«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Суару мерзімі:
ӛсімдік қоректік заттарды тек ертінді тҥрінде алады, ол ҥшін тамыр қабатында ылғал болып тҧруы қажет. Кӛп ӛсімдіктер ҥшін – топырақ ылғалдылығы топырақтың су сыйымдылығының 65-70% тӛмен тҥспеуі керек. Осы ылғалдылық тӛмендесе ӛсімдіктегі зат алмасуы қиындайды, фотоцинтез процесі жӛнді жҥрмейді. Суару мерзімінің жиілігі ауа райына, дақылдың тҥріне байланысты. Мысалы қант қызылшасы мен жҥгерінің 1-2 суару арасы 23-30 кҥн, ӛсімдік ҥлкеюіне байланысты әр бір 10-15кҥнге беріліп тҧруы керек. Кӛкӛніс ҥшін 1-2 суару арасы 15-20 кҥн болса, кейінгі суарулардың арасы 7-10 кҥннен аспауы керек. Кӛп жылдық ӛсімдіктерді 30-40 кҥн аралатып суарып тҧру керек. Орман мелиорациясы – Дақылдарды аңызақ ыстық желден, топырақты эрозиядан, ӛзендерді – кӛлдерді тайыздалудан қорғау ҥшін олардың жағасына ағаш отырғызады. Орман ағаштары- жаз бойы топырақтарды ыстық аңызақтан, қҧрғақшылықтан, шаңды дауылдан қорғап тҧрады. Орман ағаштары – желдің ӛктем соғатын бағытына кӛлденең егіледі. Олар желдің кҥшін баяулатады, қыста танаптардан қарды ҧшырып алып кетпеуін қамтамасыз етеді. Ыстық кҥндері орман ағаштары - ауа температурасын 1-1,5 о С, ал топырақтың температурасын 2,5-4 о С тӛмендетеді, бҧл судың булануын 15-20% азайтады. Орман жолағына тігілген ағаштар ӛз биіктігінен 25-30 есе артық қашықтыққа әсер ететіндігі байқалған . Егер ағаштардың биіктігі 12м болса, онда орман жолақтарының арасы (12х30)= 360м болуы тиіс. Қазіргі кезде ауа-райына топырағына байланысты негізгі орман жолақтарының арасы 200-600м дейін, ал оған кесе кӛлденең тігілетін қосымша жолақтардың арасы 1000-2000м. Қара топырақты далалы аймақтарда негізгі орман жолақтарының арасы 400-500м аспауы немесе қоңыр топырақты аймақтарда 300-350м, сҧр топырақты оңтҥстік облыстарда 200м болады. Егін қорғайтын орман алқаптарының ең тиімдісі 3-5 қатардан тҧратын жолақтар.Бҧл жолақтардың кӛлденеңі 15м болады. Орман жолақтары егінге жарайтын жердің 3-4,5%-ін ғана алады. Орман ағаштарын тіккенде олардың арасында 25-35% ашық жерлер болуы керек, сонда оның жел ӛткізуі 30-70%болады. Қара – қоңыр топырақтарда – қайың – қарағай – терек - қарағаш, тал - шіліктер, жиде, қарақат, шие, сібір алмасы, орталық облыс қарағаш ҥйеңкі, жиде т.б., Оңтҥстік облыс қарағаш ылғалы аз, ыстыққа тӛзімді ҥйеңкі, жиде, емен егіледі. Топырақтың негізгі су сиымдылық қасиеттері: Топырақтың негізгі су қасиеттеріне су ӛткізу, су ҧстау, су сиымы және су кӛтеру қабілеті жатады. Су сиымына топырақтың суды сіңіріп ҧстап тҧру қабілеті жатады. Оның толық, далалық, қылтҥтікшелік және гигроскопиялық тҥрлері бар. Толық су сиымы деп – топырақтың барлық қуыстары гравитациялық суға толған кӛздегі ылғалдылықты айтады. Мҧндай жағдайда топырақтың қуыстарындағы ауа алмастыру қабілеті бәсеңдеп, ӛсімдік тамырлары тҧншығады. Далалық (кіші) сусиымы деп – топырақтың гравитациялық суы тӛмен ағып кеткеннен кейінгі ҧсталған судан қҧралған ылғалдылығын айтады. Оның мӛлшері топырақтың механикалық, минералдық және химиялық қҧрамына, кӛлемдік тығыздығына байланысты. Далалық су сиымдылықтың қҧм топырақтардағы мӛлшері 3-5, қҧмбалшықты және балшықты топырақтарда 18- 23% - ке тең, оның ең жоғары мӛлшері (35%) берік тҥйртпекті қҧмбалшықты қара топырақтарда болады. Құмтүтікшелік сусыйымы деп – топырақ қылтҥтіктерінің ыза суына қанып, су ҧстап тҧру қабілетін айтады. Ол топырақтың механикалық қҧрамына және кескін қалыңдығына байланысты: қҧмдар мен тҥйртпекті топырақтарда аз, басқа топырақтарда жоғары болады. Су көтеру – деп топырақтың қылтҥтіктері арқылы ыза деңгейінен менинск кҥшімен су кӛтеру қабілетін айтады. Судың топырақта кӛтерілу жылдамдығы мен биіктігін қылтҥтікшелер диаметрі анықтайды, яғни қылтҥтіктер диаметрі жіңішкерген сайын, олардың су кӛтеру қабілеті артады. Бҧл қҧбылыс керісінше де білінеді. Мысалы, қылтҥтікшелермен су кӛтерілу қҧм топырақта 30-60 см, қҧмбалшықта 3-4 метрге тең, ал балшықта 6-7 метрге тең. Су сіңіру – топырақтың жоғары қабаттан бос тӛмен қарай су ӛткізу қабілеті. Су топыраққа 3 ретті қҧбылыспен сіңеді; сіңу, ылғалдану, ӛту. Сіңу мен ылғалдану деп топырақтың бос кеңістіктерінің бірте –бірте суға толуын айтады. Бҧл топырақтың су сіңіру қабілетінің бірінші сатысы. Ылғалдану қҧбылысы топырақ массасы толық суға толғанша жҥреді. Ӛту деп – гравитациялық судың ӛз салмағы мен топырақ қуыстары арқылы тӛмен жылжуын айтады. Егер топырақ бірінші сағатта суды 15 см тереңдікке сіңірсе жақсы, 5-15 см-ге орташа, ал 5 см-ге дейін ғана сіңірсе аз сіңіретін болып саналады. Булану деп сҧйық судың қызған топырақ бетінен буға айналу қҧбылысын айтады. Ол топырақтың механикалық қҧрамына, тҥйіртпектілігіне, беткі жанды ӛсімдік жамылғысы, жансыз органикалық қалдықтармен бҥркелуіне және қҧрылық бедеріне, ылғалдануына және климатқа байланысты ӛзгереді. Аса жоғары булану тҥйртпексіз, тҥсі қара, қылтҥтіктері ылғалға толған топырақта, ал аз мӛлшердегі булану ірі дәнді, қҧмды және ӛсімдік жамылғысы бар топырақтар бетінде байқалады. Ӛсімдіктер топырақ ылғалының тек тиімді бӛлігін ғана тіршілігіне жаратады. Ӛсімдіктер топырақтағы суды тамырларының сору кҥші арқылы сіңіреді, сондықтан сору кҥшінен асқан су ӛсімдіктерге тиімсіз. Ауылшаруашылық дақылдар тамырларының сору кҥші 1,5х10 3 кПа немесе 15 атмосферадан аспайды. Ӛнімдік ылғалды пайдаланған соң ӛсімдіктер сола бастайды. Ӛсімдіктердің тҧрақты солуы басталатын ылғал деңгейінің белгілі бір мӛлшерін солу ылғалдылығы дейді. Одан жоғары ылғалдылықта ӛнім қҧрала бастайды. Агрономиялық тәжірибеде мынадай топырақ – гидрологиялық су константылылары қолданылады: максимальды гигроскопиялық солу ылғалдылығы, қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғал, кіші су сиымдылық, толық су сиымдылық. Қҧрғақ топырақ деп аталғанымен, онда берік байланған,адсорбцияланған, ӛсімдік тамырларының сору кҥші жетпейтін су болады. Мҧндай су диффузиялы кҥшпен жылжиды. Бҧл ӛсімдіктерге тиімсіз. Максимальды адсорбциялық және қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғалдылық арасында осал байланған қабыршақты су болады. Ол топырақта сорбциялық (тарту) кҥшпен ҧсталады, сәл жылжымалы ӛсімдіктерге тиімсіз, ал солу ылғалдылығы мен қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғал арасындағы судың тығыздығы аз, яғни оған қараған ӛсімдіктер нашар ӛніп ӛседі. Қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғал мен дала су сиымдылығы арасындағы су қылтҥтіктішелерге толған судан тҧрады. Ҧстап тҧратын кҥш осал болғандықтан оның ӛсімдікке тиімділігі жақсы, ӛнімділігі жоғары болады. Дала су сиымдылық пен толық су сиымдылық арасында гравитациялық су тҧрады, ол ӛсімдікке ӛте тиімді, бірақ артық мӛлшерде болғандықтан ӛнімділігі нашар қуыстылық азаюынан, тіпті оның жоғалуынан топырақта ауа алмасу нашарлап, ӛсімдіктердің ӛніп-ӛсуі тӛмендейді. Топырақ суға толық кӛктемде, қар ерілген кезде немесе ҧзақ суарудан соң қанады. Бірақ топырақ кескінінен гравитациялық су тез ӛтіп кететіндіктен, бҧл сумен ылғалдану уақыты қысқа болады. Толық су сиымдылық пен кіші су сиымдылықтың арақашықтығын максимальды су беру жҥйесі деп атайды. Сонымен, ӛнімді ылғалдылық солу ылғалдылығы мен дала су сиымдылық аралығанда байқалғанымен, ең қолайлы жоғары ӛнімді ылғалдылық қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғал мен дала су сиымдылығының арасында жатыр.Ӛнімді ылғалдылықтың тӛменгі деңгейі солу ылғалдылығы, оның мӛлшерін вегетациялық тәсілмен және есептеу арқылы, яғни максимальды гигроскопиялық (МГх1,5) арқылы шығарады. Ал жоғары ӛнімді ылғалдылықтың тӛменгі деңгейі – қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғалдылық. Суару алдындағы топырақ ылғалдылығы қылтҥтіктердегі ҥзілмелі ылғалдылықтан тӛмен болмайды, яғни қҧмбалшықты, балшықты топырақтар ҥшін ол дала су сиымдылығының 60-70% - не тең. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|