«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
Массивті – кристалдық тау жыныстарының ҥгітілуі
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 1.7 Массивті – кристалдық тау жыныстарының ҥгітілуі
Тау жыныстары және минералдар ӛздерінің тҥзілу жағдайларынан ӛзгеше ортаға тҥскен кезде ӛзгере бастайды. Массивті - кристалдық, шӛгінді және метаморфтық тау жыныстары жер бетіне шығысымен механикалық ҧсақтануға, химиялық және биологиялық ӛзгерістерге ҧшырайды. Жердің беткі қабығында (қыртысында) ӛтетін осы процесті үгітілу деп атайды. Ҥгітілуге ықпал жасайтындар температура, су, кӛмір қышқылы, оттегі әртҥрлі тірі организмдер. Жер қабығының минералдық бӛлігіне осы факторлардың барлығы бір мезгілде және бірлескен тҥрде әсер етеді. Ҥгітілудің ҥш тҥрін ажыратады: физикалык, химиялың және биологиялық. Олардың барлығы бір мезгілде жҥріп жатады. Физикалық үгітілу - тау жыныстарының химиялық қҧрамын ӛзгертпей, тек қана механикалық жолмен ӛлшемдері әртҥрлі бӛлшектерге бӛлінуін айтады. Химиялық үгітілу кезінде тау жыныстарының қҧрамы ӛзгеріп жаңа минералдар тҥзіледі, кӛп жағдайда, алғашқы минералдарға қарағанда олардың химиялық қҧрамы қарапайымдау болады. Биологиялық үгітілу - тау жыныстарының тірі организмдердің әсерінен ӛздерінің химиялық қҧрамын ӛзгерте отырып мҥжіліп ҧсақтануы. Физикалык үгітілу. Мҧндай ҥгітілудің ең негізгі себебі жер бетіндегі температуралардың тәуліктік және маусымдық ӛзгеруі. Кҥн сәулесінің әсерінен тау жыныстарының жоғарғы қабаттары қатты қызады, ал тӛменгі қабаттары ӛздерінің бҧрынғы температурасын сақтайды. Қызған жоғарғы қабаттары кӛлемін ҥлкейтеді, осының әсерінен кернеу пайда болып жарықшақтар мен параллель беттерге бӛлінуге әкеп соғады. Тау жыныстарының жату сипатына және қызыну жағдайларына байланысты бҧл жарықшақтардың тереңдігі әртҥрлі болып - 2 мм-ден 10 мм-ге дейін жетеді. Кҥн сәулесі жынысты қыздыруын тоқтатысымен жоғарғы қабат суына бастайды да сығылу процесі басталады. Жыныстардың ішкі бӛліктері ӛзінің температурасын ҧзағырақ сақтайды. Сондықтан оның кӛлемі де кӛп ӛзгеріске ҧшырамайды. Осындай жағдайда жыныстың жоғарғы қабатында пайда болған кернеу радиальдық бағыттағы жарықшалардың қҧралуына әкеп соғады. Жарықшаларға тҥскен су қатқан кезде ӛзінің кӛлемін ҥлкейтіп, жарықшаларды керіп кеңейтеді. Жыныстардағы кӛлденең және тік бағыттағы жарықшақтардың саны біртіндеп кӛбейіп, соңында әртҥрлі мӛлшердегіі тау жыныстарының сынықтары пайда болады. Бҧл сынықтардың қҧрамында ҥлкен тастардан бастап майда тҥйіршіктерге дейін кездеседі. Кесектердің пайда болуына жеке жыныстардың және оларды қҧрайтын минералдардың сызықтық жӛне кӛлемдік ҧлғаюы себеп болады. Кейбір минералдардың кӛлемдік ҧлғаюы коэффициенттері мынадай: кварц - 0,00031, ортоклаз - 0,000171 кальцит - 0,00020. Кҥрделі жыныстардың минералдарының ҧлғаю коэффициенттері әртҥрлі болғандықган олар қарапайым жыныстарға қарағанда жылдамырақ ҥгітіледі. Физикалық ҥгітілу процесі тҥйіршіктердің ӛлшемдері 0,001 мм-ге жеткенше жҥреді. Ҥгітілуге ҧшыраған тҥйіршіктердің ӛлшемдері 0,001 мм-ден кемігенде физикалық ҥгітілу тоқталады. Себебі 0,001 мм-ден кіші тҥйіршіктер бірқалыпты қызынып, суынатындықтан ӛздерінің ӛлшемдерін ӛзгертпейді, физикалық ҥгітілуге ҧшырамайды. Физикалық ҥгітілу, республика кӛлемінде алғанда, қҧрғақ, ыстық аймақтарда, немесе ӛте суық жерлерде, таулы аудандарда айқын байқалады. Қҧрғақ шӛл далалық аудандарда кҥн мен тҥннің температураларының ауытқуы 60°С, ал қыс пен жаздың температураларының ауытқуы 50°С - ге жетеді. Мҧнымен қатар кҥшті желмен кӛтеріліп ҧшатын қҧм, тасты жыныстарды қайрап, тегістеп оларды физикалық бҧзылуға әкеп соғады. Сондықтан шӛл жерлерінде сынған тастардың, шағал тастардың, қҧмның ҥйінді тҥрінде жиналуы кӛптеп байқалады. Физикалық, ҥгітілу топырақ тҥзілу процесінде маңызды орын алады. Осы ҥгітілу нәтижесінде химиялық және биологиялық ҥгітілуге негіз жасалынады. Жыныс бӛліктері уатылғанда беттерінің ҥлестік ауданы артады да осы себепті олар химиялық және биологиялық ҥгітілу факторларымен оңай әрекеттеседі. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|