ТІЛ МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

22
жалпы пәндік термин ретінде «сөз мәдениеті» дегенді таңдаған 
дұрыс болар. Өйткені бұл жерде әңгіме ойымызды ауызша да, 
жазбаша да дұрыс («мәдениетті») білдіру туралы болмақ. Ал 
«ой» дегеніміздің бір атауы – сөз.
Тегі, қазақ тілінде 
сөз
өзінің семантикалық өрісікең: 1) сөз 
–
 
лингвистикалық единицаны білдіретін термин («сөйлем бес 
сөзден 
тұрады»; «сөйлемдегі әр 
сөздің
қызметі бар»; «бұл 
сөз
ілік септікте тұр» деген сияқты қолданыстарда); 2) айтылған 
ой, пікірді де қазақ 
сөз 
деп атайды («сенің 
сөзіңе
қосыламын»; 
«оның 
сөзі
дұрыс»); 3) топ алдында сөйлеген сөз, жасалған ба-
яндама, оқылған лекцияларды да жалпы «сөз» деп атай береміз 
(«жиналыста пәленшенің 
сөзі
дұрыс шықты»); 4) поэзияны 
да «сөз» деп атауды ұлы Абайдың өзінен табамыз («
Сөз
айт-
тым Әзірет Әлі, айдаһарсыз», 
«Сөз
түзелді, тыңдаушы, сен де 
түзел», «Кім біледі, жабырқаңқы жазған 
сөзім»
т.т.), қысқасы, 
осы сияқты толып жатқан мағыналарды білдіреді. Соның ішін-
де «айтылған ой, пікір» деген мағынасы жиі кездесетіндігі 
байқалады. Мұны 
жылы сөз, тәтті сөз, бос сөз, жел сөз, сөз 
болу, сөз қайыру, сөз таппау
сияқты тіркестердегі «сөз»-дің 
коннотаттық (ауыспалы, қосымша) мағыналарынан аңғарамыз. 
Біздіңше, тіпті қазақ тілінде «сөз» сөзінің денотаттық (тура, 
негізгі) мағынасы – «ой, пікір» сияқты, ал лексикалық бірлік-
ті (единицаны) «сөз» деп атау – Ахмет Байтұрсынов ұсынған 
лингвистикалық термин, демек, бұл – лексеманың коннотаттық 
мағынасы десек болар. Осы уәждерге сүйеніп, тілдің ойды біл-
дірудегі көрінісі, қолданысы – «речь» дегенді «сөз» термині-
мен атап, қалыптастырсақ, сонда «сөз мәдениеті» деген тіркес 
«культура речи» дегеннің дәл баламасы болып шығар еді.
Ал «тіл мәдениеті» дегенді бірден ығыстырып тастауға тағы 
да болмайды, өйткені, біріншіден, ол – бұл күнде қазақ тіл 
білімі зерттейтін қолданбалық мәні зор саланың атауы ретін-
де біршама қалыптасқан термин болса, екіншіден, ой-пікірді 
тіл арқылы білдіруде сөздерді орнымен жұмсап, сөйлемдерді 
дұрыс құрастырудан өзге де сәттер бар екені, яғни түзулікті, 
дұрыстықты («мәдениетті»), жазудағы сауаттылықты, сөйлеу 
актісіндегі сөздерді дұрыс дыбыстай білу сияқты тұстарды қоса 

23
есептесек, жалпы «тіл мәдениеті» деген термин де оңтайлы 
келеді. Әсіресе бұл атауға кеңірек ұғымды сыйғызып, бүгінгі 
әдеби тілдің нормаларын сөз еткен тұста қолдансақ, дұрысырақ 
болатын тәрізді.
Тіл мәдениеті – қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының 
(объектілерінің) ішінде кейінірек қолға алынған саласының 
бірі. Бұл саланың өзге нысандардан айырмасы – оның күнде-
лікті өмірмен, тілді қолдану тәжірибесімен тікелей ұштасып 
жататындығында. Сондықтан тіл мәдениетін ғылыми-прак-
тикалық тұрғыдан сөз етуде зерттеу жұмыстарына динами-
калық-тарихи қырынан келуден гөрі, статикалық тұрғыда 
қарастыру бірінші кезекте тұрады, яғни тіл мәдениетінің 
қалыптасу тарихы, әр кезеңдердегі сипаты дегеннен гөрі, дәл 
бүгінгі жай-күйі, проблемалары, даму бағыты, болашағы (пер-
спективасы) деген мәселелерге алдымен көңіл аударылады. 
Мұны тіл қолданысының өзі сұрайды, бұл – бүгінгі әлеуметтік 
сұраныс.
Тіл мәдениетінің өзге салалардан кешірек, кейінірек қолға 
алынуының объективтік себептері бар. Тілдегі мәдениет деген-
ді әңгіме ету тілдік нормаларының, яғни қолданыс заңдылық-
тарының қалыптасып, едәуір тұрақталған әдеби тілдің бо-
луына, оның жазбаша да, ауызша да түрін қалың жұртшылық 
тұтас пайдалана бастаған кезіне тікелей байланысты. Әсіресе 
көркем әдебиет пен баспасөздің, радио мен телевидениенің 
(теледидардың), ұлт театры мен киносының дамыған кезін-
де тіл мәдениетіне, яғни тілді дұрыс, әдемі қолдануға, 
жазу сауаттылығына ерекше назар аударылады. Сондықтан 
мәдениетін талап ететін құбылыстың өзі әбден күшіне енген-
ше, тіл туралы ғылым-танымның бұл тармағының кешеңдеп 
қолға алынуы – заңды да түсінікті.
Тіл мәдениетін зерттеушілер, әсіресе орыс тіл маманда-
ры, бұл проблема жазба әдеби тіл кезеңінің сұранысы деген-
ді айтады. Мұның да қисыны бар. Тіл мәдениетінің өзегі тіл-
дік нормалардың қалыптасуында, біршама тұрақталуында, 
заңдастырылып хатқа түсуінде (кодификациясында) жатса, 
бұлар бүгінгі ұлттық жазба тілдердің қам-қарекеттері.

24
Бізде тіл мәдениеті дегенге соңғы 30-35 жылдың барысында 
ғана айтарлықтай көңіл аударылып, ол тіл білімінің бір сала-
сына айналды, ғылыми ізденістер мен практикалық жұмыстар 
дүниеге келді, атап айтқанда, Қазақстан Ғылым академиясының 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында арнайы 
бөлім ашылып жұмыс істеді, сауатты жазу, сөздерді дұрыс ды-
быстау, дұрыс қолдану сияқты салаларға арналған анықтағыш 
құралдар, сөздіктер, мақалалар мен жинақтар жарық көрді, 
диссертациялар қорғала бастады. Тіл мәдениетіне, оның ішін-
де әсіресе терминология, емле мәселелеріне қатысты пікірлер 
мен ұсыныстар айтылды
1
. Тіл мәселелері жайында әлеуметтік 
пікірдің пайда болуына күнделікті баспасөз бен радио, теледи-
дар, қысқасы, бұқаралық ақпарат құралдарының баршасы мей-
лінше ат салысып келеді.
Тіл мәдениеті проблемасының теориялық негіздерін 
анықтау, талдау тәсілдерін іріктеу сияқты жұмыстардан бас-
тап, таза ғылыми монографиялар жазу, күнделікті қолданысқа 
қажет құралдар: анықтағыштар, сөздіктер, тіпті оқулықтар 
беру тәрізді қыруар практикалық жұмыстар алдымызда тұр. 
Өйткені күні бүгінге дейін бұл салада біраз ғылыми еңбектер 
жазылып, практикалық шаруалар жасалғанымен, олардың әлі 
де толықтыратын, нақтылайтын тұстары баршылық. Әсіресе 
1
Балақаев М. 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: