«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Еркін (сұйық) су
–топырақ тҥйіртпектері ішіндегі және араларындағы кеңістіктерді жайлайды. І – орындағылары – қылтҥтікшелік, ал екіншілері – бос кеңістіктегі гравитациялық суға жатады. Қылтҥтікшелік ылғал топырақтың жіңішке қуыстарында сҧйық тамшы кҥйінде жиналады. Мҧндай сулар топырақта мениск кҥшімен 2 бағытта, кӛбінесе жоғары немесе тӛмен қарай жылжиды. Олар тар қылтҥтікшелік тірелген және тартҥтікшелік ілінген болып екіге бӛлінеді. Қылтҥтікшелік тірелген су ыза деңгейінен кӛтеріледі. Ол тарайтын топырақ қабатын қылтҥтікшелік деңгей деп атайды. Қылтҥтікшелік тірелген су тараған қабат қалыңдығы топырақтың су кӛтеру қабілетіне байланысты болса, ілінген сумен қамтамасыз етуде аталған сулардың маңызы ӛте зор. Олардың ең тиімді тҥрлері жауын – шашын, суару және ыза суларымен қанады. Топырақ беті бҥркелмесе, еркін сулар қылтҥтікшелер арқылы буланып кетеді. Сондықтан бҧл қҧбылысты тиісті топырақ ӛңдеу тәсілдерімен тежеу керек. Гравитациялық ылғал – барлық қылтҥтікшеліктері суға толған топырақ. Ол топырақта салмақтық кҥшпен еркін, жоғарыдан тӛмен қозғалатын болғандықтан, гравитациялық деп аталады. Тӛмен қарай аққан су топырақтың астыңғы қабаттарын ылғандандырып, ыза деңгейіне жетуі мҥмкін. Топырақ тҥйіршіктері аралықтарындағы қылтҥтіктердегі судың ең мол мӛлшерін топырақтың кӛлемінен немесе массасынан процентпен кӛрсетеді. Судың мӛлшері оның топырақ тҥйіршіктерінің кӛлеміне, механикалық және агрегаттық қҧрамына, тығыздығына және қылтҥтікпен тӛменнен ыза суының деңгейінен жоғары кӛтерілуіне байланысты болады. Қылтҥтіктерінің су сиымдылығы туралы мәлімет алу ҥшін мӛлдектен алты, немесе сегіз жерден қҧрылымы бҧзылмаған топырақ ҥлгілері алынады. Қылтҥтіктерінің су сиымдылығын мына формула арқылы есептейді: В х Е В К в 100 ) ( Мҧнда: К в – қылтҥтіктің су сиымдылығы, процент: В –патрондағы топырақтың суға қандырғаннан кейінгі массасы, г; Е – патрондағы қҧрғатылған топырақ массасы, г. Топырақтың қҧрғақ массасы формула арқылы ӛрнектеледі: а 100 100 Мҧнда: А - патрондағы топырақтың қҧрқақ массасы; (г.) А – гигроскопиялық ылғал, %. Топырақтың тҥрлерінің шектерінің аралықтарындағы сумен және ауамен толтырылған кӛлем қосындысы толық егістік су сиымдылық мӛлшерін сипаттайды. Топырақ тҥйіршік арасындағы қуысы және судың толық сиымдылығын есептеу әдісі мен массасының кӛлемі, сыбағалы салмағы және қылтҥтіктегі су сиымдылығы кӛрсеткіштері арқылы анықтайды. Топырақтың абсолюттік қҧрғақ массасынан судың толық сиымдылығын формула арқылы есептейді: 100 в в а П в Мҧнда П в – судың толық сиымдылығы, % А- патрондағы суға қанғаннан кейінгі топырақ массасы, г. В - топырақтың патрондағы қҧрғақ массасы, г. Топырақтағы су қҧбылымын да білу керек, ондағы су қорының кірісі мен шығысын су балансы, кірісі мен шығысының тепе –теңдігі дейді. Жалпы су балансын мына формула шығарады (мм): Ы о + Ы ж + Ы жа + Ы к + Ы б + Ы жт = Бс – БТ + Бтг + Жб + ТС + Ты Мҧндағы: Ы о - бақылау алдындағы топырақтағы ылғал қоры; Ы ж - бақылау кезіндегі жауын суының мӛлшері; Ы жа – ызадан кӛтерілген ылғал; Ы к – су буынан конденсацияланып жиналған ылғал; Ы б – қҧрлық бетімен келіп жиналған ылғал; Ы жт – грунт және топырақ ішімен бҥйірден ағып келіп жиналған ылғал; Тс – бақылау кезіндегі топырақ бетінен буланып кететін су мӛлшері, физикалық булану; БТ - транспирациялық ылғал шығыны (десукция); Бтг - топырақ кескінінен ӛтіп грунтқа сіңетін су; Жб - қҧрылық бетімен ағып кететін су мӛлшері; ТС - Топырақ пен грунт ішінде бҥйірден ағып кететін су; Ты - бақылау соңында топырақта қалған ылғал қоры; Әр қабаттағы ылғал қоры жеке епептеледі. Себебі топырақ кескінінде ылғалдылық пен тығыздық бірдей емес, әр тектік ылғал қоры (м 3 /га) мына формуламен есептеледі: Ск = α̣.d v .H мҧнда: Ск – тиісті қалыңдықтағы судың қоры, м 3 /га; Α̣ – анықтау кезіндегі топырақтың далалық ылғалдылығы, % d v – топырақтың тығыздығы, г/см 3 Н – қабат қалыңдығы, см; м 3 /га –мен есептелген су қорын, миллиметрге айналдыру ҥшін 0,1 коэффицентін қолданады, себебі 1 мм су қабаты 1 гектарда 10 м 3 су қорына тең. Су балансы әр топырақ – климаттық аймақтармен оқшау ӛңірде бірдей емес. Оның негізгі баптарының ӛзара қарым – қатынасы ӛзгеруіне байланысты топырақта бірнеше сулық қҧбылым типтері қалыптасады. Су қҧбылым типтерін анықтау ҥшін Г.Высоцкий ылғалдану коэффицентін ҧсынған: жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|