~81~
ұсынымы мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде қарастыруға
болады. Бұл өндірушілер арасындағы бəсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы
бəсекені
-
нарықтағы бағаны, сұраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара
қатынастар ретінде анықтаймыз.
Бəсеке
-
нарық субъектілерінің тауарды пайдалы өткізу үшін өзара
экономикалық жарысын немесе қаржыны өте тиімді жұмсауды көрсетеді.
Бəсекенің болмауы монополизимге алып келеді. Сондықтан жеке кəсіпорын,
банк, мемлекет өздерінің құндықтарын нарықта үстем жүргізеді. Нарық
субъектілері көп болса, бəсеке тиімді жүреді. Себебі бəсеке мен монополия бір
-
біріне кері ұғымдар. Батыс сарапшыларының бағалануынша, бір тауар түрін
сатушылар 4
-
5 тен аз болмағаны жөн, ал 8
-
15 тен болса өте тиімді. Егер
нарықтағы 2
-
4 ірі фирма сауда
-
саттықтың 80% құраса, онда нарық
монополияланған боп табылады.
Бəсеке нарықтық экономиканың басты ерекшелігі болып табылады.
Бəсекелік жағдайларға
кəсіпорындар саны мен көлемі, өнім түрлері, бағаны
бақылау, салаға кіру немесе одан кету мүмкіндіктері жатады. Бəсекенің
классикалық түрін еркін немесе жетілген деп бөледі. Мұнда баға құрылымының
еркін механизмі экономиканы жүргізудің өте тиімді тəсілі ретінде бағаланады.
Адам Смит бəсекенің еркін теориясының негізін қалаған. Бəсекенің классикалық
түрі нарықтық экономикасы бар елдерде XVIII
-
ші ғасырда XIX
-
шы ғасырдың
соңғы ширегіне дейін байқалды. Демек, бəсеке өнеркəсібі дамыған елдер
экономикасында монополиялық бірлестіктердің (картель, синдикат, концерн)
тууына дейін болған.
Классикалық бəсекенің орнына еркін емес, монополиялық бəсеке келді.
Бəсекелік күрестің нақты өзгеруі монополиялық бəсеке теориясында айқын
көрінеді. Оның негізін қалаушы американ экономисі Чемберлин Эдворд
Гостинге (1899
-1967
жж) болды. Ол монополиялық бəсекенің негізгі ережесін
жасады.
Бəсекені
қолдану
тəсіліне қарай былай бөлінеді: бағалық жəне бағалық
емес немесе өнімнің сапалық (тұтыну құны) негізіндегі бəсеке. Біртекті өнімдер
түрінің əр түрлі бағаларды көрсетуі
бағалық бəсеке
деп аталады. Сатушы өзінің
өніміне бағаны түсіре отырып, тауарына барынша назар аудартса жəне түптеп
келгенде нарықта нəтижеге қол жеткізсе бұл бағалық бəсекеге жатады. Бағалық
бəсекенің негізгі тəсілі
-
өндіріс шығындарын жəне өткізілетін тауарлар бағасын
төмендету болып табылады. Ал
Достарыңызбен бөлісу: