Сайбекова назира усенқызы грамматологиялық парадигма: А. Байтұрсынұлы және қазақ жазу
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Сайбекова НУ
| Кесте 26.
А.Байтұрсынұлының дыбыстарға байланысты жасаған ережесі № Дыбыстардың таңбалануы Дыбыстардың таңбалану ережесі 1 Алиф. Маддалы алиф ﺁ , ал оқылмайтын алиф ا. Алифтің үстіндегі белгі мәд деп аталады. Мысалы: ай –ي ﺁ. Егер, маддалы алиф сөз басында келсе, онда «а» болып оқылады. 2 Сүйеу хисабында алиф әрпі басқа әріп қасына қойылса, «а» болып оқылмайды. Егер, ا алиф әрпінің алдында дәйекші « ﺀ» белгісі тұрса, онда «ا» алиф әрпі жіңішке айтылады. Мысалы: ән – ن ا ﺀ. 3 «Ұ» әрпінің алдында берілген сүйеу таяқша белгісі сөздің дауысты дыбыстан басталатындығын білдіреді, яғни дауысты дыбыстың алдында ғана қойылады. Сүйеу таяқша оқылмайды, сүйеу ретінде ғана қойылады. Мысалы: ұр – ١ ﯘ ر , ұн – ا ﯘ ن , ұқ – ا ﯘ ق . 4 А. Байтұрсынұлы әріптер санын үнемдеу үшін дәйекші белгіні алған. Себебі, дауысты Дауысты дыбыстар а-ا, о -ﻭ, ﯘ - ұ, ы - ﻯ жіңішке айтылуы үшін дәйекші белгі «ﺀ» қолданылады. Бұл белгі 117 дыбыстарға дауыссыз дыбыстар бағынады. Егер, дауысты дыбыстар жуан айтылса, олардың қатарындағы дауыссыз дыбыстар да жуан айтылады; дауысты дыбыстар жіңішке айтылса, дауыссыз дыбыстар да жіңішке айтылады. сөздің алдында дәйекшіге тұрып, ол сөздің жіңішке оқылуы керек екендігін көрсетеді, бұл белгі тұрса, сөздің ішіндегі дауысты дыбыстарды жіңішке айтамыз. 5 А.Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі у мен и әріптерін дауыссыз дыбыстардың таңбасы ретінде қарастыра отырып, ауызекі тіл мен жазба тілде көрініс табатын ерекшеліктерге де әліпби жасау барысында назар аударды. Оны сөз құрамында қосар әріптермен (дифтонгтар, ұу, үу, ый, ій)берді, мысалы: су –сұу,туған- тұуған, туысқан-тұуысқан, жуан- жұуан, ми-мый, тиын–тыйын, тиін– тійін,қиын-қыйын, жиын-жыйын, сиын -сыйын, сиқым-сыйқым, жиналыс-жыйналыс, ти –тый, т.б. 6 «Ұ» және «ү» әріптерінің сыртқы бейнесі замма және дәйекші белгісін қою арқылы өзгеріске ұшырады. Замма белгісінің уау (ﻮ) әрпінің үстіне қойылуы арқылы ұ мен ү әріптерін ажыратуға негіз туды. Замма белгісі қойылса ұ әрпі, ал уау (ﻮ) дыбысының қасына дәйекші белгі ﺀ және үстіне замма белгісі қойылса ү әрпі. 7 Сөздердің жазылуы мен дыбысталу (айтылу) сазы бірдей бола бермейтіндігі и әрпімен келген сөздерге байланысты берілген мысалдардан нақты байқалады. Негізі бұл ый, ій, йу, йа, ұу, ір деген дыбыстар қосындысы (тіркесі) арқылы таңбаланады. Мысалы: ый, ій дыбыстар қосындысына берілген мысалдар айтылуда –сыйыр, мый, тыйын, тійін, қыйсық, қыйсын, жыйын, жыймақ болса, ал жазылуда – сиыр, ми, тиын, тиін, қисық, қисын, жиын, жимақ болады. Ал, йу, йа, ұу, ір дыбыстар қосындысына берілген мысалдар айтылуда –айу, байу, тайу, айа, айаз, тайа, тайаз, тайар, ұуық, ұуыз, ұуыс, ұуақ, сұу, тұуған, тұуысқан, жұуан, ірет, іретінше болса, ал жазылуда – аю, баю, ая, аяз, тая, таяз, таяр, уық, уыз, уыс, уақ, су, туған, туысқан, жуан, рет, ретінше болады. Қазақ тілі емлесінің негізгі ережелерінің жобасын «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Қазақстан Республикасы 118 Президентінің 2018 жылы 19 қазандағы №637 Жарлығына сәйкес бекітілген әліпби негізінде А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты (Институт) әзірледі [115,3]. Ережеде: - латын негізді әліпби бойынша қазақ тілі дыбыстарының мәнін білдіретін әріптердің үндестікпен, үйлестікпен жазылу нормасы көрсетілді; - сөздерді бірыңғай жуан немесе жіңішке жазу, соған сәйкес қосымшалардың жуан немесе жіңішке жалғану үлгісі берілді; - қосар дыбыстарды (ұу/үу, ый/ій) дара әріппен (у, и әріптерімен) таңбалаудың үлгісі ұсынылды; - қазақтың әдеби тіліндегі емлесі қиын сөздердің орфографиялану ерекшеліктері көрсетілді; - латыннегізді жаңа әліпбиде жоқ ё, й, ц, щ, э, ю, я, ь, ъ әріптерінің жазылу баламасы берілді; - бейүндес буынды кірме сөздерге қосымша жалғаудың орфографиялану тәртібі көрсетілді; - шеттілдік сөздердің орфографиялану үлгісі ұсынылды; - біріккен, кіріккен, тіркесті және қос сөздердің емлесі, сондай-ақ бас әріппен жазылатын атаулардың жазылуы мен тасымалдың тәртібі көрсетілді [116]. жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|