63
келесі кезеңінде модель түрін таңдау жүзеге асырылады. Кейде бір объектінің
бірнеше модельдерін құрастырады және оларды зерттеу нәтижелерін нақты
объектімен салыстыра отырып, ең жақсысын таңдайды. Эксперименталды
деректер бойынша объектінің математикалық моделінің түрін таңдау кезінде
оның анықтау дәрежесін (сызықтығы немесе сызықсыздығы, статикалығы
немесе серпінділігі, стационарлығы немесе стационарлық еместігі) белгілейді.
Объектінің сызықтық немесе сызықсыз болуын оның сыртқы реакция әсері
бойынша анықталады. Мысалы, тепе-теңдік шегіне дейінгі учаскедегі жұмсақ
болаттан жасалған үлгінің кернеулері мен деформациялары арасындағы
байланыс сызықтық сипатқа ие. Пластикалық деформациялар пайда болғанда
(серпімділік шегінен тыс) бұл тәуелділік енді сызықсыз болады. Бұл жағдайда
объектінің физикалық сызықтығы туралы айтылады.
Объектінің статикалығы немесе серпінділігі оның зерттелетін
параметрлерінің уақытқа сай өзгеруі бойынша белгіленеді. Егер алынған
нәтижелердің орташа арифметикалық мәні әртүрлі уақыт аралықтарында
зерттелетін көрсеткішті алу әдістемесінің дәлдігімен анықталып, рұқсат
етілген шектерден шықпаса, онда объект статикалық деп есептеледі. Мысалы,
қатты өзекті жүйелер тербелістерінің меншікті жиілігін анықтау еркін
тербелістер процесінің динамикалық сипатына қарамастан, статикалық
болып табылады, өйткені белгіленген тербеліс процесінің бастапқы
сатысында тербелістердің жиілігі оның соңғы сатысындағы тербелістердің
жиілігінен елеусіз ерекшеленеді. Математикалық модельдеуде қойылатын
мақсат пен міндеттер модель түрін таңдауда маңызды рөл атқарады. Егер
әңгіме практикалық есеп туралы болса, онда қарапайым математикалық
аппарат қолданылады. Іргелі есептер болған жағдайда математикалық аппарат
әлдеқайда күрделі болып келеді. Модельді таңдауға басқа авторларды зерттеу
немесе іздеу экспериментінің нәтижелерін талдауда немесе шолуы
нәтижесінде алынған ақпараттық массив үлкен әсер етеді. Математикалық
модельдің түрін таңдауға гипотезаны көрсету қажеттілігі елеулі әсер етеді.
Математикалық модельдеудің мақсаты мен міндеттерін есепке алу,
гипотезаның сипаты және ақпараттық массивтің анализі үлгілердің таңдау
кезіндегі олардың түрін анықтауға мүмкіндік береді, бұл – математикалық
үлгілеудің үшінші кезеңі. Математикалық модель түрін таңдау кезеңінде
объектінің сыртқы сипаттамаларына кіріс сигналдарын түрлендіру
сипаттамасын қолдану ерекше орын алады. Егер алдыңғы кезеңде объект
статикалық болып табылатыны анықталса, онда функционалдық модельді
құру алгебралық теңдеулердің көмегімен жүзеге асырылады. Егер объект
динамикалық болса, онда модель түрін таңдауда дифференциалдық
теңдеулерді құрастыруға болады.
Достарыңызбен бөлісу: