«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| ыл
К Б ж Мҧнда: Ж –орташа кӛпжылдық жауын –шашын мӛлшері; Б – су бетінен орташа кӛпжылдық булану мӛлшері, мм; Судың топыраққа сіңуі, одан жҧмсалуы және оның ӛсімдіктің ӛсу дәуірі кезеңдегі топырақтың бойындағы жалпы мӛлшері су режимін бейнелейді. Ылғалдың топырақтағы қоры ҥздіксіз ӛзгеріп тҧрады. Олар жауын-шашын суымен- Р, жер асты суымен -С, жер бетімен ағатын сулармен- V р және топырақ дымқылының суға айналуы- А, арқасында толықтырылып тҧрады. Сондай –ақ олар ӛсімдіктердің жапырақтарынан және топырақ бетінен буланып Е, жер асты суының қайтуы Q және белгілі жерден жер беті суларының ағып кетуіне жҧмсалады. Егер топырақтағы, жер астындағы және жер ҥстіндегі судың кӛбею немесе азаю мӛлшерін мен белгілесек, онда топырақтың су баламасын белгілі есепке алынған мерзім ішіндегі тӛмендегі теңдік арқылы кӛрсетуге болады: A V C P W p - ) ( S O E Кіріс шығыс Формуланың сол жағында судың кірісі, ал оң жағында шығыс баптары келтіріген. Бҧл теңдіктегі қосылғыштардың барлығы мм немесе м 3 /га арқылы кӛрсетіледі. Топырақтың су балансының кіріс және шығыс бӛлімдері уақытпен кеңістікте ӛте қҧбылмалы болуының салдарынан оның табиғи жағдайдағы су, ауа және қорек режимдері кҥшті ӛзгеріп тҧрады. Топырақтың су балансының ӛзгеру заңдарын білу негізінде оның су, ауа және қорек режимдерінің ӛзгерістерін алдын ала болжап, оларды қеректі бағытта ӛзгертуге болады. Топырақтың су режимінің тҥрі оның ылғалдылығының жыл бойы қҧбылысы арқылы анықталады. Әртҥрлі топырақтардың жалпы және әр маусымдағы су режимі әртҥрлі болады және олар ауа райының, геоморфологиялық, гидрогеологиялық, биологиялық жағдайларға және топырақтың сулық және физикалық қасиеттері мен адамның ӛндірістік әрекеттеріне байланысты болады. Топырақтың су режимін жасауда ауа райы шешуші міндет атқарады. Жалпы әр аймақтарда ӛсетін ӛсімдіктердің табиғи ылғалмен қамтамасыз етілгендігін анықтау ҥшін жауын –шашын мӛлшерін ғана біліп қоймай, сондай – ақ топырақ бетінен буланатын ылғалдың да мӛлшерін білу керек. Ал топырақ бетінен буланатын ылғалдың мӛлшері оның қҧрамына және ауаның температурасына байланысты болады. Белгілі бір жердің табиғи ылғалмен қаматамасыз етілгендігін бейнелеу ҥшін тӛмендегі формуланы қолдану керек: Е Р К ; Мҧндағы; К – жердің ылғалмен қамтамасыз етілу коэффиценті; Р – жауатын жауын – шашынның қосындысының кӛпжылдық орта мӛлшері, мм. Е – буланудың жылдық мӛлшері, мм. Ал енді буланудың айлық мӛлшерін анықтау ҥшін Н.Н. Иванов ҧсынған тӛменгі формула қолданылады: Е = 0,018 (25+t 2 ) (100- ) Мҧндағы; Е – буға айналушылық мӛлшері, бір айда гектарына текше метр есебімен; t - ауа температурасының орта айлық мӛлшері; - ауаның салыстырмалы ылғалдығының орта айлық мӛлшері %. Ылғалмен қамтамсыз ету коэффиценті мӛлшері 0,5 – ке тең болса қҧрғақтылықты, ал 1,0 ге тең болғанда қуаңшылықты 1,5 – ке тең болса ылғалдылықты, сондай –ақ 2-ге тең болса орнықты ылғалдылықты кӛрсетеді. Еліміздің кең байтақ жеріне топырақтағы әртҥрлі ылғалданған кӛптеген аймақтар кіреді. Жерді ылғалмен қамтамасыз ету коэффицентінің шамасына қарай, топырақ су режимінің 2 тҥрі болады. Біріншісі – топырақты сумен шаятын, ал екіншісі – шаймайтын су режимі. Топырақты су режимі шаймайтын дала аймақтарға далалы және шӛлді аудандар жатады. Орманды далалы аудандарда жауын –шашын мӛлшері 450-600 мм шамасында болғанымен олардың біркелкі жаумау салдарынан кейбір жылдары қуаңшылықта болады. Сондықтан бҧл аудандарда егістің ылғалдығын атттыру қажет. Ал далалы аймақтарда жауын – шашынның мӛлшері 300-500 мм ылғалмен қамтамасыз етілу коэффицентінің мӛлшері бірден кем болады, әдетте бҧл аймақта жер асты суы 10-15 метр және одан да тереңде жатады, ал жаңбыр суымен топырақтық небары 3 - 4 метрлік қабаты ғана ылғалданады. Сондықтан бҧл аудандарда егістің ылғалын кӛбейту және оны сақтау ҥшін суару жҧмыстарын ҧйымдастырудың алатын орын ӛте зор. Ал қуаң далалы аймақтарда жауын –шашын 200-250 мм аспайтын және олардың топырақ бетінен булану мӛлшері ӛте жоғары болғандықтан егістерді суару мәселесінің алатын орны зор. Суару жҧмыстарын жҥргізу арқылы ӛсімдіктердің ӛсіп ӛнуінің барлық кезеңінде суды мезгілінде және керек болған мӛлшерде беріп тҧрудың арқасында топырақтың ӛсімдік тамырлары орналасқан қабатының ылғалын қолайлы мӛлшерде ҧстап тҧруға болады. Ал топырақ ылғалының қолайлы мӛлшері әр ӛсімдік ҥшін әр мезгілде ӛзгеріп тҧрады және ол ӛсімдіктердің тҥрі мен топырақтың механикалық және химиялық қҧрамына, ауа райына, т.б. жағдайларға байланысты болады. Ылғал топырақ пен ӛсімдіктің жапырағы бетінен тҧрақты тҥрде буланып тҧрады. Сондықтан әртҥрлі дақылдар ҥшін топырақ ылғалдылығын қолайлы мӛлшерде ҧстап тҧру ҥшін суару жҥйесі арқылы оған суды керек мӛлшерде ҥздіксіз жіберіп тҧру керек. Шаруашылық жағдайында мҧны қамтамасыз ету ҥшін егістің бетіне су жайып суарумен қатар, топырақтың астыңғы жағынан суаруды, және суарудың импульстік және тамшылату әдістерін қолданғанда мҥмкін болады. Топырақтың су ӛткізгіштігі – деп топырақтың ӛзі арқылы суды ӛткізіп, әрі сіңіру қабілетін айтады. Бҧл кӛрсеткіш топырақтың химиялық және механикалық қҧрамына, тығыздығына, ылғалдылығына, қҧрылысына және басқа факторларға байланысты, және оның топыраққа агрономиялық баға беруде және мелиоративтік жҧмыстарда маңызы зор. Топырақ беткі қабатынан тӛмен қарай судың жылжуын 2 фаза арқылы сипаттайды: сіңіруі (топырақты суға қандыру) және сҥзілуі (топырақтың тӛменгі қабатына судың ӛтуі). Беткейлеп суару әдісін қолданғанда топыраққа судың сіңуі және ондағы қозғалысы 2 кезеңге бӛлінеді: сіңуі және сҥзілуі. Топырақтың қҧрамындағы бос уақ тесіктерді судың ӛзінің ауыртпалық кҥші қысымы арқылы және оның сулана бастаған кезеңінде пайда болатын капилляр кҥші арқылы біртіндеп сумен толтыру процесін су сіңіру деп атайды. Егісті суды жайып және жаңбырлатып суарғанда су топыраққа сіңіп, ол тӛмен қарай жылжиды, ал бороздалап суарғанда ол тӛмен қарай ғана сіңіп қоймай, сондай – ақ борозданың 2 бҥйіріне сіңіп, капилляр арқылы жоғары кӛтеріледі. Топырақтың су сіңу жылдамдығы оның механикалық және химиялық қҧрамына, борпылдақтығына, т.б. қасиеттеріне байланысты болады. Мысалы, сортаң топырақтар суды ӛте нашар сіңіреді. Сондай –ақ сіңіру жылдамдығына топырақтың ылғалдылығы да әсер етеді, ӛйткені қҧрғақ топырақ суды дымқыл топырақпен салыстырғанда ӛте тез сіңіреді. Суармалы жерлердің топырағы су сіңіру мӛлшеріне қарай 3 тҥрге бӛлінеді: 1) Алғашқы бірінші сағат ішінде суды 0,15 метрден асқан жылдамдықпен ӛте жылдам сіңіретін топырақтар. 2) Су сіңіру жылдамдығы 0,15 метрден кем, бірақ 0,05 метрден кӛп мӛлшерде сіңіретін су сіңіру жылдамдығы орташа топырақтар. 3) Алғашқы бір сағат ішінде су сіңіру жылдамдығы 0,05 метрден кем болатын, суды нашар сіңіретін топырақтар. Топырақты қопсытып, қҧрамын жақсарту оның су сіңіру жылдамдығын арттырады. Сондықтан әрбір жағдайда топырақтың су сіңіру жылдамдығын тәжірибе арқылы анықталып, график арқылы бейнелейді. Жалпы топырақтың су сіңіру жылдамдығы мм/мин немесе см/сағ есебімен ӛлшенеді. Топырақтағы уақ тесіктердің барлығы оған сіңген сумен толтырылғаннан кейін су фильтрациясы басталады, яғни оның тек гидростатика қысым әрекеті арқылы қозғалысқа келуі. Фильтрация тікелей (судың тӛменге сіңуі) және кӛлденең (ыза судың су ӛткізбейтін арнасымен ағуы) болады. Сҥзілу коэффицентін тӛмендегі ӛрнек бойынша есептейді: T S Q K t 10 Мҧнда: K t – белгілі температурадағы сҥзілу коэффиценті, мм/мин Q - әр 10 минут сайын сҥзілген су мӛлшері, см S - тҥтік табанының ауданы, см 2 ; T - уақыт, минут жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|