Рецензенттер: тарих ғылымының докторы Кәрібаев Б. Б

38 
........ 
«Көлден ұшқан қаздаймын,
Наурыздан соң жаздаймын» («Қобыланды батыр» жырынан), 
- 
деген жолдар «Наурыз» парсы сөзі болғанымен, көне 
түркілерге, қазақтарға ерте заманнан кірігіп, сіңіп кеткендігін 
дәлелдейді. Қазақтар «Наурыздан соң жаз деймін» немесе 
«Наурыздан соң жаздаймын» деп «Наурыздың» көктем мезгілі 
екендігін айтқан. Яғни көне түркілер, қазақтар «Наурыз» 
мерекесін «жыл басы» ретінде ғана емес, табиғаттың жаңаруы 
ретінде де тойлаған. 
Бұл күннің қазақ халқының тарихында тойдануын зерттеу 
оның бірқатар ерекшеліктерін көрсетті. Дәстүрлі қазақ 
социумында меркелеу наурыз айының басында басталып, 
бірнеше күнге созылған. Ал, шығыс славяндарда масленица 
(Комеодица) көктемгі күн теңелуге біп атпта қалғанда басталып, 
одан ккейін біп аптаға созылып, екі аптаға тойланған. Мерекелік 
салт дәстүрлердің ежелгі замандардан бастау латын қасеттілік 
ұғымымен
байланыстылығын атап өтуге тиіспіз [40, 79
-
115 бб.]. 
Қазақтар
арасында Наурыз мерекесін тойлау бірнеше күнге 
жалғасып, ол Наурызнама деп аталған. Аңыз
бойынша, Жыл 
– 
жаңа туған бала, ол күн санап өсіп, үш айдан соң жігіт болады, 
күз түскенде қартайып, бурыл бас болады,қыс
түсіп қар астында 
қалғанда
кәріліктен өледі, осылайша он екі ай бітуімен ескі 
жылдың өмірі де бітеді. Жаңа жыл туылғанда, сол туылған күнді 
құттықтап, қуанғанды қысып, құшағына алып сый
-
құрмет жасау, 
қызық
дәурен салу әр адамның міндеті болған екен. Бұл аңыздан 
қазақ
халқының антропоцентристіктанымындағы «Жыл»
-
дың 
адам кейпіндегі моделін аңғаруға болады. Қазақтар Наурыз 
мерекесінде бір
-
біріне «1 жасың құтты болсын» деп атауының 
себебі осымен байланысты.
Наурыз мерекесі жайлы мына деректерге назар аударып 
көрейік: Abai Kunanbaev: «Бірер сөз қазақтың қайдан шыққаны 
туралы» атты жазбасында Наурыз тарихын көшпелі халықтардың 
сонау «хибағи», «хұзағи» деп аталған заманға дейін апарып, «Ол 
күнде Наурыз деген жазғытұрым мейрамы болып, Наурыздама 
қыламыз
деп, тамаша қылады екен. Сол күнді «Ұлыстың Ұлы 
күні» дейді екен» [41,
519 б.]; Мәшһүр Жүсіп: «Қазақтың қазақ 
болғанда өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы 
– 

