Өзіндік дайындыққа арналған сұрақтар

Шығыс елдерінің даму қарқыны мыңдаған жылдар бойы біркелкі болса, ХУ1 ғасырдан 
бастап Еуропа ғылыми зерттеулерді дамыту барысында тез қарқынмен алға өрлей 
бастайды. Шығыс елдері ғылыми-техникалық салада артта қалады.
Енді мұндай өзгерістердің себебі неде? - деген сұрақ қойсақ, оған ғылыми әдебиеттен 
әр-түрлі жауап аламыз. Бұл мәселені егжей-тегжей талдаған неміс философы К.Ясперс 
оның түп-тамырын христиан дінінің адамға беретін рухани бағытынан көреді (библия этосы 
адамнан - ол қандай зардаптан өтсе де - ақиқатқа жетуді талап етеді). Екіншіден, "Дүниені 
Құдай жаратқаннан" кейін, М.Лютер айтқандай, "Құдайдың ісін биттің ішінен-ақ көруге 
болады", осы себепті, таным дегеніміз Құдай ойының ізімен жүру болса керек. Үшіншіден, 
бұл Дүние зардап пен қайғыға толы болғаннан кейін, Құдайды ақтау жолында солардың 
түп-тамырын зерттеп, олармен күресе білу қажеттігі. 
Әрине, бұл көрсетілген рухани себептердің өз орны бар. Бірақ, біздің ойымызша, 
К.Ясперс христиан дінінің негізгі қағидаларының бірі - Құдай адамды өзіне ұқсатып осы 
жаратылған дүниенің әміршісі қылып жаратты, - деген қағидасына мән бермегендей. Ал 
шынына келгенде, осы қағида ғылымның христиан әлемінде тез қарқынмен дамуына зор 
әсерін тигізсе керек. Дүниенің ішкі сырын ашып, оны өз пайдасына жаратып, ақырында сол 
Табиғатты өз еркіне көндіру – талай ғасырлар бойы жаратылыстану ғылымдарын 
дамытудағы бағыт болды десек,- ақиқаттан алшақ болмайтын сияқтымыз. Өйткені, біршама 
Батыс ойшылдарының өзі-ақ бүгінгі таңдағы Еуро-Атлантикалық цивилизациясының терең 
дағдарысын осы себептен көруде. 
Бірақ, бұл мәселенің әлеуметтік-экономикалық жағы тағы да бар. Ол Еуропа 
топырағына Қайта Өрлеу заманының келуімен тығыз байланысты (ХУ-ХУ1ғ.ғ.). Осы кезде 
Италияда теңіз саудасы мен балық аулау, мата тоқу т.с.с. кәсіптердің дамуы арқасында 
біршама шаруалар өз қожайындарынан жеке бас еріктігін сатып алып "жаңа байларға" 
айналып, шеберханаларында өз еркімен келіп жалданып істейтін еңбек күшін пайдаланады. 
Сонымен, капиталистік экономикалық қатынастардың негізі пайда болып, тез қарқынмен 
дами бастайды. Соңында болған буржуазиялық-демократиялық революциялар барлық 
адамдарға бас бостандығын әкеліп, бүкіл халықты заң жүзінде теңейді. Жаңа қалыптасқан 
жағдайда әр адам "мен не істеп өз жағдайымды дұрыстай аламын, қалай жанұямды 
асыраймын",- деген ойға келіп, ізденіске кіріседі. Осы миллиондаған адамдар 
белсенділігінің арқасында капитализм өндіргіш күштерді орасан-зор қарқынмен дамытады. 
Ал ол үшін Табиғатқа бет бұрып, оның заңдылықтарын ашу арқылы ғана жаңа құрал-
жабдықтар, технологиялар жасау мүмкін еді. Міне, біздің ойымызша, ғылымның ерекше 
салаға айналып дамуының негізінде жатқан негізгі себеп осы болса керек. Сонымен қатар, 
жоғарыда көрсетілген рухани себептерді де ескеру қажет. 
Қорыта келе, ғылым мен техниканың даму сатыларын былайша көрсетуге болады: 
1. ғылымға дейінгі саты (көне заманнан ХУ ғ. дейін) 
2. қазіргі ғылымның қалыптаса бастауы (ХУ1 – Х1Х ғ. 70ж.ж.) 
3. классикалық ғылым мен техника сатысы (Х1Х ғ. 70ж.ж. бастап ХХғ. ортасына 
дейін) 
4. ХХ ғ. ортасынан бастап осы күнге дейін (постклассикалық саты) 
Соңғы сатыда ғылым мен техниканың дамуы "үлкен жарылысты" еске түсіреді. 
Бүгінгі таңдағы өндірістегі автоматикалық зауыттар, бүкіл дүниежүзін қамтыған интернет 
жүйесі, теледидар, ұялы телефондар, 2,5 дыбыс жылдамдығына жеткен ұшақтар (Конкорд), 
Ғарышта орналасқан стансалар мен жер серіктері т.с.с. қазіргі ғылым жетістіктеріне 
негізделген. 
Осы жетістіктерге таңырқап сүйсіне қараған ойшылдар болашақта адамзаттың барлық 
қайшылықтары ғылымның даму негізінде шешіледі,- деген көзқарас ұстады. Мұны біз 
сциентистік (scіentіa,- лат. сөзі,- ғылым), я болмаса, техно-оптимистік көзқарас дейміз. 
Алайда, шың бар жерде, құз да барын ескеру керек. ХХ ғ. 70 ж.ж. бастап ғылым мен 
техниканың теріс жақтары да айқындалып (жағалай ортаның бұзылуы, климаттың өзгеруі, 
адамның техника құлына айналуы т.с.с.) көрсетіле басталды. Антисциентистік, техно-

пессимистік бағыт ұстаған ғалымдар қазіргі ғылымды "құмырадан шығып кеткен жынға" 
теңеп, "енді әрі қарай жаңа өндіріс кешендерін салуды тоқтату керек, әйтпесе жердегі 
тіршілік оған шыдамай құрып кетеді", - деген пікір айтты. "Аш бала тоқ баламен 
ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды", - демекші, жаңа ғана дамып келе жатқан 
елдер өз өндіріс кешендерін орнатып, халықтарының әл-ауқатын көтергісі келеді, Батыс 
ойшылдарының алаңдауын олар ескермейді. 
Сонда әрі қарай не істеу керек? - деген заңды сұрақ туады. Кейбір кезде, мүмкін, 
Табиғаттың баласы болып, оған қарсы шықпай үндесті өмір сүрген біздің көшпенді 
бабаларымыз дұрыс істеген болар? - деген де сұрақ ойымызға келеді. Әрине, ол - 
романтикалық көзқарас. Ғылым мен техниканың дамуын тоқтату мүмкін емес. Сонымен 
қатар, ғылымның жетістіктерін өмірге еңгізген кезде (ол ғылымның негізгі мақсаты), 
ойланып-толғанып, тек бүгінгі күннің мүддесін ғана ойлап қоймай, сонымен қатар, алыс 
болашаққа тигізетін оң, я болмаса, теріс әсерін сараптауға салу керек. 
Танымдағы сезімдік және ақыл-ой сатылары ғылымда зерттеудің екі деңгейін 
құрайды. Олар – эмпирикалық және теоретикалық білім. Олар, әрине, бір-бірімен өте тығыз 
байланысты.
Қайсыбір зерттеу эмпирикалық сатыдан, яғни, ғылыми деректерді жинаудан 
басталады. Ол үшін зерттелетін зат (объект), я болмаса, құбылысты (феномен) бақылау 
қажет. Аса назар аударатын нәрсе - ғылымдағы бақылаудың ерекшелігі, өйткені, ол - "tabula 
rasa",- таза тақта емес. Таным субъектісі (ғалым, я болмаса, ғылыми қауымдастық) 
зерттелетін объект жөнінде белгілі бір пікір, тұжырым, идеяға ұқсайтын көзқараспен 
мақсатқа лайықты бақылауға кіріседі. Тәжірибелік таным барысында ғылыми деректер 
жиналып, салыстырылып, белгілі бір жүйеге келтіріледі. 
Әрі қарай ғылым теоретикалық деңгейге – тәжірибелік білімді ұғым, тұжырым, заң 
т.с.с. ғылыми құралдар арқылы өңдеуге көтеріледі. Теоретикалық таным арқылы біз 
зерттелетін заттың ішкі тұрақты байланыстары мен заңдылықтарын аша аламыз. 
Енді теоретикалық білімнің құрылымына (структурасына) келер болсақ, оларға 
проблема (мәселе), гипотеза (болжау), теория, заңды жатқызуға болады. 
Таным үрдісінде белгілі бір сатыда тежеу, түсініксіз, адамды абыржуға әкелетін ақуал 
пайда болады. Осы сәтте проблема дүниеге келеді. Оны шешпейінше, адамнан тыныштық 
кетеді. Сондықтан, кейбіреулер проблеманы – білмейтінімізді білу дейді. Мұндай ақуалдың 
пайда болуының негізінде сан-алуан қайшылықтар жатыр. Ол белгілі бір құбылыс жөнінде 
екі әр-түрлі пікірдің пайда болуынан, я болмаса, ескі теория мен жаңадан ашылған ғылыми 
деректің арасындағы қайшылық т.с.с. себептерден болуы мүмкін. Көп жағдайда мәселенің 
шешілуі – оны дұрыс қоя білумен байланысты. Ол үшін, әрине, барлық жиналған ғылыми 
деректер мен тұжырымдарды тағы да ой елегінен өткізіп, проблеманы айқын сезіну қажет. 
Шешілген проблема ғылыми білімді тереңдетіп, сонымен қатар, жаңа проблемаларды 
тудырады. 
Гипотеза (болжау) – белгілі бір зерттеліп жатқан зат, я құбылыстың себебі жөніндегі 
кейбір деректерге негізделген болжам болып есептеледі. Ол әлі өзін дәлелдеуді талап етеді. 
Кейбір гипотезалар зерттеліп жатқан құбылыстың себебін анықтаудың тіпті мүмкін 
еместігінен пайда болады. Мысалы, ғылымда таңғаларлық бірнеше ғана мәселелер бар. Ол 
осы Дүниенің өзі, содан кейін тіршілік, ең соңында, рухани пенде – адамның өзі қалай пайда 
болды деген сұрақтар. 
Бұл мәселелер жөніндегі діни көзқарастарды жақшаға шығарып қарағанда, 
материалистік философия мыңдаған жылдар бойы бұл Дүние мәңгілік өмір сүріп жатыр 
деген көзқараста болды. Мәселенің қиындығы – осы Дүниедегі бірде-бір зат, я болмаса, 
құбылыстың мәңгілік өмір сүре алмайтындығында, өтпелілігінде еді. ХХ ғ. 70 ж.ж. 
астрофизиктер "Ұлы Жарылыс" (Grand Explosіon) гипотезасын ұсынды. Бұл гипотеза 
Дүниенің мәңгілік еместігін, осыдан 13 млрд. жыл шамасында вакуумның жарылуынан 
пайда болғанын болжайды. Осы гипотеза арқылы Ғарыштағы "инфра-қызыл сәуле 
толқындарының ығысуын", "дүниенің кеңею үстіндегі үрдісін" түсінуге болатын сияқты. 

Уақыты келгенде (млрд. ж.ж. кейін) бұл Дүние өзінің ішкі гравитация күші арқылы 
тартылып, яғни, коллапсқа ұшырап, өз өмірін тоқтатады. Келесі жарылыс Дүниенің "жаңа 
үлгісін" әкелуі мүмкін. Мұндай болжамдар адамның ақыл-ойы, шығармашылығының 
ғажаптығын көрсетпей ме?! Таңғаларлық нәрсе – осы гипотезаға ұқсас идеяларды осыдан 
120 ж. бұрын орыс теософы (teos, - құдай, sofіa, - даналық) Е.Блаватская өзінің "Құпия 
доктрина" деген еңбегінде айтқан болатын. 
Ал тіршілік мәселесіне келер болсақ, көп гипотезалардың ішінен акад. Опариннің 
"коацерваттық", яғни алғашқы көп минералдық тұздар еріген жылы мұхитта күн сәулесінің 
қуаты арқылы сансыз химиялық реакциялардың негізінде тірі белоктың дүниеге келгені 
жөніндегі болжамы ерекше бізді тартады. 
Адам мәселесіне келер болсақ, ол жөніндегі гипотезаларды біз "адам болмысы" 
тарауында қарағанбыз (қараңыз: осы кітап, 77-101 б.б.) 
Әрине, жоғарыдағы көрсетілген гипотезаларды теорияға айналдыру өте қиын, 
өйткені, олардың түп-тамыры млрд. жылдарға кетеді. Ал шынайы өмірдегі нақтылы табиғи, 
я болмаса, әлеуметтік саладағы гипотезаларға келер болсақ, олардың ақиқаттығы ертелі-
кеш дәлелденеді. Сонда ғана ол теорияға айналады. Өмірдің өзі-ақ біршама гипотезалардың 
жалғандығын көрсетіп, оларды ғылым шеңберінен шығарып тастайды. Мысалы, 
флогистон, я болмаса, ғарышты толтырып тұрған эфир сияқты гипотезалар ғылым дами 
келе өз жалғандығын көрсетіп категориялық (ұғымдық) статусынан айырылып қалды. 
Теория – зерттелетін заттар, я болмаса, құбылыстардың ішкі мән-мағнасын ашатын, 
практика арқылы дәлелденген, қайшылықсыз бір-бірімен байланысты ұғымдар жүйесі. 
Мысал ретінде А.Эйнштейннің "салыстырмалы теориясын", Ч.Дарвиннің "эволюциялық 
теориясын", К.Маркстің "формациялық теориясын" т.с.с. келтіруге болады. 
Теорияның қоғам өміріндегі негізгі қызметіне (функция) – түсіндіру, алдын-ала 
болжау, іс жүзінде пайдалану (практика) жатады. 
Қайсыбір теория сол саладағы неше-түрлі деректерді тәртіпке келтіріп, өзара 
байланыстырып, зерттелген заттың идеалдық моделін (үлгісін) жасайды, сондықтан, адам 
оның терең мәнін түсінуге мүмкіндік алады. 
Жақсы сарапталған теория алдын-ала болжауға, әлі де болса ашылмаған заттың 
қасиеттерін ашуға мүмкіндік береді. Мысалы, Д.И.Менделеевтің химиялық элементтердің 
алмасу заңына сүйене отырып, ғалымдар біршама жаңа элементтерді ашты. Әсіресе, 
әлеуметтік теориялардың маңызы өте зор – солардың арқасында қоғам өміріндегі болашақ 
өзгерістерді алдын- ала болжауға, яғни, сол өзгерістерге саяси, құқтық т.с.с. жақтардан 
дайын болуға мүмкіндік ашылады. 
Танымның практикалық табиғатынан теорияның іс жүзінде өмірде қолдану 
мүмкіндігі шығады. Теория біздің танымға деген сүйіспеншілігімізді қанағаттандырып қана 
қоймайды. Оның негізгі мақсаты - өмірді өркендету, адамдарға өмірлік бағыт беру. 
Мысалы, ядролық физикада жасалған теориялардың негізінде АЭС-терді салуға мүмкіндік 
алып, бүгінгі таңда жер бетіндегі жүздеген атомдық стансалар адамзатты орасан-зор күш-
қуатпен қамтамасыз етіп жатыр. 
Заң - зерттелген заттар, я болмаса, құбылыстардың ішкі, қажетті, мәнді, қайталанатын, 
тұрақты байланыстарын көрсетеді. Әрбір ғылым саласы өз заңдылықтарын ашып, оларды 
өзара байланыстырып, теориялық дәрежеге көтеруге тырысады.
Енді таным методологиясын талдауға уақыт келген сияқты. Қазіргі ғылымда сан-
алуан зерттеу методтары жасалған. Жалпы алғанда, ғылымдағы таным методтарын үшке 
бөлуге болады: 
Жеке ғылым методтары 
2. Жалпы дүниетану методтары 
3. Ең жалпы (универсалды) методологиялар 
Әрбір жеке ғылым саласы дами келе өз таным үлгілерін (методтарын) жасайды. Ол 
оның пісіп-жетілгені, жеке ғылым ретінде өз орнын (статусын) тапқанының белгісі. 
Мысалы, археология ғылымында қазба методтары, мәдени қабаттан табылған заттарды 

сақтау үлгілері т.с.с. бар. Физика ғылымына келсек, онда спектральдық анализ, тарихи 
тілтану ғылымында салыстыру методы бар. Археологиядағы қазба методын физикалық 
зерттеуде қолдануға болмайды, сол сияқты физика методтары арқылы тіл тану мүмкін емес 
т.с.с. 
Жалпы дүниетану методтарына келер болсақ, оларды ғылымның әрбір салаласында 
белгілі бір зерттеу сатысында қолдануға болады.
Ғылымның 
эмпирикалық (тәжірибелік) сатысында қолданылатын жалпы 
методтарға келер болсақ, оларға бақылау, экспериментті жатқызуға болады. Бақылау 
жөніндегі ойымызды жоғарыда айтқанбыз (107 б.). Экспериментке келер болсақ, ол 
зерттелетін заттың әлі де болса ашылмаған қасиеттерін білу үшін оны жасанды жағдай 
жасау арқылы зерттеу болып табылады. Оны кейбір кезде "табиғатты тергеу" дейді. Бүгінгі 
таңдағы эксперименттерде ғылыми аспаптар мен жабдықтар кеңінен пайдаланылады. 
Теоретикалық деңгейде қолданылатын жалпы методтарға абстрактылау, жалпылау, 
анализ бен синтез, индукция мен дедукция, экстраполяция, моделдеу, тарихтық және 
қисындық, абстрактылықтан нақылыққа өрлеу т.с.с. жатады. 
Абстрактылау дегеніміз зерттеліп жатқан объектінің кездейсоқтық мәнсіз жақтарын 
ой арқылы "жақшаға алып", мәнді, керектілерін жинақтап, сақтау болып табылады. 
Жалпылау – жинақталған жақтардың жалпы, бәріне бір ортақ қасиеттерін табу, сол 
арқылы олар жөнінде ұғымдану. 
Анализ – зерттеліп жатқан заттың құрамдас бөліктерін ашып, олардың қасиеттерін 
зерттеу. 
Синтез – заттың зерттелген құрамдас бөліктерін ой арқылы қайта біріктіріп, олардың 
бір-бірімен байланысын анықтау.
Индукция – белгілі бір текке жататын заттардың қасиеттерін зерттеу арқылы 
жекеліктен жалпылыққа өрлеу. Дүние шексіз болғаннан кейін индукция әрқашанда толық 
емес. 
Дедукция – жалпылықтан жекелікке өту. Кеңінен математика, юриспруденция, 
қисында қолданылады. 
Экстраполяция – белгілі бір жеке ғылымның әдістемелерін, я болмаса, 
тұжырымдарын соған жақын ғылым саласына тарату, сол арқылы жаңалықтар ашу. 
Мысалы, этика мен құқық ғылымдары нормативтік пәндер болғаннан кейін бірінің 
нәтижелерін екіншіге пайдалануға болады (әрине, салыстырмалы түрде). 
Моделдеу – кеңінен жаңа техника, я болмаса, технологиялар жасағанда қолданылады. 
Мысалы, жаңа ұшақтың ең алдымен қуыршақ моделін жасап, аэродинамикалық трубадан 
өткізіп, оның ұшу қасиеттерін тексереді. Содан кейін барып шынайы жаңа ұшақтың сынағы 
басталады.
Тарихтық және қисындық методтар да бірге қолданылады. Белгілі бір заттың қалайша 
дүниеге келгенін, қандай нақтылы сатылардан өткенін, сол жолда басқа заттардың оның 
даму жолын қалай бұрмалағанын т.с.с. біз тарихи метод арқылы зерттейміз. Ол, әрине, ең 
алдымен қоғам өмірін зерттегенде кеңінен қолданылады. Мысалы, тарихи метод арқылы 
Қазақ елінің дербестік алғаннан бері қандай сатылардан өткенін, оның даму жолында 
қандай кедергілердің болғанын, бүгінгі таңда қандай деңгейге көтерілгенін тарихшылар 
егжей-тегжей зерттеуде. Қисындық деп заттың ішкі табиғатынан, Аристотельдің сөзімен 
айтсақ, энтелехиясынан шығатын түзу жолды айтамыз. Яғни, қисындық дегеніміз 
қысқартылған тарихтық. Соңғы - қисындықтың өзге болмысы. 
Абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу методы - ғылымдағы кең қолданылатын және де 
қиын тәсіл. Оны жете түсіну үшін "сезімдік нақтылық", "ой нақтылығы" деген ұғымдардың 
мәнін ашып алуымыз керек.
Көз алдымызда күнбе-күн кездесетіннің бәрін біз түйсіктеріміз арқылы біртұтас зат 
ретінде қабылдаймыз. Оны біз сезімдік нақтылық дейміз. Ол бізге заттың терең ішкі мәні 
жөнінде ештеңе айтпайды. 

Ой нақтылығы дегеніміз зерттелген заттың абстрактылық ұғымдар арқылы ішкі жан-
жақты байланыстары мен қатынастарының бірлігін, олай болса, оның мәнін ашатын метод 
болып табылады. 
Ой нақтылығына жету үшін ең алдымен сезімдік нақтылықтан абстрактылық 
ұғымдарды жасауға өрлеу қажет. Ол үшін жоғарыдағы көрсетілген біршама тәсілдерді 
пайдаланып белгілі бір тектегі заттардың ішкі қасиеттерін бөлек-бөлек көрсететін 
абстрактылық ұғымдарды жинақтаймыз. Яғни, сол саланы бейнелейтін категориалдық 
(ұғымдық) жүйе жасалуы қажет. Бірақ бұл жасалған жүйенің кемшілігі – оның 
абстрактылығында. Мысалы, бүгінгі таңдағы саясаттану ғылымында жүздеген ұғымы бар 
абстрактылық демократия теориясы бар. Ал, осы демократия теориясын нақтылай 
келгенде, ол әр елде әртүрлі келбетімен көрінеді. Өйткені, әр елдің өз тарихи жолы, 
мемлекет жөнінде жинақтаған тәжірибесі, әдет-ғұрпы, соған сәйкес менталитеті (ой өрісі) 
т.с.с. бар. Сондықтан, Қазақ еліндегі демократиялық үрдістің нақтылы теоретикалық 
моделін жасау үшін сол абстрактылық ұғымдарды пайдаланып, абстрактылықтан 
нақтылыққа өтуге болады. Сонда ғана біз ой нақтылығына өтеміз. 
Енді танымдағы ең жалпы (универсалды, яғни, философиялық) методологияға келер 
болсақ, ол:
барлық ғылым саласында қолданылады 
оның негізгі қағидалары нақтылы жүріп жатқан зерттеудің басынан аяғына дейін 
басшылыққа алынады. 
Ғылымда 
универсалдық 
методология 
қағидаларының 
болуы 
Дүниенің 
біртұтастығымен байланысты. Өлі, тірі табиғат, қоғам өмірі, ойлау үрдістері – бәрі де 
белгілі бір ең жалпы даму заңдылықтарына бағынады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, сонау 
көне заманнан бастап Дүниетану саласында екі бір-біріне қарсы тұрған көзқарас пайда 
болды. Олар – диалектика және метафизика. 
Көне заманда стихиялық диалектиканың негіздері Шығыс пен Батыста бірдей 
қалыптаса бастады. Дүние – ағым, өзен,- деді Гераклит. Қытай данасы Лао-цзы болса, 
қарама-қарсылықтың бір-біріне өтетінін айтып қана қоймай, одан өмірге керек қағидалар 
шығарды. "Қиындықты жеңу үшін жеңілден баста, ұлылыққа жету үшін кішіден баста, 
бақытқа жету үшін бақытсыздықтан өту керек (әйтпесе, бақытты екеніңді қайдан білесің) 
…" т.с.с. Грек топырағында ұлы Сократ алғашқылардың бірі болып ой қайшылықтарын 
зерттей бастаса, Элеялық Зенон қозғалысты қалайша ой арқылы беруге болатындықты 
зерттеді… 
Жаңа дәуірде неміс философиясының ұлы өкілі Г.Гегель адамзат рухани өрлеу 
тарихын ұқыпты зерттеп диалектикалық ойлау методологиясын жасады. 
Х1Х ғ. марксизмде Гегельдің идеялары әрі қарай дамытылып, тек ой өрісі ғана емес, 
бүкіл Дүниедегі барлық даму үрдістері диалектикалық заңдар мен категориялардың 
негізінде жүретіні, олай болса, таным мен қисынның өздері де соларға сәйкес келетіні 
жөнінде терең ойлар айтылды. Бүкіл ХХ ғ. жаратылыстану мен әлеумет тану нәтижелері – 
диалектикалық методологияның салтанатты өрлеуі болды десек асыра айтпаған болармыз. 
Ең алдымен диалектикалық идеялар қоғамтану пәндеріне, содан кейін биология саласына, 
ХХғ. физика, астрофизика, химия, геология т.с.с. ғылымдарға кірді. 
Бүкіл Дүние қозғалыс пен дамуда, ал оның қайнар көзі – ішкі қайшылықта екенін 
барлық ғылым салалары бүгінгі таңда дәлелдеді. Олай болса, қайсыбір зерттеуде заттың ең 
алдымен ішкі қайшылығы ашылып, оның өзіндік қозғалысы, өзгерісі анықталу керек. Ол 
үшін ойлау категориялары да бір-бірімен тығыз байланысты, сонымен қатар қайшылықты, 
бір-біріне өтетін дәрежеге көтерілуі қажет. 
Дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар бір-бірімен сансыз неше-түрлі байланыста 
болғаннан кейін, диалектикалық методологияның зерттеуші алдына қоятын келесі талабы 
– заттың неше-түрлі байланыстарын жан-жақты зерттеу. Әрине, ол байланыстардың шегіне 
жетіп барлығын қамту мүмкін емес. Дегенмен де, мейлінше көбірек қамту – бізді 
қателіктерден сақтайды. 

Дүниеге келген әрбір зат үне бойы бір орнында тұрып қалмайды. Ол өзгеріске 
ұшырап, неше-түрлі сатылардан өтеді, ақырында - өмірден озады. Сондықтан, 
диалектиканың негізгі талаптарының бірі – зерттелетін объектіге тарихтық тұрғыдан қарау. 
Дүниеге әр зат өз қайталанбас болмысымен келеді, сонымен қатар, басқа заттармен 
ортақ қасиеттері арқылы бірігіп байланысады. Олай болса, әр зат өз ерекшелігімен құнды. 
Сондықтан, қайсыбір зерттеудің негіздерінің бірі болып нақтылық қағидасы жату керек, 
өйткені, барлығына бірдей абстрактылық ақиқат танымда ешқашанда болған емес.
Диалектиканың әрбір категориясының методологиялық мәні бар, өйткені, олар 
Дүниенің сан-қилы жақтарының ең жалпы, мәнді байланыстарын бейнелейді. Ал Дүние 
қайшылықты жаратылғаннан кейін диалектикалық категориялар пар-парымен бірге, 
сонымен қатар, қайшылықты болып келеді. Сондықтан, қайсыбір сандық өзгерістер ертелі-
кеш заттың өлшемін бұзып жаңа сапаның пайда болуына, себеп – салдарға, шындық жаңа 
мүмкіндіктің пайда болуына, кездейсоқтық - қажеттіктің іске асуына т.с.с. әкеледі. 
Енді диалектикаға қарсы келетін метафизикалық методологияны талдау үшін, ең 
алдымен осы ұғымның мағнасын анықтау керек. Уақытында Аристотельдің болмыс 
іліміне арнаған "Бірінші физика" атты еңбегін Андроник Родосский "Метафизика" 
(физиканың әр жағында,- деген мағна береді) деген атпен жарыққа шығарған болатын. Сол 
уақыттан бастап осы күнге дейінгі бұл категорияның негізгі мағнасы – болмыс ілімі, 
табиғаттың әржағында жатқан терең философиялық мәселерді талдау. Мысалы, "бұл Дүние 
шектелген, я шексіз бе, мәңгілік, я уақытша ма?", "ақиқат, ізгілік, әсемдік, бақыт дегеніміз 
не?", "Құдай бар ма, я жоқ па?" т.с.с. 
Жаңа дәуірде Г.Гегель бұл категорияға екінші мағна берді. Ол - диалектикалық 
методологияға қарсы тұрған даму тұжырымы. Олай болса, метафизика дамуға қандай 
тұрғыдан қарайды, - деген заңды сұрақ туады. 
Қозғалыс, дамудың қайнар көзін метафизика сыртқы ықпал, себептен көреді. Осы 
тұрғыдан алып қарағанда, мысалы, тұлғаның білім алуы оған білім беретін мұғалімдердің 
сапасына байланысты (сыртқы ықпал). Бірақ, сол адамның білімге деген құштарлығы, 
білгенімен білмейтіні арасындағы ішкі қайшылық оның жүрегінде от болып жанбай, ол 
қандай керемет оқытушы, академиктер сабақ берсе де терең білім ала алмайды. Керісінше, 
ондай ішкі талпыныс болса, ол өз белсенділігі арқасында жақсы маман болып шығуы ғажап 
емес. Бүгінгі өмірде "Мен шет елден оқып келдім",- деп ысқырғаны тауды жарғанмен, 
айдағаны бір-ақ ешкі азаматтарды жиі кездестіруге болады. Оларды шет елдерде оқытуға 
әке-шешелерінің қолы жеткенмен, балалары үміттерін ақтамады. 
Метафизика дамуды "заттың бірте-бірте үлкейуі, я болмаса, кішірейуіне" теңейді. 
Мысалы, ананың ішіндегі пайда болған ұрық, метафизикалық тұрғыдан қарағанда, 
кішкентай аяқ-қолы, басы бар адам. Ол ананың ішінде 9 ай үлкейіп-өсіп дүниеге келеді. Ал 
қазіргі ғылым мұндай көзқарастың дұрыс еместігін көрсетіп отыр. Шынында, ұрық 9 айдың 
ішінде бүкіл тіршіліктің млрд. жылдар бойы өткен жолын қысқаша қайталап өтеді. Ал 
дүниеге келген жас сәби тұлғалық қасиетке ие болу үшін негізінен 3 жасқа шейін халықтың 
мыңдаған жылдар бойы дамытқан тілін игеріп, " Мендік" сезімге жетеді. Мұны ғылыми 
тілде онтогенездің (нақтылы организм) филогенезді (тектің дүниеге келіп, өмір сүруі) 
қайталауы дейді 
Метафизика дамуды өткен сатыны қайталаумен теңейді. "Бұл ай астындағы дүниеде 
еш жаңалық жоқ, бәрі де өз шеңберіне оралады. Қыстан кейін тағы да көктем, жаздан кейін 
келетін күз тағы да қыс мерзіміне әкеледі",- деген "терең" пайымдауды оқырман талай рет 
естіген болар. Сырттай қарағанда, дәл сол сияқты. Бірақ, биылғы қыс өткенмен толық тең 
емес. Табиғатта біз байқай алмайтын, я болмаса, мән бермейтін жаңалықтар үне бойы 
болып жатады да, мыңдаған жылдардан кейін белгілі бір жаңа сапаға әкеледі. Өкінішке 
орай, адамның бұл өмірдегі өмірі өте қысқа. Егер де біз мыңдаған жыл өмір сүрсек, онда біз 
өміріміздің соңында табиғаттың жаңарғанын, жас кезімізде болмаған құбылыстардың 
Дүниеге келгенін байқаған болар едік. Біз, мысалы, өткен заманда динозавр, птеродактиль 
сияқты алып жануарлар мен құстардың өмір сүргенін білеміз. Оның айғағы – жер астында 

қалған солардың сүйектерінің қалдықтары. Қорыта келе, табиғаттың өзі үне бойы даму 
үстінде екенін, метафизикалық "бір шеңбердегі қайталаудың" жалғандығын байқауға 
болады. 
Қоғамтану, саясат, дипломатия т.с.с. салаларда софистика мен эклектика жиі 
кездесетін құбылыстар. Софистиканың шыққан тегі – көне Греция, нақтылап айтсақ - 
Афиналық демократия кезеңі. Билікке ұмтылып, бақталастыққа бой ұрған Афинаның бай 
азаматтары сайлау кезеңінде халық алдына өз саяси бағдарламаларын ұсынып бір-бірімен 
айтысқа түседі. Жеңіске жету, көп жағдайда, құлаққа жағымды майда сөйлеу, өз саяси 
ұстамының ақиқаттығына сендіру, халық алдында өз даналығы мен көрегендігін 
көрсетумен т.с.с. байланысты болды. (тіпті бүгінгі күнгі біздің өміріміз сияқты!!! Тек біз 
оны қазір "пиар-технология" дейміз). Ал ол үшін риторика (әсем сөйлеу өнері), қисын (ойды 
дәлелдеу, я болмаса терістеу өнері), философия (даналыққа жету өнері) сияқты пәндерден 
сабақ алуға тура келді. Бұл пәндерден сабақ беретін мамандар тыңдаушылардың талабына 
сай айтылған ойды қалайша теріске шығару, бұрмалауға болатыны жөнінде дәріс берді. 
Осы себептерге сәйкес софистика дүниеге келеді. Сондықтан да грек халқы "софистика" 
деген сөзді "жалған даналық",- деп түсінді (софистиканың философиялық негіздерін 
қалаған Протагор жөнінде осы кітаптың "Антикалық философияға" арналған тақырыбынан 
оқыңыз). 
Софистика деп саналы түрде жалғанды ақиқат деп, болмаса, керісінше, дәлелдеу 
әрекетін айтамыз. Ол, бір жағынан, қоғам өмірінің күрделігі, оның шеңберіндегі топтардың 
әр-түрлі мүдделерінің болуы, екінші жағынан, саясатта үстем топтың өз мүддесін іске 
асыру жолындағы іс-әрекетінен шығатыны сөзсіз. Мысалы, бүгінгі таңдағы аса үшкір 
мәселе – халықаралық терроризмді алар болсақ, - оның шынайы қайнар көзі – жыл сайын 
сарқылып келе жатқан энергия ресурстарын зорлық-зомбылық жасап күші келгендердің 
қайта бөлу әрекетінен туындайды. Нақтылай келсек, 2003ж. басталған Ирактағы соғысқа 
кінәлі – Саддам Хусейннің саяси режимі емес (ақырында, сол елді АҚШ басып алып бірде-
бір адамзатқа қауіпті қару-жарақ, қанша іздесе де, таппай қойды), АҚШ-тың сол елдің 
мұнайын өз қолына алуына бағытталған іс әрекеті жатқаны сөзсіз. Бірақ, сол елдің 
әкімшілігі неше-түрлі софистикалық "дәлелдемелерді" пайдаланып, халықаралық 
қауымдастық алдында төккен абыройын жуып-шайып жатқаны … 
Эклектикаға (eklektіkos, - грек сөзі, таңдау,) келер болсақ, ол адамның саналы түрде 
белгілі бір саладағы әр-түрлі ымыраға келмейтін құбылыстарды таңдап, бір арнаға құю 
әрекетінен пайда болады. Мысалы, қауымдықтың негізінде мыңдаған жыл өмір сүрген 
халыққа жекелік философиясын тарату (индивидуализм), бұл бағытты жалғыз ғана дұрыс 
жол деп есептеу – эклектиканың бір түріне жатады. Сондықтан да, либералдық саясат біздің 
елде күйзеліске ұшырауда,- десек, шындықтан алшақ болмаспыз. Мысалы, бүгінгі таңдағы 
біршама ауыл адамдарының тағы да ұжым болып жұмыс істеуге ұмтылуы – соның айқын 
көрінісі. Ал шындыққа жүгінсек, Шығыс елдерінің біршамасы (Оңтүстік Корея, Сингапур, 
Жапония Қытай т.с.с.) Заманның қойған Талабына қауымдастық жолмен-ақ Жауап берді. 
Әрине, ғылым тану методологиясы да бір орнында тұрып қалмайды. ХХ ғ. 80 ж.ж. 
Батыста "синергетика"(бірге іс-әрекет жасау мағнасын береді) ілімі пайда болды. Оның 
негізін қалаған И.Пригожин мен Г.Хакен болды. Синергетика – ашық және өз-өзіне 
толығынан тең емес жүйелердің өзіндік ұйымдасуы мен өзгеру, даму заңдылықтарын 
зерттейтін ілім. Ал, енді осы берілген анықтаманы талдап көрелік. 
Расында да, бұл Дүниеде бәрі де бір-бірімен байланысты болғаннан кейін "жабық 
жүйе" болуы тіпті де мүмкін емес. Бұрынғы Кеңес қоғамының артта қалуының себептерінің 
біріне Батыс елдерінен өзін жабық ұстағысы келгені емес пе? Ал соғыстан кейінгі 
Албанияны алсақ, Батыс пен Шығыстан жабылған ол ел - Еуропаның нақ ортасында болса 
да - қайыршылық деңгейге жеткен жоқ па? 
Ашық жүйе, әрине, ешқашанда өз-өзіне толық тепе-тең болмайтыны да айдан-анық, 
өйткені, ол жүйеге неше-түрлі басқа заттар мен құбылыстар өз әсерін тигізбей қоймайды. 
Бірақ, бүкіл Дүниені біртұтас "Үлкен Жүйе" ретінде қарасақ, онда оның тепе-теңдігін кім, 

я болмаса, не бұзады? - деген сұрақ пайда болуы мүмкін. Қазіргі ғылым оны вауумнан 
көреді. 
Енді "өзіндік ұйымдасу" ұғымына келер болсақ, бұл идея философия тарихында 
көптен бері бар. Материяның ішкі өзіндік күші арқылы дамуға мүмкінгі бары жөнінде 
уақытында Б.Спиноза, К.Маркс сияқты ойшылдар айтқан болатын. Бірақ, өлі табиғатты 
зерттейтін жаратылыстану ғылымдарында көпке дейін "теормодинамиканың екінші 
бастамасы", яғни, табиғатта болып жатқан энтропия (ыдырау, хаосқа айналу) заңы "өзіндік 
ұйымдасу" идеясына өз кедергісін тигізген болатын. Сондықтан, биология саласына 
Ч.Дарвин еңгізген "эволюция, күрделену" заңдылықтары, жалпы жаратылыс тану 
ғылымында үлкен қайшылықты тудырды. Бір жағынан энтропия заңдылығы Дүние бара-
бара суып, тұрпайыланып хаосқа айналады десе, екінші жағынан, биология ғылымы 
тіршіліктің үне бойы күрделенуін мойындады. Міне, синергетика ілімі осы қайшылықты 
шешеді. 
Синергетика ғылымы хаостың жасампаздық бастамасын, эволюциялық үрдістегі 
конструктивтік, тәртіпті тудыру мүмкіндігін көрсетеді. Бір жағынан Дүниеде ыдырау, 
шашылу, тарау үрдістері жүріп жатса, екінші жағынан, күрделену, тәртіпке келу, дамуды 
байқауға болады.
Енді өзгеру, даму заңдылықтарына келер болсақ, ол Дүниедегі барлық заттар мен 
құбылыстарға (өлі, тірі табиғатқа, қоғам өміріне, ой өрісі дамуына) ортақ болып шықты. 
Синергетика ілімі бойынша, даму барысындағы ашық та тепе-теңдікте емес жүйе 
алғашында бірте-бірте күрделене және тәртіптене түсіп, ақырында өзінің бейтұрақтық 
бифуркациялық (әр тараптық) нүктесіне келіп тіреледі де, оның алдында, практикалық 
түрде, әрі қарай тұрақты дамудың сан-қилы жолдары ашылады. Жүйенің қай жолға түсетіні 
– белгісіз тек оны анықтайтын "Ұлы Мәртебелі Кездейсоқтық". Ол даму механизмінің 
қажетті кілті. Сонымен, бұл теорияның "ақылға симайтын" ғажап жағы – кездейсоқттың 
дамудағы ерекше рөлі. Шексіз кездейсоқтықтардың біреуі "таңдалғаннан" кейін, жүйе жаңа 
тұрақты даму барысына көшеді (келесі бифуркациялық нүктеге дейін). 
Әңгіменің қиындығы мынада. Мұндай жүйенің әрі қарай даму жолын алдын-ала 
анықтау тіпті де мүмкін емес. Әрине, компьютерлік бағдарламалар арқылы біршама даму 
жолдарын анықтауға болады. Дегенмен де, жүйенің қай жолмен әрі қарай дамитыны 
әрқашанда белгісіз болып қала береді. Сонымен, даму барысындағы көптінділік 
мойындалды да, бұрынғы классикалық біртінділік даму заңдылықтары (заттың дамуының 
бастауын, қазіргі ақуалын зерттеп болашақта не болатынын болжау) сирек кездесетін 
құбылысқа айналды. 
Синергетика іліміндегі флуктуация ұғымының (болар-болмас нәрсенің бейнақтылық 
дәрежеге көтерілген үлкен күрделі жүйені жаңа даму жолына түсіріп жіберу мүмкіндігі) 
қоғамтануда, саясаттағы рөлі зор. Қоғам өміріндегі даму үрдістері бифуркациялық нүктеге 
жақындаған кезде, қайсыбір кездейсоқтық оқиға, тіпті жеке адамның іс-әрекеті, ойламаған 
жерде үлкен әлеуметтік дүмпулерге әкелуі мүмкін. 
Сонымен, синергетика - философиялық-методологиялық дәрежеге көтерілген соңғы 
жылдардағы теория десек қателеспейтін болармыз. Осы теорияның арқасында біршама 
диалектикалық категориялар – мүмкіндік пен шындық, кездейсоқтық, біртінділік пен 
көптінділік, ақпарат, қайшылық, себептік т.с.с. - өздерінің жаңа жақтарымен көрініп, 
ғылымда басқаша елеулі мағнада қолданыла бастады. 

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: