Абердин-ангус тұқымының биологиялық ерекшеліктері

23 
бұқаларын шағылыстырып, жақсы суыққа төзімді бұзауларды алуды 
ойластырған. Мұндай бұзаулар жақсы өсім көрсетті, Қыс мезгілі үшін 
айтарлықтай салмақ қосып, тиісінше, жақсы бағалана бастады. Ғасырдың 
келесі ширегінде мал зауыттары селекция арқылы ірі қара малдың көптеген 
тұқымдарын шығарды. Чикагода 1883 жылдың 21 қарашасы Абердин-ангус 
бұқаларының Зауытшылары Ассоциациясы құрылды, ол қазіргі күнге дейін 
әрекет етеді, ал мал басы тек өсуде [64, 65]. 
Абердин-ангус тұқымы – Шотландияда құрылған классикалық 
Британдық тұқымдардың бірі, климаты қатал елдің таулы бөлігінде, әлемдік 
маңызы бар тез пісетін ет тұқымдарының қатарына кіреді. Ол жергілікті 
малдың екі тұқымынан құралған: денелі және тез пісетін ет түрі бар – абердин,
және Ангус – біріншісіне қарағанда ірілеу және жоғары сүт өнімділігіне ие 
[66]. 
Сиразитденов Ф.Х. [67] абердин-ангус малының, сондай-ақ хайленд 
және галловей малының арғытектері Каледонияда жабайы жағдайда болған 
жергілікті жануарлар болғанын хабарлайды. Оның пікірінше, тоқал жануарлар 
мутация нәтижесі. XVIII ғасырдың басында бағытталған іріктеудің 
нәтижесінде тоқал малдардың едәуір массиві қалыптасты. 
Arthur Р. F [68] Абердин-ангус тұқымы тоқалдылық гені бойынша "таза" 
деп атап өтті. Ол тоқал болудың себебі - тұқымның бастапқы формаларында 
мүйізділік генінің болмауы немесе оның өте төмен жиілікте болуы деп 
санайды. Жасанды іріктеу нәтижесінде мүйіздік генді жою мүмкін болды. 
Автор сондай-ақ ұқсас жолмен және басқа да тоқал жануарлардың 
тұқымдарын жасауға болады деп санайды, бұл қазіргі уақытта тоқал 
генотиптерді құру бойынша жұмыстарда көрсетілген. 
Жайылымдық 
күтіп-ұстауға 
икемділігі 
тұқымның 
маңызды 
шаруашылық құндылығы болып табылады. Шотландияда ет малын 
бордақылаумен 
айналыспағандықтан, 
жануарлар 
2-3 
жыл 
бойы 
жайылымдарда жайылып, кейін Англияға мал бордақылауға сатылды. 
Жайылымдарда ұстау жануарларда көп мөлшерде жасыл массаны тұтыну 
қабілетін арттырды. Еркін жайылымда ұстау олардың темпераменті мен 
конституцияның қалыптасуына өз ізін салды. Абердин-ангус малы нарықта 
жоғары сойыс шығымымен және ет сапасының жақсы көрсеткіштерімен 
танымал болды (Baker, J. E., C. R.Lohq, g. a. Posada et al) [69-72]. 
Абердин-ангус тұқымының малдары денесінің үйлесімділігімен, өте 
айқын көрінетін еттік формасымен, жеңіл сүйектілігімен сипатталады.. Оның 
түзу әрі қысқа аяқтарына жанасқан кең және терең денесі, салыстырмалы 
жеңіл және шағын басы, қысқа мойыны, жеткілікті мөлшерде кең арқасы мен 
белі, жақсы дамыған бұлшық еті бар. Ұшадағы жұмсақ ет шығымының өте 
жоғары болуы, айқын айқындалған еттің мәрмәрлігі, оның жоғары 
калориялығы, тез пісуі-бұл тұқымның кең таралуына ықпал еткен негізгі 
құндылықтары болып саналады (Keane M.C. Harte F. I Wilton J. W.)[73,74]. 
Тұқым өсірудің таралу аймағын кеңейтуге тоқал ірі қара малдар 
өсірушілер қоғамы ұйымдастырған, содан кейін ангус малының қоғамы 

24 
ұйымдастырған кең жарнамалар ықпал етті. 1873-1878 жылдар аралығында 
АҚШ-қа 8500-ге жуық бас әкелінді, ал 1878 жылы алғашқы таза тұқымды 
табын құрылды. 1883 жылы американдық абердин-Ангус малдар 
қауымдастығы құрылды. 1886 жылы асыл тұқымды кітаптың 1 томы 
жарияланды, онда 1887 жылдан бастап ата-анасы тіркелген жануарларды ғана 
жазады [75]. 
Бастапқы өсіру кезеңінде ангус малдары өте әртүрлі болды. Мамандар 
оларды екі түрге бөлді: ірі және ұсақ жануарлар. Ұсақ мал - азықтандыру 
әлдеқайда нашар болатын ұсақ жалға алушыларда болды. Олар ет сапасы 
нашар, бірақ жоғары сүт өнімділігіне ие болды. Іріктеу кезінде еттілік 
белгілерінің күшеюі ангустардың сүттілігіне теріс әсер етті,бұл қазіргі мал 
түрінің кемшіліктерінің бірі болып табылады. В. И. Семенов сол кезеңде 
табындарда лактация кезеңінде 4-5 мың кг сүт өнімділігі бар Ангус 
тұқымының сиырлары болғанын атап өтті және сүт майлылығы 4-4,5% - ға 
жетті. Онымен қоса жануарлар пайдаланудың жоғары ұзақтығымен 
ерекшеленді. 
Қазіргі заманғы Ангус тұқымының мал түрі айтарлықтай өзгерді. 
Жануарлар жоғары сапалы ет беретін дененің артқы бөлігінің едәуір дамуымен 
ерекшеленеді. Панюшкин А.Н. [76] мәліметтері бойынша, Англияда ересек 
бұқалардың тірі салмағы 650-800 кг, сиырлардың 450-500 кг құрайды. 
Қарқынды өсіру барысында және бордақылау кезеңінде 15-16 айлық жасында 
бұқашықтар 400-450 кг тірілей салмаққа ие болады да, сойыс шығымы 60-
65%-ды құрайды.
1973 жылы етті мал санының жалпы өсу үрдісіне қарамастан тек 
Англияда 1,5 млн.етті сиыр немесе барлық сиыр басының 33% болды. Оның 
генотипінде герефордтармен және фриздардан алынған будандар өте танымал. 
Будандардың арасында ангустардың генотипі айтарлықтай үлес салмағын 
алады. Англияда жақсы тұқым қуалаушылықты анықтау үшін екі кезеңді 
бағалауды қарастыратын ангус тұқымдарын сапалы жақсарту бағдарламасы 
әзірленді. Ұрпағы бойынша жануарлардың аздаған бөлігі бағаланады, өйткені 
бұл экономикалық жағынан тиімді емес. Сыналатын жануарлар 
ауыстырылмайтын төсеніште немесе бетонды саңылаулы еденде қораларда 
ұсталады, бұл ретте бұқашыққа арналған қораның мөлшері 2 х 2,5 м (Cain 
M.F.; Willson l., Albauqh R., Elings J. T.,) құрайды [77-80]. 
Оңтүстік Иллинойс штатының университетінде Абердин-ангус 
тұқымының өнімділік сапасын зерттеу бойынша үлкен жұмыс жүргізілді. 
Сынақ станциясында ангус бұқашықтары тәулігіне 1,5 кг өсімді көрсетті, өмір 
сүру күнінде 1,26 кг, 365 күн жастағы тірі салмағы 472 кг жетті, 1 кг өсімге 
(Andersen h.r., Ingvarsen K. L.) азықтың құрғақ затының 6,66 кг мөлшері кетті 
[81,82]. 
Абердин-ангус малының қазіргі заманғы популяциясы түрі бойынша 
жоғары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Дененің бітімі бойынша 
айтарлықтай әртүрлілік соңғы жылдары әкелінген жоғары өнімді 
өндірушілерді пайдалану нәтижесінде алынды [83]. 

25 
Абердин-Ангус малының тұқымында және басқа да ет тұқымдарында 
әдетте дене бітімін үш түрге бөледі: ұсақ жинақы (I), ірі үлкен (II) және 
ірілендірілген жинақы (III). Ұсақ жинақы түрі тез піседі және бордақылауға 
қабілетті. Бұл түрдегі жас малдар өсуін тез аяқтайды, олардың ұшалары 
ертерек кеуіп қалады. Жануарлары аласа аяғында орналасқан шағын, кең және 
терең бөшке тәрізді денеге ие. 
Ірі үлкен түрінің жануарлары кең, ұзын денелілігімен және үлкен тірі 
салмағымен сипатталады. Жас малдар ұзақ уақыт бойы бұлшық ет тінінің 
есебінен жоғары салмақ сақтайды және ең көп массаға кешірек жетеді [84]. 
Жануарлардың негізгі үлес салмағы еттік пішіні айқын көрінген 
ірілендірілген жинақы дене бітіміне ие. Көптеген авторлар [85,86]өз 
жұмыстарында дене бітімінің үш түрін көрсеткен: биік, орташа және жинақы. 
Сонымен қатар, бойы биік типті сиырлар жинақы типті өз құрдастарынан тірі 
салмағы бойынша 73,3 - 100,7 кг асып түсті. Левантин Д.Л. ірі типті 
сиырлардан алынған бұзаулар енесінен айырған кезде 199,3 кг салмақ 
бергенін, ал жинақы тип сиырларынан 151,0 кг салмақ алғанын анықтаған 
[87].
Stonaker Н. Н., Harllius M.N., Wheeker s. (Knox J. N.,) [88,89] биік бойлы 
типтің жас малдары жоғары өсім беріп және сою кезінде жинақы типті 
құрдастарына қарағанда 18% артық салмақ алғанын хабарлайды. Ірі типті 
сиырлар орта есеппен өз өміріне 6,5 бұзаудан, жинақы типті сиырлар тек 5,0 
ғана бұзау берген. Ірі типті сиырлардан шыққан бұзауларда 15-20 кг-ға жоғары 
тірі салмағы алынған және олар табыннан бір жылға кеш шығарылған. 
Левантин Д. Л., [90] айтуы бойынша отандық етті тұқым малдарын өсіру 
барысында ғалымдар мен селекционерлер өте тез піскіш типті жануарларды 
алу жоспарламаған. Оның пікірінше, Англияда, АҚШ пен Канадада асыл 
тұқымды етті малды сатып алу кезінде ірі үлкен малға артықшылық берілген. 
Бұл ретте 1932 жылдан 1975 жылға дейінгі кезеңде жинақы типті малдардың 
белгіленген саны сатып алынды және олар асыл тұқымды табындарда кеңінен 
қолданылды. 
Eттi ipi қapa ішiндe мpaмopлы әpi дәмдi eт әлeм бoйыншa aнгус мaлынa 
тән eкeнi дәлeлдeнгeн. Сoндықтaн oсы мaл тұқымын әpбip eл жepсiндipiп, 
көбeйтудi көздeйдi. Сoнымeн қaтap бұл тұқым сиыpлapы бip сaуын 
мaусымындa 2000 л-ғa жуық сүт бepeдi. Шoқтығының opтaшa биiктiгi 118,5 
см, кeудeсiнiң opaмы 190 см, қиғaш өлшeмiндeгi тұpқы 148 см, жiлiншiгiнiң 
opaмы 19 см бoлaды. Сиыpлapы 550-600 кг, бұқaсы 750-800 кг, бopдaқылaнғaн 
өгiзшeлepi 14-15 aйлығындa 400-450 кг opтaшa сaлмaқ тapтaды. Eт шығымы 
60-61% - ғa жeтeдi. 
Aбердин-ангус тұқымын бopдaқылaу үшiн paциoны тoлық әpi жaқсы 
жaсaлуы тиiс. Бұл тұқым мaлы құнapлы әpi пaйдалы aзық нәтижeсiндe жәнe 
күтiмi жaқсы бoлғaн жaғдaйдa жaқсы өнiм бepeдi. Күтiп-бaғу тaлaп eткiш бұл 
тұқым астыққa шыдaмсыз. Күтiмi мeн aзығы тaлaптapғa сaй бoлсa eттi жaқсы 
жинaйды, жылдaм сaлмaқ қoсaды [91]. 

26 
Aбepдин-aнгус тұқымы төлдepiн opтaшa eсeппeн 25 кг сaлмaқпeн 
дүниeгe әкeлeдi. Төлдepi туылғaн кeздe қызыл-қoңыp түстi бoлып кeлeдi, 
төлдepi өсiп жeтiлe кeлe қapa түскe aйнaлaды. Төлдepi әлсiз жәнe күтiмдi тaлaп 
eткiш кeлeдi. Жaқсы күтiм, aзық paциoны тaлaптapғa сaй бoлғaн жaғдaйдa, aз 
уaқыт iшiндe жaқсы өсiп-жeтiлiп, жaқсы сaлмaқ қoсaды. Сaлқын климaттық 
жердің мaлы бoлғaндықтaн жүнi тығыз, қaлың бoлып кeлeдi. Өсуi мeн дaмуы 
бipдeй eмeс, oлap жaлпы дaмудың жeкe жaқтapын бaйқaтaды. Aл, мaл 
aғзaсының дaмуы мeн тipiлeй сaлмaғының өзгepiсiндe бeлгiлi бip бaйлaныс 
қaлыптaсқaн. 
Oсы тұpғыдa көптeгeн ғaлымдap мынaдaй тұжыpым жaсaйды: Ж.Бeкмaн 
жәнe P.Pубнep ағза өсуі дeгeн жaсушaның бөлiнуi мeн көлeмiнiң ұлғaюы дeп 
түсiнгeн. К.Б.Свeчин дәлeлi бoйыншa aғзaның дaмуы жiктeу мeн өсу 
пpoцeсстepi қoсылaды. Жiктeу-бұл aғзaның дaму пpoцeссiндe пaйдa бoлaтын 
oның 
жaсушaлapындa, 
ұлпaлapындaғы, 
aғзaсындaғы 
биoхимиялық, 
мopфoлoгиялық жәнe қызмeттiк aйыpмaлap [92,93]. 
Eң жaқсы мaлдapдың бoйының өсуi мeн дeнeсiнiң дaмып-жeтiлуi 
үздiксiз бaйлaныстa бoлaды. Сoндықтaн дa, әp түpлi типтeгi төлдepдiң 
туылғaннaн бaстaп epeсeк мaл бoлғaнғa дeйiнгi apaлықтaғы бoйының өсуi мeн 
дaмып-жeтiлiуiн бiлу сиыpлapдың өздepi өмip сұpeтiн ғaнa eмeс, сoндaй-aқ 
бeлгiлi бip opтaғa қaншaлықты бeйiм жәнe биoлoгиялық тұpғыдaн төзiмдi 
eкeнiн aнықтaуғa, сoнымeн бipгe oлapдa epeкшe бaғып-күту жoлдapын 
қoлдaнуғa мүмкiндiк бepeдi [94].
Ресейде абердин-ангус тұқымын өсіру туралы алғашқы тарихи куәліктер 
19-шы ғасырда пайда болды. Бірақ бұл жеке сипатқа ие болды, сондықтан 
абердин-ангус тұқымының арнайы табындарының қалыптасуы болған жоқ 
[95]. 1932 жылы Ұлыбританиядан бір жарым жастағы 12 бұқа және екі жарым 
жастағы 8 бұқа әкелінді. Жануарлар Ростов облысындағы Сальск тәжірибелік 
станциясына түсті. 
Абердин-ангус малының өсуінің жоғары қарқындылығы мен еттің 
жақсы сапасымен ерекшеленеді. Малдың жоғары көбею қабілеті бірнеше жыл 
бойы мал басын 340 басқа дейін ұлғайтуға мүмкіндік берді. Зерттеу барысында 
абердин-ангус тұқымының жануарларының тірі салмағының жоғары 
көрсеткіштері, біртекті түсі, тұқылдылығы, әке-шешесінің де, төлдің де 
ауруларға төзімділігі және төлдің жоғары өміршеңдігі бар екені анықталды. 
Сонымен қатар, малдардың жоғары жерсіндіру сапасы, шаруашылық жағынан 
құнды асыл тұқымды қасиетін малға беру қабілеті анықталды [96]. 
Американдық селекциялы абердин-ангус малының шаруашылық-
биологиялық ерекшеліктері мынадай: абердин-ангус тұқымының малдары 
көбінесе қара түсті және қызыл түсті тұқылдары кездеседі. Қара түстілерде 
дененің төменгі бөлігінде ақ дақтары байқалады. Абердин-ангус малы жоғары 
өсімталдығымен ерекшеленеді және жоғары сапалы ұшаға ие. Абердин-ангус 
тұқымының сиырларының сүттілігі ерекшеленеді, мысалы салмағы кемінде 
200 килограмм бұзауларды 7-8 айында енесінен бөліп алу кезінде өсіруге де 
мүмкіндік береді. Кестірілген бұқалар 15-18 айлығында қарқынды бордақылау 

27 
кезінде 500-550 кг тірі салмаққа жетуі мүмкін. Жануарлар күтіп-бағу және 
азықтандыру жағдайларын қажеттілікті тудырмайтын төзімділігімен 
ерекшеленеді. Костомахиннің мәліметтері бойынша [97], абердин-ангус 
тұқымы жақсы ет сапасымен және өсудің жоғары деңгейімен ғана емес, ұзақ 
өмір сүруімен, жақсы төзімділігімен және азықтың жоғары тұтынуымен 
ерекшеленеді. 
Абердин-ангус малының өсуінің жоғары қарқындылығы мен еттінің 
жақсы сапасымен ерекшеленеді. Мәселен, Ранделина. В. [98,99] 
зерттеулерінде Абердин-ангус тұқымының бұқашықтары 8 айлық жасында 
тірі салмағы 224 кг болады. 15 айлығына дейін абердин-ангус 
бұқашықтарының тірі салмағының ең жоғары орташа тәуліктік өсімі 973,3-тен 
1216,9 г аралығында болды. Ең үлкен тәуліктік өсім 12-13 ай жасында тіркелді. 
Бұқашықтардың тірі салмағының ең төмен орташа тәуліктік өсімі 14-15 ай 
жасында байқалды. Абердин-ангус тұқымы ұшаның ең жоғары шығымымен 
ерекшеленеді. 
Бүгінгі күні малдар қытымыр қысты артқа тастап, Петропавл 
облысының ауа райы жағдайына жақсы бейімделді деп айтуға әбден болады. 
Олар қысқы маусымда сабан қалың төселген қораларда байлаусыз ұсталды, 
шашпаларда еркін жүрді. Асыл тұқымды малдарды қатпаған салқын әрі 
сапалы сумен суарып отырды. Бұл малдар азық талғамайды, олардың рационы 
негізінен ірі жемазықтан құралады: әртүрлі шөп, пішендеме, дәнді-бұршақты 
дақылдардан жасалған құрамажем, жазда – көк шөп. Оларды мүмкіндігінше 
ұсақтап берген жөн. Рационды теңдестіру үшін малдардың азығына 
витаминді-минералды қоспалар, ас тұзын қосу қажет [100]. 
Өзінің биологиялық ерекшеліктерін көрсету үшін жақсы азықтандырып, 
бағып-күтуді қажет етеді. Сондықтан да Абердин-ангус сиырын жем-шөпқоры 
мол, ауа-райы қоңыр-салқын келетін аудаңдарда өсіру тиімді. Абердин-ангус 
сиыры Батыс Қазақстанда өндірістік будаңдастыру және жергілікті мүйізді ірі 
қара малдың жаңа тұқымдық топтары мен Қостанай облысында кеңтараған 
Әулиекөл сиырын шығаруда пайдаланылды [101]. 
Бұл тұқымның тайыншаларының жыныстық жетілу кезеңі ерте 
басталады. Олардың көбі 18 айлық жастарында жыныстық қатынасқа 
толығымен дайын болады. Жаңа туылған бұзаулардың тірілей салмағы 18-28 
келіні құрайды. Бұзауларының туғандағы салмағының жоғары болмауы 
салдарынан, бұл тұқымның аналықтары жеңіл төлдейді.Тaбынның көбeю 
қaбілeттiлiгi, мaлдың төлдeгiштiк қaсиeтiнe тығыз бaйлaнысты. Ipi қapa 
шapуaшылығындa тaбынды көбeйту, ұдaйы өсipудiң құнды көpсeткiшi. Бұл 
көpсeткiш экoнoмикaлық жaғынaн тиiмдi бoлып eсeптeлiнeдi. Aбepдин-aнгус 
ірі қара eттi тұқым eкeндiгi aйқын бaйқaлaды. Oлapдың дeнe ұзындығы 
opтaшa, дoмaлaнғaн, қoмaқты, қысқa aяқты, бaсы aсa үлкeн eмeс, бeт бөлiгi 
қысқa кeлeдi, бұлшық eтi өтe жaқсы дaмығaн мoйын бөлiгi қысқa, шoқтығы, 
apқaсы, бeлдeмeсi мeн құймышaғы түзу, жaлпaқ, дaмығaн бұлшық eттi, 
сиыpлapдың сүттiлiк бeлгiлepi нaшap дaмығaн, қaңқaсы жұқaлтaң жәнe 
мықты, тepi aстындaғы жaсұнығы жaқсы дaмығaн тepiсi қaлың eмeс. Бұл 

28 
сиыpлap тoқaл кeлeдi, жәнe кeз кeлгeн тұқымдapмeн будaндaстыpылғaндa дa 
ұpпaқтaн ұpпaққa тoқaл бeлгiсi жaқсы бepiлeдi. Жaнуapдың түсi қapa бoлaды. 
Селекционерлер жұмысының басты бағыттарының бірі отандық етті ірі қара 
малына әлемнің ең үздік генетикалық қорларын пайдалану арқылы жетілдіру 
болып отыр. Бұрын бұл жұмыстар импорттық бұқаларды немесе олардың 
ұрығын пайдалану арқылы шектеліп, он жылдап созылатын. Бүгінгі күні ҚР 
АШМ бұл үдерісті қарқындату мақсатында АҚШ, Канада, Австралия және 
Франция елдерінен етті ірі қара малының 65 мың бастан астам ангус, 
семминтал, герефорд және обрак малын Қазақстанға әкелді, оның ішінде 26 
мыңның үстінде ангус малы Қазақстанның шаруа қожалықтарына 
орналастырылды [102,103].
2011 жылдан бастап "ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту" 
мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында асыл тұқымды малдарды, 
соның ішінде абердин-ангус тұқымдарын Қазақстан Республикасына әкелу 
басталды. 
Зауытшылар мен сатып алушылардың көпшілігінің таңдауы осы 
тұқымға түсті, себебі ол жайылымдық мал шаруашылығы дамыған елдерде ең 
танымал және экономикалық жағынан тиімді тұқым болып табылады. 
Бүгінгі таңда Республикалық Абердин-ангус палатасында тіркелген 
Абердин-ангус малының саны 2021 жылғы төлді есепке алмағанда 110 мыңға 
жуық басты құрайды. 
Тәжірибелер көрсеткендей, жануарлар Қазақстанның түрлі қатал 
климаттық жағдайларына жақсы бейімделеді. Олар -36-дан +32 градусқа 
дейінгі температурада оңай өмір сүреді. Шөп, ұсақталған астық сияқты біздің 
дәстүрлі жемдеріміз қалаған қоспаларды беруге мүмкіндік береді. 
Қортындылай келе, абердин-ангус малының ежелгі тарихы бар 
тұқымекені белгілі. Әлемнің көптеген елдерінде өсіріледі. Қазақстандағы 
маңызды тәжірибелеріне байланысты ет өнімділігінің жоғары көрсеткіштері, 
ет сапасы, күтіп-бағу және азықтандыру жағдайларын талғамайтындығы, 
жақсы аналық қасиеттерімен және жеңіл төлдеуімен ерекшеленеді. Абердин-
ангус тұқымының бұқашықтары тірі салмағының орташа тәуліктік өсімінің 
жоғары болуымен сипатталады және тауарлы ет табындарын қалыптастыру 
үшін негізін құрай алады [104]. 
Әлемдегі тұқымдардың көпшілігі белгілі бір климаттық жағдайда 
өсіріледі, бұл олардың әлемнің басқа елдеріне таралуын шектейді. Жаңа 
ортаға енген кезде жануарлар терең физиологиялық өзгерістерге ұшырайды, 
қатты стрессті сезінеді. Импорттық малды әкелу кезінде ол үшін жаңа жерде 
бірдей өмір сүру жағдайларын таңдау, жануарлардың белгілі бір тұқымды 
малдың биологиялық сипаттамаларына сәйкес жаңа табиғи-климаттық 
жағдайларға бейімделу қабілетін ескеру, жануарларды азықтандыру мен 
ұстаудың жоғары деңгейін қамтамасыз ету маңызды [105]. 
Шетелден әкелінген малды бейімдеудің маңызды критерийлері-олардың 
жоғары өнімділігі, қалыпты репродуктивті функцияларды жүзеге асыру, 

29 
қарқынды өнеркәсіптік технологияларға, жергілікті климаттық жағдайларға 
бейімделу, жемді пайдалану тиімділігі (Амерханов Х.А., 2011) [106]. 
Импорттық малды өсіру, ең алдымен, оның асыл тұқымды және өнімді 
қасиеттерін сақтай отырып, қолайсыз климаттық және биотикалық 
факторларға бейімделу қабілетіне байланысты. Сондықтан импортталған 
жануарларды пайдалану тиімділігі көбінесе әкелінетін малдың биологиялық 
сипаттамаларына сәйкес келетін табиғи-климаттық жағдайда олардың дұрыс 
орналасуына байланысты (Багрий Б.А.,) [107]. 
В.В. Лященко мен В.Ф. Зубриянов (2002) импортталған малды өсіру 
перспективасы оның бейімделу ауқымын зерттеу негізінде қарастырылды. 
Ғалымдар тұқым қуалайтын типологиялық қасиеттерді уақтылы анықтауды 
ұсынды, бұл малдың өсіру жағдайларына сәтті бейімделуін көрсетеді [108]. 
В.И. 
Левантиннің 
пікірінше, 
импортталған 
жануарларды 
акклиматизациялау ешқашан толық болмайды және тек екінші немесе үшінші 
ұрпақтың ұрпақтарында болады [109]. 
Бірқатар авторлардың зерттеулері (Бугримов Е.И., 1973; Джуламанов 
К.М., 2003; т.б) [110,111,112] әр түрлі тұқымды импортталған малдың 
бейімделу қабілеті бірдей емес екенін және олардың кейбіреулері (шортгорн, 
санта-гертруда) соншалықты бейімделмегендіктен, олар елдің белгілі бір 
аймағында өсіруге жарамсыз болып қалады. 
Будан немесе гибридті жануарлар таза тұқымды жануарларға қарағанда 
оңай бейімделеді. АҚШ-та шортгорн және герефорд тұқымдарын зебумен 
будандастыру арқылы ыстық климатқа жақсы бейімделген малдың ет 
тұқымдарын алынғаны белгілі (Костомахин н.М., 2007)[113]. 
Белоусов А.М (2002) [114] Канададан, АҚШ-тан, Англиядан, 
Уругвайдан әртүрлі табиғи-климаттық жағдайларға әкелінген импортталған ет 
тұқымдарын (герефорд, абердин-ангус, шортгорн) пайдалану деректерін 
талдай отырып, импортталған жануарлардың жоғары ет өнімділігі, 
репродуктивті қабілеті толыққанды азықтандыру жағдайында ғана 
сақталғанын айтады. Сонымен қатар, Қазақстанның солтүстік өңірі климаттық 
жағдайына Канададан, АҚШ - тан әкелінген герефорд, абердин-ангус 
тұқымдарының таза тұқымды жануарлары сәтті бейімделді. 
Қазақстанның солтүстік өңірі өзінің күрт континенталды климатымен 
ерекшеленетінін, қатаң қыс мезгілінің ұзаққа созылатындығымен қоса аязды 
боранды күндерінің болып тұруы әкелінген жануардың тез бейімделуіне кері 
әсер ететінін де ескере кетуге болады. Импортталған жануарларды қалыпты 
құнарлы азықтандыру бейімделу барысында оң әсер ететіні белгілі. Сол 
себепті импортталған мал өсірушілер үшін малды ұстау қора-жайы мен азық 
базасының толыққанды болуы бейімделуге басты әсер етуші себеп болып 
саналады.
Алайда қазіргі уақытта Солтүстік Қазақстанның күрт континенталды 
климаты жағдайында абердин-ангус тұқымының канадалық және еуропалық 
селекциясының бейімделу мәселелері толық зерттелген жоқ. 

30 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: