109
Парсы тілді ислам философиясы
^ұра қылып алды. Ат-Туси Авиценна секілді Құдай бэрін жаратты жэне Қүдай
бэрін басқарады дегендерді адам санайды, бірақ материяны мэңгі жэне өзгермей-
тін деп есептеп, бір дене де солайымен жоқ болмайды дейді. Ол тек формасын,
түсін өзгертіп, қиын элементтік затқа айналады. 3. Күлизаденің айтқанындай,
«перипатетикалық философия Құдай дінін мойындайды, бірақ жаратылған соң
ол өзі табиғат заңымен дамиды». Ат-Тусидің кейбір сөздері А.
Лавуазье мен
М. Ломоносов философиясымен сэйкес келеді: егер зерттеуші көзбен біреу қараса,
заттың жоқ болмайтынын байқайды. Себебі материалды дененің құрамында жоқ
қылатын зат жоқ. Бірақ Иран философы Саид Хүсейннің айтуынша, ат-Туси
Авиценна философиясын жақсы игерген. Затта интеллект болса да, ол дүниенің
болмысымен байланысты. Болмыс - адам санасымен қате бөлінетін Қүдайдың
атгары. Болмыс - адамның эпистемологиялық ізденісі. Ол сыртқы ортаның эсе-
рінсіз өзімен-өзі тіршілік етпейді. Барлық әлем Жаратушьшы қажет етеді. Бірақ ол
ештеңені қажет етпейді. Тек ол ғана затқа болмыс беріп, оны қараңғыдан жарыққа
шығара алады. Болмыс басқаға тәуелді емес, бірақ Құдайға байланысты ол, тек
затгың ісіне байлынысты қажет болады. Ол зат, әрине, Құдай. Егер керек болмыс
болмаса, ешқандай болмыс болмайды деп жазады ол: мүмкін болмыс өзімен-өзі
тіршілік ете алмайды. Тіршілік ету үшін де соны керек ететін болмыс, зат қажет.
Болмыс болса, затқа қажет дейді ол, ол ештеңеге тәуелді емес, ол эрқашан болған,
бар жэне эрқашан болады.
Ат-Туси пайғамбарлардың барын да дәлелдейді. Адамзат қоғамы әрқашан
әлеуметті араздыққа әкелетін шиеленісте болады. Бұл Жаратушының осыны рет-
теу үшін адамзатқа жіберетін заңдылығы туралы айтады. Осындай жанжалдарды
реттеу үшін Жаратушы пайғамбарларды жібереді. Осы жерден ат-Туси шиит
имамдарының Мұхаммед пайғамбардьщ (с.ғ.с.) ісін жалғастыруға тіршілік ететі-
нін дәлелдейді.
Ал жамандық пен жақсьшық мәселесі турады болса,
жақсылық Құдайдан
шығ^ды, ал жамандық акциденциядан, материяның жанама өнімі екенін білу
қажет.
Жамандықты біз біркелкі жэне метафоралы талдаймыз, су тасқыны неме-
се от кедейдің үйін басқанда, су мен оттың зияны туралы айтамыз. Расында,
жамандық суда да, отта да жоқ; одан артық олардың жоқтығы барлық жер бетінде .
жамандықгың болуына әкелетін еді. Солай затта жамандықтың бір бөлшегі болса,
ол жамандықтың өзі деген емес.
Одан басқа адамзат жамандығы - оқымағандық,
физикалық жетіспеушілік,
жақсы нэтижеге әкелетін заттың жоқтьны. Күннің жоқ болуы - түн, байлық-
тың жоқ болуы - кедейлік, саулықтың жоқтығы - ауру, жақсылықтың жоқтығы
- жамандық. Расында, жамандық - бірдеңенің жетіспеушілігі, бір болмыстың жоқ
болуы.
Философ, сонымен қатар жанның тіршілік ету мәселесін қозғайды. Оның
барын дәлелдеу мүмкін емес, себебі бұл - айқын факт. Әр дәлел дәлелдеуші
мен соның
объектісін жобалайды; жанға байланысты болса, бэрі бір нәрсе. Жан
Қарапайым, материалды емес, болмысқа өзі жетеді. Ол сезім мүшелері арқылы
денені бақылайды, бірақ өзі дененің зақымына тәуелді емес. Ол ажыратылмайды,
өзгеріп, сол жағдайында қалуы мүмкін, логика, физика, математика, теология