Қазақстан тарихы Сессия жауаптары(Админ-11) 1)Қазақстан аумағындағы тас ғасырының археологиялық ескерткіштері
) Әбілқайырдың Орынбор әкімшілігімен қарым-қатынасының шиеленісуі
жүктеу/скачать 1,02 Mb. Pdf көрінісі
|
àçà ñòàí òàðèõû Ñåññèÿ æàóàïòàðû(Àäìèí-11) 1) àçà ñòàí àóìà ûíä
| 40) Әбілқайырдың Орынбор әкімшілігімен қарым-қатынасының шиеленісуі.
Әбілкайырдың есімі алғаш рет елші Култабай аталыктын баласы Тайконырдын 1715 жылғы жазбала- рында кездеседі: «Қазақ жерлерін билеуші Тәуке хан өлер алдында билікті Датқаның баласы Қайып ханга берді, осы Қайып ханнын кол астыда Әбілқайыр батыр қызметін өтейді. Әбілқайыр қол астында хан- нын 20 мын әскері бар». XVIII ғ. басындагы кужаттарда Әбілкайыр Кайып ханнын жакын некерi ре- тiнде көрсетiледi. 1718 жылы ма- мырда Тобыл елшiлерiне Әбілкайыр: «Қайып ханга-үйде, ал ұлы патшага сыртта әркашанда кызмет ету- ге дайынбыз», - дейді. Ол уакытта Әбілкайыр ұлысына енетін казак ауылдары Ырғыз өзенiнiн бойын- да орналасты. 1723-1724 жылдары калмак соккысынан кейін Әбілкайыр өзінің Кіші жүздін Жетіру руларынан куралган улысымен Жайық өзеніне карай жылжиды. «Қарақалпақтар және кыргыз-казактар Доржы На- заров кешiп-қонып жүрген жерге, ягни Жайық өзеніне келді», - деп орыс кужаттарында айтылады. Осы жылы казактар Жайык калашыгына (Теке) шабуыл жасайды. Бұл шайкаста ка- зак- орыстан 72 адам қаза табады. копшілігі жараланады. Едiл калмактары да Ресей үкі- метіне: «Олардың ұлысын құртуга Абал Гари-салтан 30 мын адамы- мен келдi», деп арыз айтып жат- ты. Әбілкайыр ханның көптеген казактармен Жайык манындагы территорияларға келуі бүкіл Еділ бойындагы жагдайды өзгертті. Калмактар Жайыктын он жак жа- галауына көшіп, шығыстагы кер- шiсiне кауiптене карайтын болды, ал башқұрттар болса Жем өзенінің бойындагы казактын жайылымдык жерлерiн босатып солтүстiкке жыл- жылы. 1724 жылы Әбілкайыр хан Түр- кiстанга кайта баруга кадам жа- сайды, бiрак Қалдан Цереннін iнiсi Шуно Лаузанды (Сына батыр) жеңе алмады, каланы кайта беруге мәжбүр болды. Енді ол кайтадан Еділ мен Жайык арасындагы жерлерге карай казак конысын кенейту мәселесiн кездеді. Осы төңіректегі 1726 жылы шайкастарға Сәмеке хан мен Барак- сұлтаннын әскерлерi де катысады. Осы бiрлесiп жасалган iс-шаралар- дын негiзiнде 1727 жылы Жонғарияға карсы халыктык майдан кұрылады. Онын басты максаты ете манызды аймактарды - Ұлытау, Торғай және т.б. коргау болады. Шұбартеніз, Қа-расуйiр. Буланты (Калмаккырган шайкастар Ұлы даланын казактар үшiн манызды аймактарына кара калмактардын жылжуын токтатты. 1729 жылы Әбілкайыр мен Сомске бастаган казак жасактары Аныракай тубинде калмактарга елеулі соккы берді. Бірак осы жолғы шайкаста казак төрелерiнiн арсында елеулi карама-қайшылык пайда болды. Әбіл- кайырдын казактын улкен тагына отырсам деген үмiтi акталмады, би- лер мен батырлардын көпшілігі Әз Тәукенін ұлы Сәмекенi колдап шыкты. Осыған байланысты 1730 жыл- дан бастап Әбілкайыр ханнын сая- сатында бетбұрыс байқалады. Ол Ресей бодандығына енудiн ұйым- дастырушысы ретiнде белгiлi бол- ды. Оның Анна Иоановнага жазган хатында былай деп айтылады: «Біз, Әбілкайыр хан, менін билiгiмдегi көптеген Орта және Кiшi жүз казак- тары - бәріміз Сізге бас иеміз, Сiздiн кұлыныз боламыз және бүкіл халык болып Сiзден көмек сұраймыз, Сіздің бодандыгыныздағы Оралдын ар жа- гындагы башкурттармен бейбіт түрде өмір сүруде көмегiнiздi күтеміз». Ре- сейге келген Әбілкайырдың елшілері Әбілкайырды «басты хан» деп атады, ал, шын мәнiнде, сол кезде Ташкентте Жолбарыс хан, Түркiстанда Сәмеке хан және Сайрамда Кушик хан тэуел- сiз хандар едi. Әбілкайырдын орыс билеушілерінен көмек сұрағандығын М. Т Анырақай шайқасынан кейiн Болат хан еледі, ал онын орнына уакем хан сайлау керек болады. Әбілқайыр барлық қазақ күштерін басқарғанымен, билеуші әулеттін томенгi аталарынан шыққандық- ман, билер оны үш орданын ханы етiп сайламаган. Кіші жүздің аз бөлiгiне ғана қожалық етуші еді ... Әбілқайыр хан осыған қатты күйінеді...»1730 ж. маусымда Әбілкайыр хан езiне бағынышты казактарды Ре- сейдiн кол астына алуын сұранып пат- ша Анна Иоановнага тагы да етiнiш хат жолдайды. Сейіткул Кайдагулов пен Құтлымбет Қоштаев бастаған хат жеткiзушi елшiлiктi 1730 жылы кыркуйекте Петербургке жiбередi. Осы уакытта Ресейдін кұрамына Едiл калмактары, Кабардин княжес- твосы, Грузия енген болатын. Ресей Әбілкайырдын елшiлерiне кұрмет көрсетіп және сыйлыктар сыйлап карсы алады. 1731 жылы 19 ақпан- да Анна Иоановна Әбілкайыр хан- а және онын карамагындагы казак Ресейге ерiктi түрде ка- былданғаны туралы кагазга кол койды. Казакстанга Әбілкайыр ханнан ат алуга шетелдер коллегиясынын ау- дармашысы А. Тевкелев басшылы- гымен елшiлiк келеді. 1731 жылы А. Тевкелев 5 казанда Ыргыз озе- ніндегі Майтөбе деген жердегі Әбіл- кайырдын ордасына жетедi. Осы жер- де казак билеушiлерiнiң арасында бодандыкка кошу туралы бірліктін жоктыгы байкалды. Билердiн және султандардын копшiлiгi «орыс бо- дандыгы» туралы естiгiлерi де келме- дi. Бiрак Тевкелев табын руынан шык- кан Бөкенбай батырга және онын куйеу баласы Есет батырга арка су- йеді. Нәтижесiнде 1731 жылдын 10 ка- занында Әбілкайыр хан, Бекенбай және Есет батырлар бодандыкты ка- былдап, ант береді. Осылайша Ресей- ге Кіші жүздін косылуы басталды. 1732 жылы 24 қарашада А. Тевкелев елшiлiгi керi кайтады. Қазақстанның Ресейге косылуы киын жагдайлармен басталды және бейбіт түрде журiп, XIX ғ. 50-60 жж. әскери-согыс ша- ралары аркылы аякталды. Сонымен, бұл процесс бір жарым гасырга со- зылды деп айта аламыз. Ресей казак-орыс келiсiмдерi бас- талып, казактын бодандыққа кi- руiнiн алгашкы күнінен бастап- ак, бүкіл Қазақстан территориясын ба- ғындыруды ойластырды. 1734 ж. ко- сылган жердi бекіту үшін сенаттын обер-хатшысы Н.К. Кириллов бастаған Орынбор экспедициясы ұйымдасты- рылды. Оган көмекшi ретiнде Кіші жүздін Ресейге сәттi косылуын қам- тамасыз еткен аудармашы және сол ушiн полковник мансабына ие болган А. Тевкелевті жiбердi. 1737 ж. Н. Кириллов кайтыс бол- ганнан кейін Орынбор экспедиция- сы Орынбор комиссиясына ауысады. 1735 жылы Орынбордын негiзi ка- ланып, 1744 жылы ол Орынбор гу- берниясынын орталыгына айналды. Ал 1748 жылдан бастап Орынбор казактарынын әскери шебіне айнал- ды. Өзiнiн ұйымдастырылуы бойын- ша, бул әскери шеп жогаргы Еділ шебiнiн кызметiн аткарды (Жайык қалашығынан (Теке) Жоғарғы Жайык кіргізді. бекiнiсiне дейiн). Едiл казактары- нын жері Жайыкка дейiн созылып, он жағалауда өз күшімен 1745 жылы 7 бекініс және 11 форпост салса, 1769 жылы Еділ бекiнiстерiнде 15 мын казак-орыс отбасы тұрды. Казак-орыстар бұл жерлерде егiн- шiлiкпен, мал шаруашылығымен жә- не балык аулау шаруашылығымен айналысты. 1748 жылғы деректер бо- йынша казактар жаздан бастап кыска шеп жинауды бастады. Бекiнiстердiн манында коныс аударушыларга ар- налган елдi мекендер салына баста- ды. Осыдан бастап Еділ мен Жайык бойындағы бекiнiс аймагында, iрi ка- лалар арасында көптеген коныстар пайда болды. Әрине, бұл тағы да казактардын жерiн шектеді. Олар- га казактардын шаруашылықтары салынган аудандарда кешiп-конуга тыйым салынды. Егер Жайык бойын- казак-орыстары да Еділ мен Орынбор мен калмактардын иелiктерi орналас- са, казактар үшін Каспий теңізінің жағалауларын пайдалануга дал солай мүмкіндік болмады. Мунда поме- щиктер Безбородко және Юсуповтар- дын Едiл атырабынан Жайык атыра- бына дейін 305 верст бойлай Каспий жағасы бойымен жер иелiктерi ор- наласты. Бақшаларда мулдем еште- не де есiрiлмедi. Жер саудагерлерге жалға берiлдi, ал олар мунда балык шаруашылығын ұйымдастырды. Қа- зактарды мунда улкен акы ушiн ғана кіргізеді. Тек кана 1740-1743 жылдары iшiн- де Кіші жүз территориясында және Оңтүстік Оралда: Воздвиженная, Рас- сыльная, Ильинская, Таналыкская, Уразымская, Кизильская, Магнитная және т.б. елдi мекендер пайда болды. Әрине, олар казактардын келiсiмде- рiнсiз салынып, олардың көшiп-кону аумағын азайта берді. XVII ғасырдың 50-жылдары Горькая, Ертiс, Колыван, Есiл, Орск және баска әскери шеп- тер пайда болды. Мұндай саясаттын нәтижесінде жан- жактан үзiлiссiз бе- кiнiстер мен форпостардын шептері тiзбектеліп, Жайыктын Каспийге құйған сағасынан бастап Өскемен бекінісіне дейін 3,5 мың шақырымға созылды, мұнда негiзiнен атты казак- тар коныстанды. Казак жерін импе- рия карамағына алу, бекiнiс жүйеле- рiн орнату саясатын алғаш рет ашык жүргiзген Орынбор губерниясының генерал-губернаторы Неплюев еді. Ол онымен коймай, казактарды Орынбор және Омбы бағыттары бо-йынша әскер төгіп багындыру жос- парын жасады, белгiлi дәрежеле Әбілкайырдың өлiмiн де осы генерал уйымдастырды. Әбілкайыр озiнiн бодандык ту- ралы ұсынысымен Ресейге мұсыл- мандык шыгысты ашты, бiрак ол жылдары, XVIII к. ортасында, бұл байланыстардан казактар тек сау- да жасаудан гана пайда көрді. Өмі- рiнiц сонына карай Әбілкайыр хан екі оттың арасында калып кояды. Оның Ресей көмегіне сүйенiп бүкiл казакка әмір жүргiземiн деген үмі- тi ақталмады. Әбілкайыр хан өзі- нiн бел балаларынын бiрiн орыс ко- лында аманатта ауыстыруға өтініш жасағанда орыс отаршыл билік бас- шылары келiспедi, акыры екi ел ара- сында наразылык көбейді. Әбілкайыр Орынбор басшыларнан өшін алгысы келедi, бiрак ол жүзеге аспады. Оның жасаган кимылдарынан еш нәтиже шыкпады. Ресей бұл дала ханынын айтканына көнген жок, кайта оган карсы Кырык сан Барак султанды дайындады. 1748 жылы каракалпактарды ша- бу кезінде Әбілқайыр Қырык сан Барақ сұлтанмен кездесiп калды. Барақ сұлтан осынын алдында ғана Орынбор басшысы И. Неплюевпен тығыз қарам-катынас орнатқан еді. Патша үкіметінің өзін қолдайтынына, Әбілкайыр үшін жазаға тартылмай- тынына сенiмдi сұлтан ханды как- тығыс кезiнде өлтірді. Кейбір нақты емес деректер бойынша, Кіші жүз ха- ны 55 жаста болған. 1752 жылы 10 бекіністен және 53 редуттан тұратын Уйскi мен Ертісті байланыстыратын жана эскери шеп- тер салынды. Бұл шептер Омбы бе- кінісін Звериноголовская шебімен (Баглан) байланыстырып, оған Жана Есiл (Ново Ишим) деген атау берілді. Нәтижесiнде орыс шекарасы 50- 200 верстке Орта жүз территориясына жылжыды. Бұл көшіп-қону жүйесін бұзып, казактардын Ертiс жайылы- мын пайдалануына тыйым салды. Мұндай әскери шептердiн салы- нуы XVIII гасырдын 50-жылдарын- да патша үкiметiне Орта жуз казак- тарынын жерлерін азайту туралы алгашкы зан актiлерiн кабылдауға мумкiндiк бердi. 1755 жылы наурыз- да шетел iстер Коллегиясы Ертістен етуге тыйым салды. 1764 жылы ка- зактарға Ертіске 10 версттен жакын және бекіністер мен форпостардын ауданына 30 верстен жакын жер- де кешуге тыйым салынды. Казак руларынын жылкыларын Құлын- ды, Алтай жағына өткiзудi тоқтату шекаралык кактыгыска, узак жылдык согыска экелді. Осы кезеннен бастап көшпелі шаруашылыктын дағдарысы күшейіп кетті. Осылайша казактар өздерiнiн жаксы жайылымдарынан айырылып, ел iшiнде казактардың әскери отарлауларына карсы нара- зылыгы өрши түсті.Ресейдiн Кiшi жүздi өз протекто- ратына алу кезенiнде казак-калмак майданында белсенді саяси күрес және әскери іс шаралар жүріп жатты.Егер енді Кіші жузге келсек Әбіл- қайыр хан кайтыс болганнан кейін билікке онын улкен улы Нұралы хан (султан Нуралы. Нургали Капы Баха- дур) келдi. Жас кезінен Нуралы списи және шаруашылык iстерге араласып, iрi ұлысты басқарды. 1731 жылы әке- сiнiн тапсырмасымен К. Тевкелевті карсы алған. 1740 жылы Арал казак- тарының ханы атанды. 1741 жылы Надiр-шах койган Хиуа ханы Тахир- ды өлтіреді. Бірак Надiрдiн баласы елген ханнын орнына Елбарыс хан- нын баласы Мухаммед Әбілғазыны тағайындайды, сондыктан Нұралы Хиуа тагынан айырылып, Отанына оралады. 1748 жылы Нұралы әкесінін ор- нына хан болып тагайындалды. Ке- лесі жылы Ресей оны мойындады. Нуралы хан Ресейдін ашык жак- таушысы ретінде 1755 жылы Батыр- шы бастаган башкурлар көтерілі- сiн жазалауга катысады. 1771 жылы Еділден Жонгарияга кашкан торга- уыт калмактарды Кiшi жүздiң әскерін бастап куды. Қазақтардын башқұрт iсiне араласуы және оларды басып- жаншып куғындау екі ел арасында кейiн катыгез барымталар мен реніш- терге әкелдi. Е. Пугачев көтерiлiсi кезiнде Ну- ралы екi жакты саясат жүргiздi. Кi- шi жүз рулары бірнеше рет ханга наразылык бiлдiрiп, патшаға реніште- рiн хатта баяндайды. Нұралының өзі де патшага репрессиялык шараларколдануды ұсынып, казактарда- ты куатты ру басшыларынын, сонын iшiнде Қазыбек, Кабанбай батыр би- лігін әлсірету керек екендiгiн айтады. 1786 жылы Сырым батырдын коз- халысы күшейе түскенде, онын билiгi әлсіреп, хан Ресей бекiнiстерiнде ты- кылып, содан Уфага кешіріледі. 786-1790 жылдары Кіші жүзде хан билiгi болмайды. Нұралы хан- нын оралуын Ресей үкiметiнен Орта жүздiн iрi кайраткерлерiнiн бiрi Құ- дайменді, одан кейiн Уәли хан сх- райды. 1787 жылы Кіші жүздегi iрi жиналыста елбасылардын бiразы Әбілкайырдын аруағын құрметтеп, Нұралынын билікке талап етедi. Бiрак Нұралы 1790 жылы Уфа- да кайтыс болып, сонда жерленедi. XVIII ғасырдың 80- жылдарында Кіші жүз ауыр жағдайға тап болды. Ресей үкіметінің отаршылдык саясаты күшейді, Орал казактары елдiң iшкi территориясын жаулап, Жайықтың бойындағы шұрайлы өлкеге косып Елек өлкесін, т.б. жерлердi алды, ал империялык саясатка басыбайлы ка- зак аксүйектерінiн кесiрiнен казак- башқұрт, казак-калмак келiспеушi- лiктерi өрши түсті. Кіші жүздегі Нұралы хан мен оны жақтаушы би- леушiлер елдегі үрейді тоқтата ал- мады. Ұзакка созылған дағдарыс себебiмен халык арасынан ел бастау- шы көсемдер шыға бастады. Ресейге кызмет iстеп жаткан Әбілкайыр хан тұқымына карсы оппозициялык топ- ты Сырым Датұлы бастайды. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|