39 
Наурызнама... Үйсін Төле бидің заманында Наурызнаманың 
қадір
құны астан, тойдан ілгері (жоғары) болған» [42, 15 б.].
Мұндағы көңіл аударар тағы бір жайт халықтың «тәтті суды» 
әулиенің
басына барып ішуі. Әулие басына барып тәу ету, түнеу, 
жәрдем сүрау, басындағы бұлақ, құдықтан су ішу қазақтардың 
дүниетанымында ежелден бар, ол байырғы анимизм дінінің 
сарқыншағы ретінде күні бүгінге дейін сақталған. 
Мәшһүр Жүсіп жиырма тоғыз жасында Ғабдолла хан өткізген 
наурызнама тойына сегіз күн
бойына қатысқан. Бұл тойда 
күресте үш кісіні жыққан адамға бір шапаннан бәйге берілген. 
Тойдың сегізінші соңғы күнінде қожа Баһуалдин әулиенің басына 
барып, сол жердегі көлшікке қант төгіп, қант татыған тәтті суды 
жұрт жабыла ішіп, ырым қылған [42, 12 б.]. Мұндағы тәтті суды 
ішу ырымын халықтың ауызбіршілігінің ажырамауына, іргесінің 
сөгілмеуіне деп балаған. Қазақтағы «тәтті су», «тәтті шәй», «тату
-
тәтті» сөз тіркестерінің астарында үлкен мән жатыр. Құдалардың 
бір бірін алғаш рет қонаққа шақыруын «тәтті шәйға шақыру» 
дейді. Ислам дініндегі халықтар екі жастың үйленуі кезінде 
қиылған
некені «неке суын» ішкізу арқылы
бекітеді. Қазақтар 
неке суына әдетте аздап, тұз, қант қосқан екен. Су 
– 
екі жастың 
пәктігіне, тұз 
– 
егер екі жастың бірі келешекте опасыздықетіп, 
некені бұзса, дәм атуына, әрі тұз арқылы тіл
-
көзден тазалануына, 
ал, қант 
– 
екеуінің тату
-
тәтті өмір сүруіне деп ырымдалған. 
Мұндағы көңіл аударар тағы бір жайт халықтың «тәтті суды» 
әулиенің
басына барып ішуі. Әулие басына барып тәу ету, түнеу, 
жәрдем сүрау, басындағы бұлақ, құдықтан су ішу қазақтардың 
дүниетанымында ежелден бар, ол байырғы анимизм дінінің 
сарқыншағы ретінде күні бүгінге дейін сақталған. 
Қазақ
халқының байырғыдіни дүниетанымдарының кейбір 
белгілері ислам дініне кірігіп, жаңа дүниетанымдық 
ұстанымдармен
бірге араласып, діни түсініктері де жаңаланып, 
күрделене түскен. Әулие ұғымының мазмұны да уақыт өткен 
сайын толыға түскен. Анимизм тіршілік иелерінің о дүиелік 
өмірлерінің
бар екендігі және олармен адамның қарым
-
қатынас 
жасау мүмкіндігі туралы түсінік. Өлімді бүгінгі өмірдің о 
дүниедегі жалғасы деп түсіну, ерте тайпалар дәуірінен жалғасып 
келе жатқан ұғым. Сегізінші күн «мазаршариф», яғни «той 
тарқар» делінген. Той тарқарды әулиеге тәу ету, әулие басынан 

40 
су ішумен бекітудің астарында
қазақ халқының бірлік пен 
татулықты берік ұстанғандығы көрінеді.
Жазба және ауызша деректерді негізге алсақ, Наурызнама 
кезінде жасалатын салт
-
дәстүрлердің көбі жойылған, кейбірі 
өзгеріп
жеткен. Наурыз тойлауғақатысты
дәстүрлерді «жойылған 
дәстүрлер»,
«өзгерген дәстүрлер» және «сақталған дәстүрлер» 
деп бөліп қарауға болар еді.
Қазақтар
«
Наурыз көже» атауына ие болған ғұрыптық мәні 
бар ас пісіреді.Қазақтардың
дәстүрінде әрбір үйде наурыз көже 
пісіріліп, өздері де ауыз тиіп, басқаларға дәм таттыру міндетті 
саналады. Қазақтар «арпа, бидай ас екен, алтын, күміс тас екен», 
«наурыз көжені тойып жесең, жыл бойына тоқ жүресің» деп 
бекер айтпаса керек. Отырықшы халықтар Наурызда тек арпадан 
көже пісірген [43]. Ал, қазақтардың жылқының сүрлеген еті мен 
қазысын қосуы көшпелі мәдениетімен, көшпелі мал 
шаруашылығымен, ұлттық тағамдар жүйесімен байланысты. 
Наурыз мерекесін қазақтар бір
-
бірімен құшақ айқастырып көрісу 
ритуалымен бастаған. Әйелдер мен қыздар да көріскен [44, 26 б.]. 
Осы күндері «наурыздың көрісін
»
жасаудыБатыс қазақтары 
сақтап жеткізіп, барша қазақ арасына таратуда.Құшақ
айқастырып, көрісудің мәні, жаңа жылдан, жаңа күннен тілек 
тілеу, қыстан аман
-
есен шыққандарына тәубе келтіру. «Наурызда 
Самарқанның көк тасы да жібиді» деп ренжіскен адамдар бір
-
біріне кешіріммен қарап, мейірімін көрісумен бекіткен. Қазақтар 
арасындағы «Самарқанның көк тасы да жібиді» сөзінің 
астарында адам мен табиғат арасындағы қарым
-
қатынасы жатыр. 
Қазақтардың
халықтық астрономиялық білімінде наурызда 
Самарқанның көк тасы жібиді деп, ата
-
бабаларының мазарының 
басына көктас (ескерткіш) қоюға тас әкелуге Самарқанға 
аттанған. Оны қайрақ тас деп те атаған. 
Қазақтардың
дүниетанымында құт береке дарытатын Қыдыр 
Ата атты мифтік бейне дала кезіп, халыққа наурыз батасын 
тілейді деген ұғым
қалыптасқан. Қыдыр ата ақ құйған, дән 
толтырылған ыдысқа назары түссе мал төлді болады, егін бітік 
болады, халық молшылықта өмір сүреді, ал адамға назары түссе, 
сол адамға бақ дариды деген сенім қалыптасқан. Қазақ халқында 
үлкендер
«Қыдыр Ата қолдасын,
еш жамандық болмасын» деп 
бата береді. Қазақтарда 21
-
нен 22 наурызға өту түні «Қыдыр 

41 
түні»деп аталады. Сол түні қазан түбіне май, ыдысқа ағарған 
құйып, дән толтырып қояды.
Қазақ
жерінің оңтүстігіндегі қазақтар көктеуге наурыздың 
басында көшіп, отпен аластау,қауақ
сындыру ритуалдарын 
жасаған. Қыстаудан көктеуге көшкен кезде бірінші күні 
қыстаудың
маңына, 5
-
6 шақырым қашықтау жерге жол бойына 
аялдайды. Одан соң әрі қарай қозғалғанда жолдың екі жағынан 
үлкен
екі от жағады,әйелдердің
жасы жағынан үлкені «қауақ 
сынды қайғы кетті», 
- 
деп дауыстап айтып, қауақты сындырады 
[45, 109 б.]. Бұл ырым қыстан аман
-
есен шыққанындарына 
тәубешілік етіп, қыстан келетін қауіп
-
қатер сынған ыдыспен 
кетсін дегені. Себебі, қыстың қыстың қатты болуы жұтқа әкеліп 
соғып, мал басының азаюына тікелей әсер еткен. Жағылған
 
екі 
оттың арасынан жүк артылған түйелерді, малдарын өткізеді. Сол 
оттан ерлер мен әйелдер «алас, алас, бәледен қалас» деп дауыстап 
айтып секірген. Бұл ритуал қаскүнем рухтар мен жын
-
шайтаннан 
қорғану
үшін, олар көшті аңди алмай, отта қалып қояды деген 
сеніммен жасалады. Содан кейін, мал сойып құдайы тамақ береді 
«ескі жұртта есіркедің, жаңа жұртта жарылқа», 
- 
деп Аллаға 
сыйынып, Жаңа жылдың жайлы болуын тілеген, әруақтарға 
арнап құран оқыған [45, 109
-
110 бб.; 46,
166 б.]. «Көшті аластау» 
ритуалдары көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу кезеңінен 
бастап жойылған. 
Иван Купала мерекесі деоттан секіру арқылы тазартау 
дәстүрімен байлансты өткізілген. Бұл мереке кезінде жағылатын 
алаулардан секіру славян мифологиясының белгілі зерттеушісі 
А. Потебнядің жазуынша төмендегідей мақсатты көздеген: 
«…освобождение от враждебной силы болезни, смерти и 
связанных с последнею мифических существ…у великорусов на 
Купала не только скачут через огонь, но и перегоняют через него 
скот» [47, 401 б.]. Ежелгі славяндардың сенімі бойынша Купала 
алауларының сольарлық культі айқын көрінеді. Славяндардағы 
Купала құдайы туралы орыс жылнамаларында мынандай 
мәліметтер сақталған:«Пятый Купало, яко же мню, бяше бог 
обилия якоже у Елълинъ Цересъ, ему
же безумныи за обилие 
благодарение приношаху в то въремя, егда имяше настати жатва. 
Сему Купалу бъсу еще и донынъ по нъкоих странах безумныи 
память совершают, наченше июня 23 дня, въ навечерие 
Рождества Иоанна Предтечи, даже до жатвы и далъй сицевымъ 

42 
образомъ. С вечера собираютъ простая чадь обоего полу и 
соплътаютъ събе вънцы изъ ядомого зелия или корения, и 
препоясавъшеся былием, возгнътаютъ огнъ. Инжеде поставляют 
зеленую ветвъ и, емшеся за руцъ, около обращаютъся окрест 
оного огня, поюще своя пъсни (преплътающе Купалом). Потом 
през оный огонь прескакуют, оному бъсу жертвусебе 
приносяще» [23, 44 б.].
Байырғы қазақтар Наурызда кетік ыдыс болса сындырып, ескі 
заттарды «бәле
-
жала осымен кетсін» деп жер ошақ жасап, отқа 
жағып, күлін көміп тастаған. Бұл ритуал ескі зат үйдегі ошаққа 
тасталмағандықтан «моғал ошақ қазу» деп аталған. Қазақтар 
арасында ертеде Қайраханды көшіру, төрткөз сарыаяқ итті 
өлтіру, жұп шырақ жағу ритуалдары болған. Бұл ритуалдарға 
кезінде қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов үлкен мән 
берген [48,
39-
40 бб.]. Аластау, шырақ жағу рәсімдерінің 
архисемасы (түпкі мәні) отқа табынумен байланысты сенім. 
Қазақтардың
сенімінде Қайрахан жамандықтың иесі саналған 
мифтік бейне. Ыдысқа сүт құйып, «Қайрахан көш, көш» деп, 
ыдыстағы сүтті дүниенің төрт бұрышына
шашады. Күнделікті 
сенімде қазақтар ағарғанды төкпейді, қасиетті ас санайды. 
Төрткөз итті өлтіру ритуалын байырғы қазақтар «Кербала» 
оқиғасымен байланыстырады. 
Қазақ
есепшілері жыл толық болу үшін, жыл айларынан тыс 
5 күн қосып, осы күндерді «бесқонақ» деп атаған. «Бесқонақ» 
жыл сайын 17 наурыздан, кібісе жылдары 16 наурыздан 21 
наурызға дейінгі аралыққа келіп отырған. Жыл санауға 
«бесқонақ» күндерді қосу қай уақытқа дейін жалғасқаны белгісіз, 
қазіргі
кезде ұмытылған
20
.
Байырғы қазақтар арасында да жыл 
санау тұрақты болмаған.Ауызша жеткен деректер бойынша 
ертеде 1 наурыздан басталған жыл санау «қарт наурыз жүйесі», 
22 наурыздан басталатын жыл санау «жас наурыз жүйесі» деп 
аталған. Наурыз мұсылман халықтарының тұрмысында ислам 
дінінен бұрын қалыптасқан,байырғы зороастризммен бірге 
сіңген. Тамырын тереңнен тартқандықтан бұл мереке халықтың 
салт
-
санасына берік орныққан.Сондықтан да, қазақ халқы 
басынан қанша жаугершілік, ашаршылық жылдарды өткерсе де, 
наурыз мейрамын ұрпақтан
-
ұрпаққа сақтап жеткізген. Кеңес 
үкіметі
құлағаннан кейін 1989 жылдан бастап қазақ халқы 
Наурыз тойлауды ресми түрде қайта жаңғыртқан.

43 
Көріп отырғанымыздай түркілердің де, славяндардың да 
мерекелік салт
-
дәстүрінің көпшілігі ерте кезеңдерден бастау 
алады. Аталған екі этностың мерекелік мәдениетінің 
құбылыстарын
зерттеу арқылы бүгінгі таңдағы полиэтникалық 
және көпконфессиялдық аймақтар үшін өзекті болып келетін 
этномәдени және типологиялық паралелльдердің ортақтығы 
айқындалып отыр. Фольклорлық типология механизмдерін 
зерттеу әдістері ретінде тарихи
-
генетикалық және тарихи
-
типологиялық тәсілдер қолданылды. Бұл тәсілдер этномәдени 
өзара
әсерлесудің дәрежесін белгілеуге мүмкіндік береді. 
Түркі тайпаларының арасында Наурыз мерекесінің пайда 
болуы мен таралуын Парсы патшалығымен ортада орын алаған 
этномәдени дәстүрлермен байланастырамыз. 
Шығыс славяндардың пұтқа табынушы кезеңіндегі көптеген 
дәстүрлерімен салыстыраға болатын Наурыз мерекесінің мәні, 
табиғатпен ортақ тіл табысудан туындаған халықтың тілегі 
болып табылады. Жыл басы Наурыз, қоғамның эткалық
-
адамгерлішік нормалырының жиынтығана айналды. Ол 
адамдардың мінез
-
құлық этикалық және моральдық нормаларды 
жүйелеп, бейбітшілік пен гүлдену үшін отақ еңбек етуге 
шақырды. Бұл мерекелер түркі
-
славян этностарының ежелгі 
дәуірінің нанымдары мен экономикалық және мәдени түрлерімен 
тығыз қарым
-
қатынаста болады.
Аталған екі этностың мерекелік мәдениетінің құбылыстарын 
зерттеу арқылы бүгінгі таңдағы полиэтникалық және 
көпконфессиялдық аймақтар үшін өзекті болып келетін 
этномәдени және типологиялық паралелльдердің ортақтығы 
айқындалып отыр. Фольклорлық типология механизмдерін 
зерттеу әдістері ретінде тарихи
-
генетикалық және тарихи
-
типологиялық тәсілдер қолданылды. Бұл тәсілдер этномәдени 
өзара
әсерлесудің дәрежесін белгілеуге мүмкіндік береді. 
1 
Садри Максуди Арсал. Тюркская история и право. Казань: «Фэн», 
2002. – 
412 с.
2 
Кляшторный С.

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: