) Ауызша тарих айту дәстүрі және оның ерекшеліктері мен маңызы

Түркі халықтары мен басқа халықтар арасында тарихи таным, білім – ауызша сөйлеу дәстүрінде 
пайда болды. Tарихи аңыздар — әр халықтың тарихи білімінің ең қызықты, есте қаларлықтай 
нысаны. Тарихи аңыздар пайда болған сәттен бастап халықтың тарихи сұраныстарына қызмет етіп, 
халықпен бірге жұмыс істейді. Тарихи аңыз, белгілі бір кейіпкердің қатысуымен белгілі бір оқиғаға 
байланысты пайда болған тарихи поэма уақыт талаптары мен талаптарына сәйкес, баяндаушылар 
мен тасымалдаушыларға байланысты өзгерістерге ұшырайды. Халық ауыз әдебиеті 
материалдарын тиімді пайдалана білу. Eл тарихы мәселелерін дұрыс түсіндіруде бірден-бір айқын, 
дұрыс жол. Қазақ халқы ауызша тарих пайда болуы және дамуының барлық кезеңдерінен өтті, 
және бұл процесс әртүрлі жанрларда көрінді: 
аңыз айту; 
Хроникасы; 
классикалық және лиро-эпостық жырлар ; 
тарихи поэма; 
Әрине, аталған төрт жанрдың соңғысы апогея немесе тарихи баяндау тарихындағы ең шарықтау 
шегі деп айтуға болады. 
Қазақ халқы үшін ХV-ХVI ғасырлардағы оқиғаларды мақтан етуге және үздіксіз атап өтуге лайықты 
тарихи даталардың ішінде ХV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылған жылын бөліп 
көрсетуге болады. 
Бірақ, өкінішке орай, тарихшылар Қазақ хандығының қай жылы құрылғанын айта алмайды, немесе 
біздің зерттеуші – тарихшылар әлі күнге дейін ортақ пікірге келе алмайды. Бұл ХV-ХVI ғғ. қазақ 
хандығының тарихы туралы баяндайтын ортағасырлық шығармалар аз болуымен және қазақтар 
туралы мәліметтер көрші елдер тарихында сирек кездесетіндігімен байланысты. Бұл оқиғаны алғаш 
жазған М. Х. Дулати. Ұлы бабамыз Қазақ хандығының құрылуы туралы 80-90 жылдан кейін жазған, 
ал екіншіден, Отанынан жырақта 1542-1546 жылдары Кашмир өлкесінде «Тарих-и Рашиди» атты 
еңбегінде жазады. Сонымен, ұлы ғалымның жұмысы жергілікті халықтың тарихи аңыздары мен 
әңгімелеріне негізделген. 
Қазақстан тарихын зерттеуде аңыз бен шежірені алғашқылардың бірі болып халқымыздың ең 
қымбат ұлдарының бірі Ш.Құдайбердіұлы қолданған. «Түркі, қырғыз – қазақ һәм хандар шежіресі» 
атты еңбегінде түркі халықтарының шығу тегі туралы айта отырып, ол қазақ халқының шежіресіне 
егжей-тегжейлі тоқталып, тарихқа терең үңіледі. Шәкәрімнің Бұл еңбегінің құндылығы оның 
халқымыздың шығу тегі туралы ауызша жылнамаларды жүйелеп, хронологиялық тәртіппен арнайы 
баяндауында. 
Ш. Құдайбердіұлы Қазақ хандығының құрылуына байланысты сұрақтарда аңызды пайдаланған. 
Сондықтан оқырманға түсінікті болу үшін түпнұсқада не жазылғанын келтірейік: «Біздің арғы 
атамыз арғын Дайырқожа ханның жақын аддамы болған, шынын айтқанда Ақжол болған. Қара 
Қыпшақ Қобыланды батырды да Әбілқайыр жақын адамы (1428-68 ж. ж. Көшпелі өзбектер 
мемлекетінің билеушісі). Бір күні далада Қобыланды батыр Дайырқожа өлтірілді. Әз Жәнібек хан 
Қобыланды батырдан оны шариғат бойынша өлтіруді сұрайды. Әбілқайыр хан берейін десе, көп 
қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш кісінің құнын алып бітім қыл деген соң, Әз Жәнібек 
хан өкпелеп кетіпті «, — дейді. Керей мен оған бағынышты тайпаларды ертіп жүрген Жәнібектің 
ағасы Моғолстанның батыс өңіріндегі Шу өзені мен Қозыбасы жайлауына барып, Қазақ 
хандығының іргетасын қалағаны белгілі. 
Осылайша, Ш. Құдайбердіұлы халқымыздың сан ғасырлық ауызша аңыздары мен әңгімелерін 
шебер қолданудың арқасында Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде ерекше орын алады. 

Оның жаңашылдығының маңыздылығы, біріншіден, Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр хандығынан 
бөліну себебін анықтады, екіншіден, сол кезде тайпааралық қақтығыстар болғанын көрсетті. 
Көшпелі қазақ халқы және оның ата-бабалары түріктер, оғыздар мен қыпшақтар, олардың жазбаша 
тарихы дамымағанымен, VII ғ.ортасында түріктердің өз жазбалары болды, «Мәңгілік таста» (Орхон-
ескерткішісей ескерткіші) өз күштері мен даңқын, қиын-қыстау кезеңдерде өздерінің ауыр 
тағдырын қалдырды. Ауызша баяндау тарихының шарықтау шегі-тарихи өлең XVIII ғасырда 
басталып, ХІХ ғасырда өзінің шыңына жетті. Әсіресе, қазақ халқын бірлікке, ынтымақтастыққа, 
жоңғар басқыншыларына қарсы тәуелсіздік үшін күреске шақыратын Бұхар, Ақтамберді, Доспамбет 
жыршыларының әндерінде және Кенесары Қасымұлының басшылығымен Ресейге қарсы ұлт-
азаттық көтеріліс туралы біз ақын Сыпыра жырау мен Досқожаның шығармаларынан көптеген 
мәліметтер аламыз, тарихшылар халық арасында аңыздарды, тарихи поэмаларды пайдаланып, 
ғылыми айналымға енгізсе жақсы болар еді. 
Белгілі тарихшы-ғалым Е.Бекмахановтың «ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан» атты 
докторлық монографиясы, оны мұрағат құжаттары мен фольклорлық деректерді кеңінен 
пайдалана отырып зерделей отырып, ауызша халық шығармашылығының маңызын 
атап көрсетеді : «фольклор Қазақстан тарихын зерделеу кезіндегі аса маңызды дерек көзі ретінде 
ерекше мәнге ие. Себебі, ХІХ ғасырдың 2 жартысына дейін қазақ халқында жазбаша әдебиет 
болмаған. Ірі тарихи оқиғалар ұрпақтан-ұрпаққа берілетін халықтың ауызша шығармашылығы: 
дастан, поэма, қиса, батыр жыры, ертегі, аңыз және т. б. қазақ халқының жадында». 
Орта ғасырдағы Қазақстан тарихының терең білгірі В.П. Юдин айтқандай: «материалдық мәдениет 
ескерткіштерін жер астынан тапқан және сол арқылы халықтардың алыс уақыттарын 
жандандыратын археологтар да, деректанушылар да далалық ауызша тарихнаманы жандандырып, 
мәдениеттің осы ұлы әрі ұмытылған жағын қазақтар, қарақалпақтар және оны құрған басқа да 
халықтардың ұрпақтарына қайтаруға тиіс. Бұл оңай шаруа емес, бірақ бұл зерттеушінің құрметті 
және асыл міндеті». 

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: