сәбәпле, очерктың йө ө ү гәреүен, йөкмәткеһе тәрәнәйеүен, ба ы ланыуын,
ҡ
ҙ
ҙ
ҙ ҡ
образлығының артыуын күрергә мөмкин. 
Шулай итеп, аралған очерктар ан күренеүенсә, тел-һүрәтләү саралары,
ҡ
ҙ
сағыштырыу ар, эпитеттар, фольклор мотивтары теге йәки был шәхестең образын асыу өсөн
ҙ
тәбиғәт күренештәрен дә һүрәтләгәндә лә мөһим роль уйнай. Бында я ыусылар ың тел
ҙ
ҙ
230

байлығы, фәлсәфәүи фекерләү әре аша очерктарын юғары художестволылы а еткереү әре
ҙ
ҡҡ
ҙ
тора. 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: