«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

гидратымен бірге тҥзіледі. Боксит, гидраргиллит және басқа алюминийдің 
гидрототықтары алюминий металын ӛндіретін негізгі кен орындары болып 
табылады. 
Гематит 
немесе қызыл темір, тас темір жылтырағы (Ғе
2
O
3
). Кен
орындарының әр тҥрлі генетикалық типтерінде және тау жыныстарында 
кездеседі. Бҧл минералмен тҧтасқан кҥйде кварц, кальций, силикат, 
алюмосиликат және сульфидтер кездесуі мҥмкін. Гематит қҧрғақ ыстық климат 
жағдайларында жер қыртысының мҥжіліске ҧшыраған қабаттарында, 
гидротермальды кен орындарында да кездеседі. Гематит рудалары шойын және 
болат қорыту ҥшін пайдаланылады. 
Магнетит 
(Ғе
3
0
4
). Магниттілігі жағынан бҧл минерал басқалардан оңай 
ажыратылады. Магнетит, гематитке қарағанда магмалық тау жыныстарындагы 
тҥзілу процестерінің нәтижесінде пайда болады. Гематит кен орындарының 
және тау жыныс-тарының әр тҥрлі генетикалық типтерінде ӛтетін тотығу 
процестерінің нәтижесінде пайда болады. Магнит рудалары шойын және болат 
қорытудағы ең қажетті шикізат кӛзі болып табылады. 
Лимонит 
және 
гетит 
(2Ғе
2
O
3
∙ЗН
2
O). Эндогендік зат ретінде гетит 
гидротермальды кен орындарында және тау жыныстарының қуыстарында 
тҥзіледі. Алайда бҧлар экзогендік минералдар тҥрінде таралып каллоидтық 
масса тҥрінде болады. Бҧл минералдар гидрототықтарға жатады, ал 
гидрототықтардың тҥзілу жағдайлары тҥрліше болып ол кӛп жерлерде 
байқалады. Ақшыл сҧр теміртастар кӛп мӛлшерде сульфидтер мен 
сидеридтердің тотығу аймақтарында қҧралады. Олар шойын және болат 
қорытуға найдаланылады. 
5 класс. 
Оттегі қышқылдарының тҧздары топырақ тҥзілу және 
тыңайтқыштар дайындауда ҥлкен маңызы бар. Мысалы, азот қышқылының 
тҧздары әрқашанда маңызды тыңайтқыш тҥрі болып саналған, кӛмір және 
кҥкірт қышқылының тҧздары ӛсімдіктердің ӛніп шығу жағдайларын 
жақсартады. Сода ӛсімдіктер ҥшін ең зиянды тҧздардың бірі болып саналады, 
алайда ол химия және техника салаларында кең қолданылады. 
Сульфаттар. 
Мирабилит (Nа
2
Sо
4
∙10Н
2
О), натрий және сульфат 
иондарымен қаныққан тҧз кӛлдерінде судың булануынан пайда болады. Сусыз 
натрий сульфаты (тенардит) -+ 33°С шӛгіндіге тҥседі. Негізінен сода ӛндіруге 
пайдаланылады. 
Гипс 
(СаSо
4
∙2Н
2
O) кеуіп бара жатқан су кӛздерінде шӛгінді тҥрінде 
тузіледі. Сонымен қатар шӛл және жартылай шӛл жағдайларында жердің 
ҥгітілу қабатында друз және жылға тҥрінде кездеседі. Бҧл минерал 
ангидриттердің гидратациясы арқылы да тҥзіледі. 
Карбонаттар. 
Сода (Nа
2
Со
3
∙10Н
2
O) кейбір тҧзды кӛлдерде тҥзіледі. 
Қҧрғақ және ыстық климат жағдайларында борпылдақ жыныстармен топырақ 
беттерінде қар тәріздес ақтаңдақ тҥрінде иайда болады. 
Магнезит 
(МgСо
3
). Табиғатта магнезит, салыстырмалы тҥрде алганда, 
кӛп кездеспейді. Бірақ ҥлкен кӛлемдегі біртҧтас қабат кҥйінде орналасады. 

Гидротермальдық жолмен тҥзіледі, пішіні ҧя, жылға және линза тҥрінде 
болады. 
Калбцит 
(СаСо
3
) - әктасты шпат. Оның тҥссіз мӛлдір тҥрі «Исланд 
шпаты» жер қыртысындағы кӛп тараған минералдардың бірі. Оның тҥзілуі 
магмалық және гидротермальдық немесе шӛгінді жолымен ӛтеді. 
Доломит 
(СаСо
3
∙
МgСо
3
). Доломиттердің тҥзілуі - гидротермальдық және 
шӛгінділік. Кейде олар тҧзды су бассейіндерінде бастапқы шӛгінді ретінде 
қҧралады. 
Сидерит, 
темір шпаты (ҒеСо
3
). Шығу тегі – гидротермальды, шӛгінділік. 
Темір алуға қолданылатын бағалы шикізат. 
Фосфаттар. Фторапатит 
[Са
5
(РO
4
)
3
Ғ], 
хлорапатит 
[Са
5
(РO
4
)
3
Сl)]
Минерал біршама қатты, бірақ сынғыш, магмалық жыныстарда кӛп таралған, 
бірақ метаморфтық жыныстарда да кездеседі. Академик А.Е. Ферсман 
Кольский жарты аралында апатиттің ҥлкен қорын ашқан. Бҧл минерал фосфор 
тыңайтқыштарын суперфосфат, термофосфат Р
2
0
5
ӛндіру ҥшін қолданылады. 
Фосфорит. 
Фосфориттер жер қыртысында плита тҥрінде жатады. Олар 
кристалдық, немесе аморфты болуы мҥмкін. Фосфориттердің бойында басқа да 
минералдар кварц, глауконит, далалық шпат, слюда және органикалық заттар 
кездеседі. Осы бӛгде заттардың мӛлшеріне қарай фосфориттерде 12 проценттен 
24 процентке дейін Р
2
0
5
болады. 
Силикаттар 
- 
кремний және алюмокремний қышқылдарының 
минералдары. Бҧл топқа табиғатта кездесетін кӛптеген минералдар кіреді. 
Академик А.Е. Ферсманның есебі бойынша силикаттар жер қыртысының 75% 
қҧрайды. Топырақ тҥзілҥі процесінде силикаттар сіңіргіш комплекстің негізгі 
бӛлігінің бірі болып табылады. Топырақтың физикалық, химиялық, 
биологиялық және агрономиялық қасиеттері осы минералдарға байланыстыі 
болады. Қарапайым силикаттарға келесі минералдар жатады. 
Оливин 
[(МgҒе)
2
SіO
4
]. Базальттарда, әсіресе дуниттерде қоңыр, сары-
жасыл тҥсі арқылы оңай танылатын тҥйіршікті жыныс тҥзуші минерал. Тҥссіз 
оливин - 
хризолит, 
ал темірсіз оливин
форстерит 
деп аталады. Ҥгітілуге 
ҧщырағанда серпентин, кӛмір қышқыл магний, кремний қышқылын және 
темірдің гидро тотықтарын қҧрайды. 
Далалың шпаттар - 
жер қыртысында ӛте кӛп таралган минералдардың 
бірі. Олардың салмағы жер массасының 60% -іне тең. Негізінен бҧл минералдар 
магманың кристалдану кезінде тҥзіледі. Ҥгітілуге ҧшыраған далалық шпаттар 
кӛмір қышқылының тҧздарын, саз минералдарды және кремний қышқылдарын 
тҥзеді. Далалық шпаттардың маңызды ӛкілдері – 
ортоклаз, альбит, анортит, 
микроклин.
Ортоклаз
К(АlSі
3
O
8
). Тҥсі әр тҥрлі болады. Мӛлдір тҥрі 
адуляр
деп аталады. Ортоклаз негізінен қышқыл жыныстарда кездеседі. 
Альбит 
[Nа(АlSі
3
О
3
)]. Ақ тҥсті натрий алюмосиликаты. Таза кҥйінде 
сирек кездеседі, негізінен жыныс тҥзуші минерал ретінде танылған. Кӛп 
жағдайларда альбиттің қҧрамында К
2
0 болады. 

Анортит 
(СаАl
2
Sі
2
O
8
). Кальцийлік далалық шпат. Альбиті минералына 
ӛте ҧқсас, таза кҥйінде ӛте сирек кездеседі. Қалыпты жағдайда қҧрамында Nа
2
O 
болады.

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: