«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
Топырақтың физика-механикалық, технологиялық қасиеттері
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 2.2 Топырақтың физика-механикалық, технологиялық қасиеттері
. Топырақты ӛңдеудің тиімділігі мен сапасы, оны ӛңдеу кезіндегі технологиялық қасиеттерімен анықталады. Топырақтың физико-механикалық қасиеттеріне топырақтың иленгіштігі, созылғыштығы, жабысқақтығы, ісінуі, отыруы, байланыстылығы, қаттылығы және ӛңдеуге (жыртуға) қарсылық етуі жатады. Бҧл қҧбылыстар оның технологиялық қасиеттерін, яғни ӛңдеу әдістемесін, техникалық агрегаттар жҧмысын анықтайды. 1. Созылғыштық деп топырақтың сыртқы кҥштер әсерінен біртҧтастығын жоғалтпай, кӛлемін ӛзгерту және әсерден кейін қҧрылымын қалпына келтіру қабылетін айтады. Бҧл қабілет топырақтың фракциясына және ылғалдығына тәуелді. Қҧрғақ топырақта - созылғыштық жоқ болады. Ӛте ылғалды топырақ - ағуға бейімді - онда созылғыштық қасиет болмайды. А 1 Аттербергше - топырақ ылғалдылығына қарай мынандай созылғыштық тҧрақтысын анықтайды. 1. Созылғыштың жоғары ағу шегінде - ылғалды топырақтың бетіне қойылған салмақты стандартты конус (m=76г), ӛз салмағының әсерінен 10см тереңдікке енеді. 2. Созылғыштың тӛменгі илену шегінде - салмақты ылғалды топырақ ҥлгісін диаметрі 3мм шеңбер тҥрінде қосқанда ҥзілмейді. 3. Созылғыштық саны деп жоғарғы және тӛменгі созылғыштық кӛрсеткіштер арасындағы айырмашылықты айтады. А 1 Аттерберг топырақты созылғыштығы бойынша 4 класқа бӛлді. 1. Ең жоғарғы созылғыштық сан>17-ден артық балшық-сазды топырақтар; 2. Созылғыштығы жоғары 7-17 қҧм балшық-созымды саздақ топырақтар; 3. Созылғыштығы аз 7-ден кіші қҧмайт топырақ - нашар созымды қҧмдақ топырақтар; 4. 0-қҧм-онда жалпы созылғыштық болмайды. Созымдылықсыз топырақтар лайлы тҥйірлер фракциясының сапалы қҧрамы созылғыштыққа тікелей әсерін тигізеді. SiO 2 мен R 2 O 3 ара салмағы аз болса топырақ лайында созылғыштық артады. Созымдылыққа сіңірілген катиондар қҧрамы да ықпал етеді. Катиондар әсер ету дәрежесіне қарай мынандай ретпен орналасады: Na>Mg>Ca>K>NH 4 >H Созымдылық – топырақтағы қарашіріктің мӛлшеріне байланысты, қарашіріктің азаюы оның созымдылығын тӛмендетеді. Қҧрамында алмаспалы Na-катионы басым топырақтың созылғыштығы ӛседі де, Ca мен Mg катиондарына қанған және гумусы кӛп топырақтарда созылғыштық қасиет тіпті болмайды. 2. Жабысқақтық деп ылғал топырақтың басқа денеге жабысу қасиетін айтады. Ол топырақтың технологиялық қасиеттеріне теріс әсерін тигізеді.Ауыл шаруашылық машиналар бӛлшектеріне топырақ жабысып,топырақ ӛңдеуге жҧмсалатын трактор қуаты мен жанармай мӛлшері артады-жҧмыс сапасы тӛмендейді. Жабысқақтық топырақты металдан ажыратуға керек кҥшпен (г/см 2 ) ӛлшене-ді.Ол тӛменгі ылғалдылықта басталады да,ылғал мӛлшері кӛбейген сайын ӛсіп,тиісті шекте тӛмендейді.Жабысқақтық механикалық қҧрамға байланыс-ты балшық топырақтарда кҥшейіп,қҧмда тӛмендейді.Ол алмаспалы катиондар мен қарашіріндіге байланысты ӛзгереді.Н.А.Качинский б/ша жабысқақтық-топырақтың тегіне байланысты 3-ке бӛледі. 1.Ӛте жабысқақ-5-15г/см 2 1) топырақтың шегінен артқан (>15/cм 2 ) 2.Тҧтқырлығы, жабысқақтығы орташа -2-5 г/см 2 3.Тҧтқыр емес топырақтар < 0,5 г/см 2 кіші Жабысқақтық-қҧрылымды топырақтарда толық ылғал сиымдылықтың 60- 70%-де, қҧрылымсыз топырақтарда - 40-60% байқала бастайды. Жабысу-жанасатын беттердегі молекулалардың бірін-бірі тарту кҥштерінің әсерінен пайда болады. Бҧл кҥштерді адгезиондық (Вандер-Вальс) кҥштері деп атайды. Бҧл кҥштердің жоғары дәрежеде әрекеттесуі су, жабыса бастаған топырақ тҥйіршіктерінің беттерінен адсорбцияланған ауаны ығыстырып шығарғанда байқалады. Топырақ Na-катионымен қаныққан жағдайда жабысқақтық ӛседі. Жабысқақтық - когезия және адгезия болып 2-ге бӛлінеді: - Когезия - топырақ бӛлшектерінің дымқыл кҥйінде бір-біріне желімделіп жабысуы; - Адгезия - дәл солай басқа зата жабысуы Жабысқақтық - сандық шамасы тек топырақтың желімделіп жабысқан бӛлшектерін ажыратуға немесе дымқыл топыраққа жабысқан затты жҧлып алуға жҧмсалатын кҥшпен ӛлшенеді. Жабысқақтық топырақтың ылғалдылығына механикалық қҧрамына, қҧрылымдылығына байланысты. Шаңдақ, қҧрылымсыз сазды топырақтың, қҧрылымды топыраққа қарағанда жабысқақтығы тым тӛмен ылғалдылықта байқала бастайды. Топырақтың қҧрылымдылығын арттыру, ӛңдеу кезінде қҧралдарға олардың жабысуын азайтады. Физикалық пісіп жетілуі деп ылғалдың белгілі бір интервалында, топырақтың жақсы тҥйіршіктелуін, шаңға айналмауын, ӛңдейтін жҧмыс қҧралдарына жабыспауын айтады. Механикалық қҧрамына, қарашіріктенуіне, қҧрылымдылығына байланысты, физикалық пісіп жетілуі, ылғалдылығы, топырақтың ең аз су сиымдылығының 60-90 % шамасында болады. Ауыр-саздақ қара топырақтар ҥшін физикалық пісіп жетілуі ылғалының 18,8-28,2% ал, қҧмдақ топырақтарда 7,4-11,2% ылғалдылықта пайда болады. Физикалық пісіп жетілу интервалында топырақ кедергісі ең тӛменгі шамаға ие болады және оны ӛңдеу аз энергия шығынымен және жақсы сапамен жҥргізіледі. Топырақ ӛңдеудің шапшаңдылығымен оның физикалық пісіп жетілуінің жоғарғы шегінің арасында ӛзара корреляциялық байланыстар ӛседі. П.У.Бахтин мәліметі бойынша - физикалық пісіп жетілу ылғалы созымдылықтың тӛменгі шегіне тең немесе соған жақын болады. Солтҥстік Қазақстанның қҧрғақшылық жағдайында, әсіресе жаз бен кҥздің кезеңіндегі физикалық пісіп жетілуінде топырақтың ӛңдеу мҥмкіндігі шектеледі Топырақ ылғалдылығы - физикалық пісіп жетілу ылғалдылығынан тӛмен болған жағдайда топырақты ӛңдеу, оның кҥшті шаңға айналуына немесе ірі тоң кесектердің пайда болуына әкеп соғады. В.А.Казаков технологиялық қасиеттері мен ҧсақталу қабылетіне қарай топырақты 4 агротехникалық фонға бӛледі. 1. Шым 2. Кӛп жылдық шӛптердің қыртысы 3. Дәнді дақылдар орылған жер (аңыз) 4. Отамалы дақылдардан босаған жер жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|