3-ТАР АУ
ҚАЗАҚ TIJIIH ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҮНЫ
Жоспар:
1. Қ а за қ тіл ін оқы туды ң л е к с и к а л ы қ м атер и ал ы н
аны ңтау.
2. Грам м атикалы ң материалды сүры птау принципі.
3. К үнтізбелік жоспар.
4. Оқыту бағд арлам алары .
5. Қ азақ тіл і оң улы қтары .
3.1. Қ а з а қ т іл ін о қ ы ту д ы ң л е к с и к а л ы қ м а т е р и а л ы н
а н ы қ т а у
Қ азақ тілін басқа үлттарға үйрету үш ін әр сы ны пта
бағдарламада белгіленген сөздік қорын меңгерту ж әне сол
сөздерді дүрыс айтуға, сауатты ж азуға, ң азақш а ауы зекі
тілде дүрыс қолдануға дагды ланды ру ж үм ы сы н тиім ді
үйы мдасты ру керек. Ол үш ін оқуш ы лар ң азақ тіл ін ің
ңүры лы сы н ж аң сы меңгеруі к ер ек. Ә діскер-ғалы м дар
(Ж .Адамбаева, I. Ж үнісбек, Н.Оралбаева, К .Ж ақсы лы -
ңова) лексикалы қ материалды таңдау, сүрыптауда сөздің
төм ендегідей ң аси еттерін е ерекш е к ө ң іл бөлу қ а ж е т
дейді:
- сөздің ңолдану ж и іл ігі;
- сөздердің ж еңіл-ңиы нды лы ғы ;
- сөздің синонимдік ңасиеті;
- сөздің таңы ры п қаж еттігіне сөйкестігі;
- екі тілге ортақ сөздерді сан атқа кіргізбеу;
- сөздің сөз ж асам ды қ ңабілеті;
- сөздің тілдің дыбыстық ерекш елігін қам туы ;
18
—
сөздіқ оқуш ының психофизиологиялық ерекшелі-
гіые сәйкестігі;
і fewR
—
сөздің оқулықта қайталану ж иілігі;
Сөздіқ ңолдану ж и іл ігі. Қ азаң сөздерінің барлығы
жиі ңолданыла бермейді. Орыс сыныптарында қазақ тілі
сабағында белгілі тілдік материалдар беріліп отырады.
Шамамен алғанда, әр сабаңта 4-5 ж иі ңолданылатын сөз
болуы кврвк. I-IV сынып оқулығында (Ө.5Күнісбек) іс-
қимылды білдіретін сөздөр бірнеше сабақта ңолданыла-
ды, келер, осы, өткен ш ақтарда: Мен ән айтамын. Мен
өн айтып ж аты рм ы н, Мен ән айттым. Ол тілді меңгеруге .
өз өсерін тигізеді. Мүнымен бірге тіл үйрену мүғалімнің
шеберлігі, тілді үйренуш інің ынтасы, еңбегі, т.б. жағ-
дайларға байланысты.
Сөздерді оңушыларға меңгертуде оның жеңіл-ңиын-
дығын ескеру. Сөздерді лексикалың минимум жағынан
таңдағанда оны қолдану ж үй елілігім ен ңатар ж еңіл-
қиындың деңгейін ескеру қаж ет. Өзге тілді оңыту өдісте-
месінде екі-үш дыбыстан түратын бір буынды сөздерді
үйретуден басталады.
I сыныпта - отыр, түр, ата, өже, апа, т.б.
II сыныпта - қос, ал, ж ауап бер, тақтаны сүрт, борды
апар.
III сыныпта - есеп ш ы ғар, үш бүрыш , төртбүрыш, т.б.
IV сыныпта - мемлекет, көгілдір, т.б.
Синонимдік ң аси еттерін ескеру. Ж а л п ы синоним
сөздермен оңушылар ана тілі арңы лы таныс. Ауыз екі
сейлеу тілінде синонимді көбірек, орынды ңолданған
адамның сөзі көрікті, әсерлі болып келеді. Қазгщ тілі
оңулыңтарында кездесетін синоним сөздер де лексика-
лык минимумға ж атады, бірак синоним сөздерді жүйе-
мен, оның жиілігімен байланыстыра енгізу қаж ет. Мы-
салы: батыр, ер, ж ігіт, жауынгер, қаһарман. Бүл сөздер
әр сынып сайын күрделеніп белгілі бір мәтін арңылы ен-
ген жөн.
Сездің таңырып ңаж еттігіне сөйкестігі. Е кінш і тілді
үйретуде ж аң а сөздерді ж еке-ж еке емес, ж ағд ая тты қ
таңырып ішінде ңолдануға м үм кіндік ж асалу ңаж ет. Ол
/
19
үш ін алдымен қолданы с тақы ры бы на сөйкес ж ағдаят-
тар аны қталады . Б ү л ж ағдаяттар (ситуация) күн делікті
түрмыста қолданы латы н жөне оқуш ы ларды ң ж ас ерек-
ш еліктеріне сөйкес болуы керек. М ысалы: I-IV сынып-
та балаларды ң күнделікті ш үғы лданаты н ж ағд аяттар ы :
1. Оқу. Осыған байланысты қүралдарды ц атаулары ,
оқуға байланы сты іс-қим ы лды білдіретін сөздер. мек-
теп, м үғалім , дөптер, ж аз, оңы, ты ңда, отыр, түр.
2. А зы қ-түлік атаулары , оған байланы сты іс-ңим ы л
ды, сапаны білдіретін сөздер: нан, қан т, су, қай м аң , іш ,
ал, әкел, сатып ал.
3. Ойын, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөз-
дер: доп, ойна, ойнама, асың, демал.
4. Киім, оған байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер:
көйлек, шалбар, етік, бәтенке, ки, киме, ж ы лы , т.б.
5. Туы стық маманды қ атаулары: аға, апа, өке, шешө,
дөрігер, м үғалім .
6. Елді таны ту, бұл таңы ры пта отан, егемендік тура-
лы, республикамыздың астанасы, үлтты қ ерекш еліктер,
әдөт-ғүрып, атақты аңы н-ж азуш ы лар, өнш ілвр, спорт
ш ы лар туралы мәлімөт бөрілвді. Елді тану таңы ры пта
рына алы нған сөздердің оқуш ы ларды досты ққа, адам-
герш ілікке, өз елін патриотизмге төрбиелеуде м аңы зы
зор. ,
^
- иЖ
3.2. Е к і тіл ге о р т а қ сөздерді сө зд ік м и н и м у м ға
қ о с п а у п р и н ц и п і
Үлттың мектеп оқуш ы лары қ а за қ тілі сабағында бүл
сөздермен ж и і кездеседі. Е кі тілге ортақ сөздерді тілдік
минимумға ңоспау өзіндік мөні бар принциптөрдің бірі
болып саналады.
Сөздердің сөз ж асам д ы қ қаб ілеті принципі
Орыс тілді оңуш ы ларға қ а за қ тіл ін ің барлы қ сөз ту-
дыруш ы ж үрнағы н білу қаж ет емес. К үнделікті ңолда-
ныста ж и і кездесетін сөз туды руш ы ж үрн ақтарды ң м и
нимумы бврілгөні ж өн . М ы салы : ойы н —
* о й ы н ш ы қ
ойнау; домбыра — домбыраш ы; оңу — оңулы қ — оңуш ы.
20
Создерді сүрьш тауда тілдің ды бы сты қ ерекш елігія
ескөрудіц мөні
Орыс м ектептерінде қ а за қ тілін е тән ды бы старды
оқы ту (үйрету) талдау ж олы м ен ж ү р гізіл ед і. Дыбыс
жеке үйретілмейді, ол буын, сез, сөз тіркесі ішіыде үйре-
тіледі. Сондықтан қиын дыбыстарды* артикуляциясы н
дұрыс айтуға үйрету үш ін өр түрлі өдіс-тесілдерді кол*
дану каж ет. Демек, ж ак а дыбысты үйрену анализден
синтөзге, яғни ж алкы дан ж алпы ға күрделенеді.
Сөздерді сүрыптауда оқуш ы ларды н психофизиоло-
гиялы қ ерекш еліктерін ескеру мәні
Екінші тілді үйретудің басты міндетінің бірі - окушы-
лардың өзіндік ерекш іліктерін ескеріп отыру. К азак тілі
сабағы нда о к у ш ы л ар д ы ң ө рң ай сы сы н ы ң қ а б іл е тін ,
білімін, мінез-қүлкы н, едет-дағдыларын ескеру керек.
Соған байланы сты берілген тапсы рм аларды ң көлем і,
ңиындығы оқуш ыларды қызьтктыратын такы ры птарға
сөйкес таңдалуы керек.
Сездердің оқулы ңта ң ай талан у ж иілігін ескертудің
мөні
Ғы лы ми принциптер негізінде сүры пталған сөздер
оңулы қта ж үйелі қай талан ьш отыруы керек. Ғалым-
өдіскерлердің п ікірінш е, сөздердің ңайталану ж и ілігі
оның қи ы н д ы к деңгейіне бай лан ы сты болуы қ аж ет.
Соңғы әдістемелік әдебиеттерде: "ең ңиын сөздердің қай-
талаяу ж и ілігі 16-20 рет, орташ а қиы нды ңтағы сөздер
10-12 рет, қиы н сөздер 8-10 рет, ж еңіл сөздер 5-6 рет, өте
жеңіл сөздер 3-4 рет” дец көреетілген. Әдіскерлердің ай-
туы бойынш а, сабақта берілген ж аң а сөздер 3-4 сабақ
қатарымен, одан кейін де қайталаны п отыруы кер ек .
3.3. Г р а м м а т и к а л ы қ т а қ ы р ы п т ы ж и н а қ т а п оқы ту
ж ү й е л іл іг і
Өзге үлттарға ңазаң тілін оқытуда оқытылатын грамма-
тикалык тақырыптарды жинаңтауда оның қаж еттілігін
ескеру к е р е к . Г р ам м ати к ал ы ң м атер и ал оңы туда ең
21
қажетті және ж иі кездесетін өрі жеңіл меңгерілетін түлға-
лардан басталады, яғни оқушылар грамматика курсы бо-
йынша тілдік құбылыстарды бақылауға, талдауға, салыс-
тыруға (орыс тілімен), жүйелеуге, топтауға, қорытынды
жасауға, дөлелдеуге дағдыланады. Грамматикалық мате
риал оқушылардың қазақш а сөйлей алатын дәрежеге же-
туіне мүмкіндік беретіндей деңгейде сұрыпталады, яғни
мектеп бітірген оқуш ылар ңазаңш а ауызекі сөзге түсініп,
өздері ңазақ тілінде көрген-білгенін, ойын айтып, оқып,
ж аза алатын болуы керек. Бастауыш сьшыпта (I-IV) қазақ
алфавитін, оның ішінде қазақ тілінде ңиын дыбыстардың
айтылуын, ж асалу жолдарын үйреніп, сөздік ңорларын
байытып, үйренген сөздерін сабаң барысында пайдалануға,
сөз, сөз тіркестері, кы сңа сөйлемдерді ңүрастыруға, мүға-
ліммен ауызекі сөйлесуге дагдыланады.
V
сыныптан бастап қ азақ тілінің грам м атикалы қ ерек-
ш еліктерін меңгеру үш ін, грамматик алы ң ережелер орыс
тілінде, тапсырма, ж атты ғулар қ азақш а беріледі. Грам-
м ати к ал ы қ м атериалды сұры птауда ана т іл ін ің ерек-
шелігі ескеріледі. Мысалы: орыс тілінде есім сөзге ж ік тік ,
төуелдік ж алғауы қосылмайды, қазаң тілінде есім сөздер
ж іктеледі, төуелденеді (оңуш ымын, оңуш ысың, оңуш ы,
оңуш ымыз оқуш ы сы ңдар), (кітабы м , кітабы ң, кітабы ,
кітабымыз, кітабыңыз).
Е кінш і тілді оңыту үш ін оқуш ы ны ң ана тіл ін ің ерек-
ш елігін есепке алуды ң өзіндік м аңы зы бар. Оңушы ана
тілінен алған білімдерін екінш і тілді үйренуде пайдала-
на алады. Көптеген ұңсас грам м атикалы ң тақы ры птар-
ды өткенде теориял ы қ түсінік берудің ң аж еті ж о қ. Ол
уаңы тты үнемдеуге көмектеседі. А на тіл ін ің ерекш елі-
гіне үнемі тоңталу ңаж ет, мы салы : қ азаң тілінде род ка-
тегориясы ж оқ, сол си яқ ты орыс тілінде сы н есім мен
зат есімнің арасындағы байланыс согласование, ал ңазаң
тілінде ңабысу болып келеді: си н яя к н и га, синее небо,
синий пидж аг (кок кітап , кок аснан, ко к койлек) т.б.
Грамматиканы оңыту кезінде м үгалім оңуш ы ны ң ана
тіліндегі жөне қ азақ тіліндегі грам м ати калы қ ерекше-
ліктер пен үқсасты ңтары н ж ақсы білін, оны пайдалану
керек.
22
|