төгіссіз  жеңісі, жұлдызды сағаты» ретінде сипаттады

172 
Тоқтамыстың қандай халыққа және қандай дінге жатқанын, 
оның Еділ бойына қалай барғанын біз Өтеміс қажының 
“Шыңғыснамасын” оқығанда анықтай
түсеміз. Оның Ұрыс 
ханмен болған кезекті жанжалы туралы айтылатын жерде 
мынадай жолдар бар: “Ол (Тоқтамыс) (Темір) Қыш бәг хізмәтідә 
болдылар. Иазкі агылды. (Темір) бәг бір нәчә кіші қошды. (Орыс) 
хан йайлағғә чықыб бара тұрғаііндә әл (Тоқтамыш оғлан)
соныдын келіб йылқы кувдылар. Кувғын йетіб урушуб буларны 
(басдылар). Иәнә (Темір) бәг қашығә қайтыб кәлділәр. Әлқіссә, 
Тоқтамыш оғлан қазақла (бйүрүб ханның елідің йылқы сүрәр 
әрділәр
вә ел жәбар әрді. Вә Шырын), (барын, арғун, қыпчақ 
Тоқтамышоғланның ата
-
бабаларындың байры) (әлләрі әрді)” [
28, 
141-
142 бб.].
Яғни үзіндіден көріп отырғанымыздай, Ақсақ Темірдің 
қолдауына
сүйенген Тоқтамыс Ұрыс хан жайлауға көшкен кезде 
оның жылқысын барымталап айдап кетпек болған. Бірақ қуғын 
құтқармай, Тоқтамыс тағы да Темірбекке қайтып келіп, 
“қазақтанған”. Ал шырын, барын, арғын және қыпшақ деген 
тайпалар кезінде Тоқтамыстың ата
-
бабасын жақтаған ел болып 
табылады.
Ал енді Тоқтамыстың Еділ бойына бару тарихы Отеміс 
Қажының
“Шыңғыснамасында” осы аталған төрт тайпаның және 
т.б. Ұрыс ханның елінен бөлініп жасырын қаша көшуінің 
нәтижесі ретінде көрсетілген. Қашып бара жатқандарды қуып 
жетіп жазаламақ болған Ұрыс хан Тоқтамыстың 12 жасар баласы 
Жәлеладдин атқан садақ жебесінен кездейсоқ құрбан болады. 
Бірақ қараңғы түнде Ұрыс ханның қайтыс болғанын білмеген 
Тоқтамыс сол қашқан бетінде Ед
іл
бойынан бір
-
ақ шығады және 
Алтын Орда астанасы Сарайды басып алып, онда ұлы хан болады 
[28, 142-
145 бб.].
“Ер Едіге” жырында Тоқтамыстың Түркістанда ноғайлының 
ханы болғаны айтылады [
2
9, 16 б.]
. 
Осы келтірілген мәліметтердің өзі
-
ақ, кейбір күмәнді 
тұстарына қарамастан Тоқтамыстың тағдырының ежелгі қазақ 
жерімен тығыз байланыста болғанын дәлелдей түседі. Ең 
бастысы ол, Жошыдан тараған кейінгі қазақ хандарымен ата 
жағынан туыстас. Жоғарыда да айттық, оның Мәскеуді басып 
алғанын және басқа орыс жерлерін де өз уысында көптеген 
жылдар бойы қалтыратып ұстағанын жақтырмайтын Ресей 

173 
тарихшылары күні бүгінге дейін Тоқтамыс туралы ұнамсыз 
пікірлер қалыптастыруға бейім. Л.Н. Гумилев оған былай деп 
баға береді: “Ол Жошы ұлысын біріктіреді, рас бар болғаны 18 
жылға ғана. Бірақ алда ол ерекше таланттылық таныта қойған 
жоқ, дегенмен де Людовик XIV немесе королева Виктория тәрізді 
өмірінің
соңына дейін өз халқының арасында әйгілілігін сақтап 
қалды
” [3
0, 427 б.].
Сонда Л.Н.Гумилевтың «өз халқы» деп отырғандары кімдер? 
Ноғай мен қазақта Тоқтамыс пен Едіге туралы халық 
жырларының сақталып, қалғаны белгілі. Оңда 1339 жылы 
Едігеден жеңіліп кетіп бара жатып Тоқтамыс хан айтыпты деген 
төмендегідей жолдар бар: “Ай байтағым
-
байтағым, бастатып сені 
алдырдым, ал аман бол менен соң. Байтағымның ішінде, он сан 
менің ноғайлым, сені тағы алдырттым. Он сан ноғай ішінде, үш 
жүз алпыс отау қазағым, сені тағы алдырттым, ал аман бол менен 
соң... Маралы бар киіктей, балдырғаны білектей,
алмасы бар 
жүректей, Еділ менен Жайығым сені тағы алдырттым, ал аман 
бол менен соң... Тілеуімді тілеп тұрғайсың, аллам аяр іс болса, он 
үш
жыл айналғанда қайтып келермін” [
27
, 50 б.].
Белгілі тарихшы М. Тынышпаев Алтын Ордаға қараған 
халықтың ноғай аталуын 1306 жылы қайтыс болған Ноғай 
ханның есімімен байланысты деп қарайды. Оның ойынша 
Тоқтаханның Еділ өзенінің төменгі жағына бір топ халықты 
шығыстан апарып қоныстандыруы «қазақ» деген ұғымды 
жарыққа шығарған. М. Тынышпаев сондай
-
ақ қазақтардың 
Қазан, Астрахан, Сібір, Қырым жерінде тұратын халықтардың, 
татарлардың өздерінен басқаларын ноғай
деп айтатынын ескерте 
кетеді [31, 54 б.].
Сонымен қатар, М.Тынышпаев Шәкәрім Құдайбердіұлының 
еңбегіне сүйене отырып бір халықтың ноғай және қазақ болып 
бөлінуі Едіге батыр тұқымы Орманбет бидің тұсында XVI 
ғасырдың
соңына қарай орын алғанын атап көрсетеді [31, 51 б.]. 
Яғни Тоқтамыс ноғайлы жырларында жырланатын Едіге би, Ер 
Тарғын, Қарасай
-
Қазы, Орақ
-
Мамай тәрізді қазақ және ноғай 
халықтарына ортақ тұлға, Тоқтамыстың кезінде түркітілдес 
халықтардың бабалары басқаларға құл болмай, тәуелсіз еркін күй 
кешті. Тоқтамыссондықтан да оларға жақын.
Дегенмен де, жоғарыда біз келтірген көптеген деректерге 
қарамастан
Л.Н. Гумилев тәрізді орыс тарихшылары Тоқтамысты 

174 
тек татар ханы етіп көрсетуден арыға барғылары келмейді. 
Олардың ойынша Тоқтамыс қайдағы бір «батыс сібірлік біреу». 
Оны белгілі бір халықтың өкілі ретінде бағалағысы 
келмегендерін былай қойғанда, мұнда тарихшылар Тоқтамыстың 
мұсылман екендігіне де күдіктенеді. XIV ғасырда Дешті Қыпшақ 
жерінен шыққан Ақсақ Темір қызметінде ұзақ жыл болған түркі 
тілдес Тоқтамыстың біздің ойымызша мұсылмандығы күдік 
туғызбаса керек
-
ті. Сондықтан да Л.Н. Гумилевтың: “трудно 
сказать, был ли мусульманином сам Тохтамыш” [
30, 
432 б.], 
- 
деп 
қиғаш
сұрақ қоюын артық деп ойлаймыз. Мұсылмандықты 
жоғары бағалаған Әмір Темірдің оған барынша қамқорлық жасап 
ғана
қоймай, оны тәрбиелегені, оның Ақ Ордаға 4 жорығын 
ұйымдастырғаны
және Тоқтамыстың осы жорықтарындағы 
барлық сәтсіздіктеріне кешіріммен қарағаны
белгілі. Ол заманда 
Әмір
Темірдің жанында жүріп мұсылман болмау мумкін емес еді
XVI ғасыр ескерткіші “Шыңғыснамеде” Тоқтамыстың ылғи 
да бір аллаға табынып жүретінін, ал Алтын Орданы билерде 
“Тәқы адінә мәсжіндіндә іттіфақ қылыб хутбә оқуб хан 
болғанын” [
2
8, 144 б.]. Л.Н. Гумилев сірә білмейтін болар. Бұл 
жолдардың орысша аудармасы мынандай: “воспользовавшись 
случаем, прочитал в пятничной мечети (хутбу на свое имя) и стал 
ханом” [
3
0, 118 б.]. Иә, Тоқтамыс ханды біз қай жағынан болса 
датүркі тілдестрдің арғы
бабаларының бірі дей аламыз.
Бірақ, М. Тынышпаев айтқандай халық арасында кезінде 
мынадай мәтел тараған: «Біздің ел Тоқтамысты жамандағанын да 
қоймайды, көрсе бас ұрып
тоңқайғанын да коймайды» [3
1, 
51 б.]. 
Иә, ащы да болса шындық осындай. Орыстар Тоқтамыс ханға 
тәуелді болып, оның аяғына бас ұрып, салық төлеп, баласын оған 
кепілдікке берген Дмитрий Донскойларды ұлттық мақтаныш етіп 
отырғанда, түркі тілдес тұтас халықтың мерейін үстем қылған ірі 
қайраткер
Тоқтамыс хан тарихи тұлға ретінде арнайы 
әңгімелеуге лайық?
Біздің ойымызша, мұндай тарихи тұлға тұтас түркі халқының 
тәуелсіз тарихының өшпес шамшырағы, үлгі тұтар діңгегі, 
әрқашан
азаттыққа, басқаға басыбайлы болмауға шақырып 
тұратын тарихи тұлғасы.
Сонымен 1380 жылы 8 қыркүйекте Куликово даласында 
болған жанкешті шайқастан кейін, Көк Орда ханы Тоқтамыстан 
тағы жеңілген Алтын Орда билеушісі Мамай Кафуға (Феодосия) 

175 
қашып
кетеді. Оның орнына Алтын Орданың ұлы ханы болып 
Тоқтамыс қалады «Дүниежүзілік тарихтың» ІІІ томында [
24, 782 
б.].Тоқтамыстың ендігі әрекеті былай түсіндіріледі (қазақша 
аударма біздікі): «Руське өзінің билігін нығайту үшін ол 
— 
(Тоқтамыс 
— 

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: