пырақ ерітіндісінен иондарды тұту
және айырбастау қабілет-
тілігі. Топырақ бөлшектерін қоршайтын су ерітіндісінде заттар-
дың иондарға диссоциацияланған едәуір мөлшері – катиондары
мен аниондары (катиондар оң, аниондар – теріс зарядталған)
болады. Мысалы: топырақ ерітіндісінде Na
+
, K
+
, Ca
2
+
, Mg
2
+
, Fe
3
+
,
Н
+
катиондары және Cl
-
, SO
4
-
, PO
4
, NO
3
-
аниондары болуы
мүмкін.
Топырақ коллоидтары сонымен бірге оң немесе теріс
зарядқа ие, сондықтан, теріс зарядталған бөлшектер барлық ми-
нералдық және органикалық
бөлшектердің неізгі бөлігі
катиондарды, ал оң зарядталғаны – аниондарды тұтады.
Топырақта коллоидты бөлшектер көп болған сайын сіңі-
рілген катиондар мен аниондардың көп мөлшерін тұтып қалады.
Катиондар мен аниондар топырақ бөлшектерімен айтарлықтай
берік тұтылады және тек қана топырақ ерітіндісімен жанасқан
кезде ғана басқаларымен ығыстырылуы мүмкін.
Ығыстыру хи-
миялық алмасу реакциясы нәтижесінде жүреді. Иондар алмасуы
эквиваленттік мөлшерде өте тез жүреді, яғни бір Ca
+
катионы екі
H
+
немесе K
+
катионына алмасады, әрі топырақтың кез келген
катионы топырақ ерітіндісінің кез келген катионымен алмасуы
мүмкін.
Топырақ катиондары Na
+
, K
+
, Ca
2
+
, Mg
2
+
, Fe
3
+
, Н
+
, Al
3
-
иондарын жедел сіңіреді. Бұл қатар
сіңірілу энергиясының тө-
мендеуі бағытында жазылған. Олардың ішіндегі күрделі, ке-
шенді, суда ерімейтін қосылыстарды барлығынан жиі түзетін-
дері Al
+
және Fe
3
+
. Сол себепті табиғи жағдайда Н
+
, Ca
2
+
, Mg
2
+
,
K
+
және сирек жағдайда N
+
сіңірілген күйде болады, олардың
құрамы топырақ түзілу үдерістері мен факторларына тәуелді.
Сіңірілген катиондар саны әртүрлі мөлшердегі бөлшектердің
көлемі мен құрамына, әсіресе коллоидты бөлшектерге, яғни ме-
ханикалық құрамына тәуелді.
Катиондардың сіңірілу сыйым-
дылығы мынадай:
Бөлшектер мөлшері, мм. 0,25 – 0,005 – 0,0001 – 0,005-тен
кіші 0,001 – 0,00025 – 0,00025.
100 г топырақтағы катиондар саны мг – экв 0,315,0 – 37,5 –
63,90,315,0 37,5 63,9.
Сіңірілген катиондардың немесе негіздердің жалпы саны
100 г топырақта мг-экв-пен көрсетіледі. Миллиграм – эквива-
лент – бұл элементтің атомдық салмағын валенттілігіне белсен-
дігі миллиграммен берілген өрнегі. Мысалы: Ca
2
+
сутегі бойын-
ша эквивалентті 20,04 мг, ал Mg
2
+
- 12 г. 100 г топырақ экви-
валентін есептеу үшін анықтауға
алынған топырақ салмағын
100-ге бөліп, алынған санды негіздердің жалпы мөлшеріне
немесе сіңірілген катиондар қосындысына көбейтеді. Сіңірілген
катиондар саны минералдық құрамға да тәуелді. 100 г топырақта
каолин, гидрослюда 20 г, серицит 20-40 г, монтмориллонит 60-
100 мг-экв тұта алады. Өте жоғарғы сіңіру қабілеті топырақтың
органикалық заттарына тән. Мысалы, қарашірік 100 г топырақта
катиондарды 180-ге, ал гумин қышқылдары – 186 мг-экв дейін
сіңіре алады.
Сонымен, топырақтың
катиондары мен аниондарының
жалпы саны топырақтың механикалық, минералдық құрамына
және олардағы органикалық заттар құрамына тәуелді. Топы-
рақта лайлы тұнба бөлшектері, монтморилонит сияқты минерал-
дар және органикалық заттар көп болған сайын, түбінде топы-
рақтың сіңіру кешенін құрайтын
сіңірілген иондардың жалпы
саны да көп болады. 0,001 мм-ден кіші сіңіруге қабілетті бөл-
шектер жиынтығы
Достарыңызбен бөлісу: