216
сыңары үнді болып, соңғы сыңары ұяң болып, қазақ тілі дыбыстары
тіркесе беретіні жоғарыда айтылды. Сондай-ақ жасалу тәсілі екі сыңа-
рына да бірдей тоғысыңқы. Ал жасалу орнына қатысты белгілері бір-
бірімен қайшы келіп тұр, өйткені бірінің жасалу орны тіл ұшы болса,
екіншісінің жасалу орны тілшік болып тұр. Дыбыс тіркесінің айтылы-
мында екеуі де тілшік болып айтылу керек.
Ол үшін тіл ұшы дауыссыз тіл ортасы дауыссызбен алмасуға тиіс.
жаң – үнді тілшік тоғысыңқы
ға – ұяң тілшік тоғысыңқы
Сонымен тағы да барлық белгілері бір-бірімен үйлес дыбыс тір-
кесі пайда болды. Сөйтіп қайшы тіркестің орнына үйлес тіркес келді.
Сөздің қазақ тіліне тән қазақы үйлесім айтылымы қалыптасты. Сон-
дағы айырым белгілердің жүйесі тіл ұшы-тілшік. Егер
сәңге
сөзінде
айырым белгілер ауыз қуысының жарты бөлігіне ауысса,
жаңға
сөзін-
де айырым белгілер ауыз қуысының бүтін бөлігіне ауысты.
Жасалу орнына қатысты қайшы жасалым белгі жазба мәтіннің
құрамында тіркес құрай береді, өйткені әріп үшін оның тілдік мәні
жоқ. Дегенмен мәтін мазмұны түсінікті болғанымен, мәтіннің қазақы
айтылымына нұқсан келіп тұр. Бірақ ауызша мәтіннің құрамында тір-
кес құрай алмайды, өйткені дыбыс үшін оның тілдік мәні маңызды,
сондықтан жасалу орнына қатысты қайшы белгі болмау керек.
Артикуляциялық тұрғыдан кірікпей тұрған жіктелім белгі олардың
жасалу орнына байланысты.
Сәнге
сөзінің құрамында тіл ұшы-тіл ор-
тасы болса,
жанға
сөзінің құрамында тіл ұшы-тілшік артикуляциясы-
ның нәтижесінен туындайды. Сондықтан жасалу орнына қарай «қай-
шы тіркес» болып табылады.
Сонда тіл ұшы
н
дауыссызы бірде тіл ортасы
ң,
бірде тілшік
ң
болып айтылады. «Тіркес түрленім» деп отырғанымыздың басты бел-
гілері осы сықылды болып келеді. Бірақ біз оны латын әліпбиіне бай-
ланысты ескермейміз.
Достарыңызбен бөлісу: