Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

— Ә, солай ма! Саған да түсіндіру кереі: қой сон- 
да? Сен неге келдің мұнда? Мен сенен сұрап тұрмын. 
Маган ңозыларың қырылып жатыр деп айту үшін кел- 
дің бе? Өзім де білемін қырылып жатқанын! Менің бел- 
шемнен боққа батып қалғанымды айту үшін келдің бе? 
Оны өзім де білемін! Менің өмір бойы аңымаң болып, 
колхоз үшін жанталасқанымды айту үшін келдің бе? 
Оны өзім де білемін!..
— Танабай! Танабай! Есіңді жи, Танабай! — деп 
ңұп-ңу боп кеткен Шора аттан ңарғып түсті.
— Кет! — деп оны Танабай итеріп жіберді. Адыра 
ңалсын менің ңабылдаған міндеттемем де, менің бүкіл 
итшілеген өмірім де — бәрі де адыра ңалсын. Кет әрі! 
Менің орным түрмеде! Сен мына былгары пальто киген 
жаңа манапты неге ертіп келесің мұнда? Мені ңорлату 
үшін бе? Мені түрмеге отыргызсын дейсің бе? Ал кәне, 
иттің баласы, жапқыз түрмеге? Танабай ңолына іліне- 
тін бірдеңе іздеп жан-жағына жанталаеа ңарады, дуал- 
ға сүйеулі тұрған айырды ала салып, Сегізбаевқа тұра 
ұмтылды. Жоғал бұл жерден, иттің баласы! Жогал! — 
деп Танабай жынданған кісідей айырды ары-бері құ- 
лаштап сермей бастады.
Зәре-ңұты ңашқан Сегізбаев жорганың басын ары- 
бері жандалбасамен жұлқылай берді. Айыр болса аңи- 
ланып көзі шарасынан шыңқан аттың басына сарт-сарт 
тиеді, серпіліп кетіп ңайта төпелейді. Гүлсарының басы 
неге ңалшылдап бара жатңанын, аузын арандай ашқы- 
зып, езуін ауыздың неге жыртңанын, аттың көзі шара­
сынан шыгардай неге алайғанын ақ жын буып алган 
Танабай сонда түсінген жоң.
— Кет Гүлсары былай! Мына былгары киген ма- 
напңа қолым бір ілінсін, кет былай! — деп Танабай өкі- 
ре айңайлап, жазықсыз аттың басын айырмен сарт-сарт 
сабалай берді.
¥шып жүгіріп жеткен саңманшы келіншек айырды 
жұлып алмаң боп, Танабайдың қолына ңұлай кетіп 
еді. Танабай оны лақтырып жіберді.
Соның арасынша атына ңаргып мінген Шора:
— Кейін! Ңашайық! Өлтіреді! — деп Танабай мен 
Сегізбаевтың арасына килікті.
Танабай айырмен тагы ұмтыла берген кезде, ана 
екеуі аттарын тебініп шыға жөнелді. Маңтөбет қана ат- 
тардың ңұйрығын тістелеп үзеңгіге жармасты, біраз 
жерге дейін қуып барды. Танабай олардың соңынан тұ-
133

ра ұмтылып, сүрініп-қабынып жерден балшық уыстап 
алып, аттыларға лаңтырып жағы сембей:
— Менің орным түрмеде! Түрмеде! Түрмеде! Аулақі 
Жоғал! Менің орным түрмеде! Түрмеде! — деп айқай- 
лай берді.
Аңыры екі иығынан дем алып, өлі де: «Менің ор­
ным түрмеде! Түрмеде!» — деп міңгірлеп қайтып келө 
жатты. Вір үлкен іс тындырып тастағандай жанында 
маңтөбеті дүрдиіп келеді. Ңожайын маңтар ма екен деп 
дәмеленіп еді, ол мұны елеген де жоң. Өңі өліктей ңұп- 
қу боп, зәресі көткен Жайдар таяңқа сүйеніп, сүйреті* 
ліп алдынан шықты.
— Оның нең, ойбай-ау? Оның нең?
— Бекер.
— Не бекер? Өринө, бекер болдыі
— Жорғаны бекер ұрдым да.
— Әй, сенің есің дұрыс па? Не істегеніңді білесің бө 
езің?
— Білемін. Мен зиянкеспін. Мен халық жауы- 
мын,— деді Танабай ентігіп тұрып. Кенет екі ңолымен 
бетін таре басып тұрып тына қалды да, бүтіле беріп 
бар даусымен аңырап ңоя бергені.
— Қой, жылама, жылама,— деді өйелі оны арңасы- 
нан сипалап, қосыла жылап. Бірақ Танабай жан-жағы- 
на теңселіп тұрып бір аңырады дейсің, боздап бір жыла- 
ды дейсің. Өмірінің ішінде Жайдар Танабайдың жыла- 
ғанын тұңғыш рет көруі еді.
19
Осы бір төтенше оңиғадан кейін үш күннен соң 
аудандық партия комитетінің бюросы болды.
Танабай Баңасов ңабылдау белмесінде кабинеткө 
шақыруды күтіп отыр. Кабинеттегілер оның тағдырын 
шешіп жатты. Бұл күндердің ішінде Танабай өзінің кі- 
нәлі екенін, немесе кінөлі емес екенін біле алмай он 
ойланып, жүз толғанды. Өкіметтің өкіліне ңол көтеріп, 
өзінің өте ауыр қылмыс істегенін түсінеді-ақ. Біраң бар 
оңгіме тек осы ңылмыста ғана болса бір сөрі ғой. Өзінің 
оспадарсыздығы үшін қандай жаза болса да мойнымен 
көтеруге өзір. Ау, бірақ ол ашу дұшпанның арынына 
беріліп, көкейіндө жүрген көп қасірөтті ақтарып салды- 
ау: колхоз үшін қабырғасы қайысңан, жаны ауырған, 
соның бөрі бітеу жарадай сыздап кеп, ақыры жарылып 
кетіп еді ғой ол. Бұған енді кім сенер? Мұны енді кім
184

түсінер?» Бәлкім, түсінер де, деген үміт оты жылт етті 
кеудесінде.— Бәрін айтам: Биылғы ңысты, ңора-ңопсы 
жағдайын, киіз үйдің сиқын, жем-шөптің жоқтығын, 
ұйңысыз өткен түндерді, Бектайдың қылығын — бәрін- 
бөрін жайып саламын. Арғысын өздөрі білсін. Өстіп тә 
шаруашылың басңаруға бола ма? «Танабай тіпті өткен 
іске өкінгенді де ңойды. «Мейлі, мені жазаласа жазалай 
берсін,— деді өзінө өзі.— Оның есесінө өзгелердің жағ- 
дайы жаңсарар. Бұл оқиғадан кейін мүмкін шопандар- 
дың тіршілігінө көңіл бөліп, тұрмыс, ^ал-ахуалға көз 
салар да. «Бірақ арада бір минут өтпөй жатып, сонау 
сойқан есіне түсіп, ңайтадан қаһарына мініп ңатула- 
нып, тас түйілген жұдырықтарын қос тізесімен қысып, 
өзіне өзі: «Жоқ, менің түк кінәм жоңі» — деп ңасарыс- 
ты да ңалды. Артынша тағы да шүбө шырмауына тү- 
седі.
Ңабылдау бөлмесінде, неге екені белгісіз, Ыбрайым 
да отыр екен. «Бұған не керек? Жемтіккө ұшып келген 
ңұзғын ңұсап неғып жүр» — деп ызаланды Танабай 
одан теріс айнала беріп. Ыбрайым Танабай шопанның 
еңсөсі түсіп отырғанына ңайта-қайта ңарап ңойып, күр- 
сінеді, үн жоң.
«Мыналар неғып созып кетті? — деп Танабай орын- 
дықта қозғалақтай берді.— Аңыр соғатын болған соң 
ооқпай ма тездеп». Кабинеткө бәрі түгел жиналған си- 
яқты. Осыдан бірнешө минут бұрын жұрттың соңы бо- 
лып кабинеткө Шора кірді. Танабай басын көтерген 
жоң, Шораны етігінің ңонышына жабысып ңалған Гүл- 
сарының сарғыш ңылынан таныды. «Сірә, асығып ңат- 
ты жүріп келген-ау, Гүлсарының тергө малынғанына 
ңарағанда» — деп ойлады Танабай, біраң басын көтер- 
меді. Сарғыш ңыл жабысңан, ңонышы бар, аттың тері 
сіңген етік Танабайдың жанында біраз кібіртіктеп тұр- 
ды да, есіктің ар жағына еніп, көрінбей кетті.
Шыдам тауысңан көп уаңыт өтті. Аңыры кабинет- 
тен хатшы әйел басын шығарып.
— Баңасов жолдас, кіріңіз,— деді.
Танабай селк ете қалды, жүрегі тарсылдап орнынан 
тұрды. Жүрегінің дүрсілі құлағын тұндырған күйі есең- 
гіреп кабинетке кірді. Көзінің алды бұлдыр. Отырған 
адамдар тұман арасында ңалған сияқты.
— Отырыңыз.— Аупарткомның бірінші секретари 
Ңашңатаев ұзын столдың ең аяң жағынан орын көр- 
сетті.
135

Танабай зіл тартқан ңолдарын тізесіне қойып, оты- 
ра кетті. Көзінің мұнары тарңамады. Столды жағалап 
шолып шыңты. Бірінші секретарьдың оң жағында та- 
каппар пішінді Сегізбаев отыр екен. Соны көріп, бүкіл 
ашу-ызасы бойын кернеп ңайта ңозып, көзінің алдын 
бүркеп тұрған мұнар бірден тарңады. Стол басында 
отырған бәрінің пішіні ап-айңын боп көрінді. Отырған- 
дардың ішіндегі ең беті ңарауытып, талаң тартып кет- 
кен Сегізбаев екен де беті ең ңұп-ңу боп қан-сөлсіз боза- 
рып кеткен Шора екен. Столдың босаға жағын ала Та- 
набайға жаңын отырған сол Шора еді. Арық ңолдары 
столдың жасыл мауытысының үстінде күзгі жапыраң- 
тай қалтырайды. Шораға ңарама-ңарсы отырған колхоз 
бастың Алданов жан-жағына сүзе ңарап, мұрнын ңай- 
та-ңайта дырылдата тартып ңояды. Ол Танабайды жаң- 
тамайтынын жасырмай көрсетіп отыр. Басңалары әліп- 
тің артын бағайық дегендей. Бір кезде барып бірінші 
секретарь ңағаздан басын көтерді.
— Коммунист Бақасовтың жеке ісін қарауға кірісе- 
міз,— деді ол әр сөзін нығарлап.
— Коммунист дейміз-ау, әйтеуір,— деп өлдекім 
мысқылдап мырс етті.
«Білек сыбанып отыр! — деді ішінен Танабай.— 
Бұлардан аяушылың күтпей-ақ ңой. Ау, неге мен аяу- 
шылық күтуім керек? Не, мен сондай-аң қылмысты- 
мын ба?»
Өзінің мәселесін шешерде бақталас екі топтың ас- 
тыртын ңақтығысатынын Танабай, өрине, білген жоқ. 
Осы бір оқыс оқиғаны өлгі екі жаң әрқайсысы өзінше 
пайдаланып ңалмақ. Сегізбаев және оның жақтастары 
жаңа секретарьдың шама-шарңын байқап көрмек, ө де- 
генде тым ңұрыса өз сөздерін өткізуге болмас па екен, 
соны сынамаң. Ал, Қашңатаев болса Сегізбаевтың бі- 
рінші секретарьлықтан дөмесі барын сезеді. Сезеді де, 
өрі өз беделін түсіріп алмауға, өрі десе Сегізбаевтармен 
араны шиеленістірмеуге тырысады.
Аупарткомның секретары Сегізбаевтың баяндау ха- 
тын оқып берді. Баяндау хатта («Аңтас») колхозының 
шопаны Танабай Бақасовтың өрі сөзбен, өрі қпмылмен 
істеген қылмыстарының бәрі егжей-тегжейлі жазылып- 
ты. Баяндауда жазылганның артық-кемі жоқ-ау, бөрі 
рас, біраң кәпірдің сұсы, сөз саптасы жаман екен. Соны 
сезіп Танабай мүлде түңіліп ңалды. Мына бір құбыжық- 
тай қаһарлы қағазға қарсы қылар қайраты жоғын се- 
зіп, Танабай табанда қара терге түсті. Бұл қағаз Сегіз-
136

баевтың өзінен әлдеқайда ңорңыныштыраң еді. Ңағаз- 
ға ңарай айыр алып, тұра ұмтылмайсың ғой. Танабай 
өзін өзі аңтау ушін айтпаң болып жұптап ңойған сөзде- 
рінің бәрі бір сөттің ішінде ңожырап, бытыраған сынап- 
тай жан-жаңқа шашырап, мәні кетіп, көдімгі малшы- 
ның анау жоқ, мынау жоң деген езбе шағымы болды да 
шықты. Ау, осы менің есім дұрыс па? — деп те ңалды 
Танабай. Ана қаһарлы ңағаздың ңасында мұның аң- 
талмақ ойы не тұрады? Кіммен тіреспек боп жүр, ңұ- 
дай-ау?
— Баңасов жолдас, бюро мүшесі Сегізбаев жолдас- 
тың хатында жазылған фактілерің растығын мойын- 
дайсыз ба? — деп сұрады Ңашңатаев баяндауды оқып 
болған соң.
— Иә,— деді Танабай түнеріп.
Бәрі үндемей ңалды. Бәрі де ана ңағаздан қорңып 
отырған сияқты. Алданов: «Міне, көрдіңдер ме, ңалай 
екенін?» —дегендей отырғандарға жағалай қоңиланып 
ңарап ңойды.
— Жолдас бюро мүшелері, егер қарсы болмасаңыз- 
дар, мен біраз түсінік бере кетейін,— деп Сегізбаев сер- 
піле сөйледі.— Кейбір жолдастардың коммунист Бақа- 
совтың әрекетін тек бұзақылық қылық деп бағаламаң 
ойы бар-ау деймін. Мен бұл жолдастарды сақтандыр- 
ғым келеді. Егер де істің мәні тек бұзақылыңта ғана 
болса, оны мен бюроға мәселе етіп қоймас та едім: бізде 
бұзақылармен күрестің басқа да түрлері бар. Әңгіме тек 
Баңасовтың мені ңорлауында ғана емес. Мені ңорғай- 
тын аудандық партия комитетінің бюросы бар, айта 
берсеңіздер, мені бүкіл партия ңорғайды, ал мен бол- 
сам әлдекімнің партия беделін ңорлауына жол бере ал- 
маймын. Ең бастысы, осының бәрі біздің коммунистер 
мен партияда жоқтар арасындағы саяси-тәрбие жұмы- 
сының бетімен кеткендігін, аупарткомның идеология 
жұмысындағы елеулі кемшіліктерін көрсетіп отыр. Біз 
бәріміз әлі Бақасов сияқты қатардағы коммунистердің 
келеңсіз пиғылдары үшін жауап беруіміз керек. Біз әлі 
мұндай пиғылдағы адам біреу ме, жоқ әлде сыбайлас- 
тары бар ма — соны аныңтауымыз керек. «Былғары 
пальто киген жаңа манап» — деген сөзінің езін көр- 
мейсіз бе! Жарайды, пальтоны қояйық. Ал, Баңасов- 
тың айтуынша, мына мен, совет адамы, партияның 
өкілі, жаңа манап, халықты қанаушы бай болыппын 
ғой! Солай ғой! Мұның не екенін, бұл сөздің ар жағын- 
да не жатқанын сіздер түсінесіздер ме? Түсінік беріп
137

жату артың қой деймін... Енді мәселенің екінші жағы- 
на келейік. «Аңтастағы» мал жағдайының өте төзгісіз 
екенін көріп, қатты ашу үстінде мен Бақасовтың социа- 
листік міндеттемемді ұмытып қалдым» деген мазағына 
жауап ретінде оны зиянкес, халың жауы, сенің орның 
партияда емес, түрмеде деппін. Оны жәбірлегенім рас, 
мойныма аламын, сол үшін одан кешірім сұрауға да 
дайын едім. Ал енді өз айтқанымның шындығына кө- 
зім жетіп отыр. Айтңан сөзімді қайтып алмақ былай 
тұрсын, қайта Баңасов хауіпті, жат пиғылды, жау эле­
мент! деп қайталап айтамын...
Е, бұл Танабайдың басынан не өтпеген, бастан-аяң 
соғыста от кешіп жүрді, біраң адам баласының жүрегі 
дөл ңазір өзінің жүрегі құсап шырқырап, жан даусы 
щығар деп ешуаңытта ойламап еді. Қазір құлағын тұн- 
дырған сол айқай жүрек біресе үзіліп төмен түсіп, бі- 
ресе өрмелеп тырмысып жоғары көтеріліп, тағы ңұлап, 
тағы тырмысып жанталасты-ау, бірақ оқ шіркін оған 
дәл тиіп, шұрқ-шұрқ тесіп өтіп жатыр. «Е, құдай, бү- 
кіл өмір бойы ғұмырымның мақсаты, мөні болған, бү- 
кіл іс-өрекетімнің мәні болған тірегім, арңа сүйер арма- 
ным ңайда кетті? Жүріп-жүріп, аңыры халық жауы 
атандым ба! Мен байғұс шырңырап, ңайдағы бір ңора- 
ңопсыға бола, тышңаң қозыларға бола, бейбақ Бектай- 
ға бола шыр-шыр еттім-ау. Ау, кімге керек соның бә- 
рі!..— деген ой басын кернеп барады.
— Өзімнің баяндау хатымның ңорытындысын та­
ры да естеріңізге сала кетейін,— деп Сегізбаев әр сөзін 
шегө қаңңанындай мығымдай берді.— Бақасов біздің 
өкіметімізді жек көрөді, колхозды жек көреді, социа- 
листік жарысты жек көреді. Осының күллісін ол кол­
хоз парторгі Саяқовтың көзінше ашыңтан ашық айтты. 
Мұның әрекетіндө сондай-аң жекө басының ңылмысы 
да бар — өз ңызметін атқарып жүрген өкімет өкілінің 
өміріне ңастандың жасады. Мені дұрыс түсінулеріңізді 
сұраймын, Баңасовты сот жауабына тартуға санкция 
берулеріңізді сұраймын, осы бюродан шығысымен ңа- 
мауға алынатын болсын. Оның ңылмысы елу сегізінші 
статьяға сөйкес келеді. Ал, Баңасовты партия қатарын- 
да қалдыру туралы, меніңше сөз болуы мүлікін емес!..
Сегізбаөв өзінің тым асырып жібергенін білді ғой, 
бірақ оның да бір реті бар: бюро Танабай Бақасовты 
сот жауапкершілігіне тартуды керек деп таппаған 
күннің өзінде, сөз жоң партиядан шығарады. Түйе сұ- 
расаң, биө береді. Бұл талапты Қашқатаев қолдамай
188

тұра алмайды, сонда Сегізбаевтың сөзі өтімді болып, 
жағдайы жаңсара түседі.
— Баңасов жолдас, өз кінөңіз туралы не айта- 
сыз? — деп Ңашқатаев тынышсыздана бастады.
— Ештеңе. Бәрі айтылды,— деді Танабай.— Мен 
виянкес, халық жауы екенмін ғой. Онда менің пікірім- 
ді тыңдап қайтесіздер? Не істеймін десеңіздер де өзде- 
ріңіз біліңіздер...
— Сіз өзіңізді адал коммунистпін деп айта аласыз 
ба?
— Енді адалдығымды дөлелдей алмаймын.
— Сіз өз кінаңызды мойындайсыз ба?
— Жоң.
— Немене, сіз өзіңізді жұрттың бөрінен аңылды- 
мын деп санайсыз ба?
— Жоң, керісінше, жұрттың бәрінен ақымаңпын 
деп ойлаймын.
— Рұңсат етіңіз, мен айтайын.— Омырауында ком­
сомол значогі бар жас жігіт орнынан тұрды. Ол осын- 
дағылардың бәрінен жас еді, бет-аузы шәушиген, әлі 
бала сияңты.
Танабай оны енді ғана аңғарды. «Сой, балаңай, ая- 
ма,— деді ол өзіне өзі.— Бір кезде мен де сен сияңты 
болғанмын, аямайтынмын...»
Сол замат аулаңтағы бұлтты тіліп өткен найзағай- 
дың жарңылына ұсап баяғыда айдалып бара жатңан 
Ңұлыбай таптап, езгілеп кеткен егістік жердің пұшпа- 
ғы көз алдына ап-аның тұра ңалды.
Тұла бойы дір-р етіп, шыбын жаны шырылдап, кө- 
кірегінен үнсіз айңай шығып кеткендей болды.
Сол елесті Ңашқатаевтың даусы бөліп жіберді.
— Айтыңыз, Керімбеков...
— Мен Баңаев жолдастың тәртібін ңұптамаймын. 
Тиісті партиялың жаза алуы керек деп білемін. Біраң 
мен Сегізбаев жолдаспен де келісе алмаймын.— Керім- 
беков толқып, өз үніндегі дірілді баса сөйледі.— Ол ол 
ма, мен Сегізбаев жолдастың өзін талңылау керек деп 
санаймын...
— Ал керек болса! — деп өлдекім киіп кетті.— 
Немене, сендердің комсомолдарыңда төртіп сондай ма?
— Тэртіп барлың жерде бірдей,— деді Керімбеков 
бұрынғыдан бетер толңып, ңызара түсіп. Сіреспе сезімді 
серпімек болып, сөз салмаңтап, мүдіріп бір тұрды да, 
кенет жаны қысылғандай сілейте, ызалана сөйлеп қоя 
берді: — Колхозшыны, шопанды, ңарт коммунист!
139

ңорлауға кім сізге право берді? Ал, мені халың жауы 
деп көріңізші, кәне... Сіз мұны колхоз малшаруашы- 
лығының жағдайын көріп, ңатты күйінгенімен айтып 
едім дейсіз, ал сонда шопан сізден аз күйінді деп ой- 
лайсыз ба? Сіз оның отарына барғанда: қалай тұрып 
жатырсыздар, хал-жағдайларыңыз ңалай? — деп сұ- 
радыңыз ба? Төл неге ңырылып жатыр? — деп сұрады- 
ңыз ба? Жоң, хатыңызға ңарағанда, сіз тіке аңырып- 
бақырып, айңайдан бастағансыз. Колхоздарда мал 
төлдету науқаны өте ңиын жағдайда өтіп жатңаны еш- 
кімге ңұпия емес. Мен жер-жерде жиі боламын, іс жү- 
зінде нақты көмек көрсетпей, талап қоя бергеніміз 
үшін, комсомолдардың алдында қызаруға тура келеді, 
ұят! Колхоздардағы ңора-жайды көріңіздерші, сұмдың 
ңой. Ал жем-шөп ше? Мен өзім шопанның баласымын. 
Мал бағу дегеннің не екенін, ңозының неден ңырыла- 
тынын білемін. Біздің институтте оңитынымыз бір бас- 
ңа да, іс жүзінде бәрі ескіше, мал шаруашылығы баяғы 
ескі тәсілмен жүргізіліп келеді. Осының бәріне жаның 
ауырады!..
— Керімбеков жолдас,— деп сөзді бөліп жіберді 
Сегізбаев.— Біздің көңілімізді елжіретпей-аң ңойыңыз, 
сезім деген сағыз сияңты созылмалы түсінік. Сезім 
емес, фактілер керек, факті.
— Кешіріңіз, бұл ңылмыстыны жазалау соты емес, 
біздің партиялас жолдасымыздың ісін қарап жатңан 
бюро ғой,— деді сөзін жалғап Керімбеков.— Комму­
нист^ тағдырын шешіп отырмыз. Кәне, Бакасов жол­
дас неге әлгіндей әрекетке барды, бір сәт ойланып кө- 
рейікші. Оның әрекетін, әрине, айыптау керек, біраң 
колхоздың маңдай алды малшыларының бірі Бақасов 
мұндай халге ңалай жетті,— ңалай душар болды?
— Отырыңыз,— деді Ңашқатаев тыжырынып.— 
Сіз бізді негізгі мәселеден бұрып әкетіп бара жатыр- 
сыз, Керімбеков жолдас. Менімше, осы отырғандардың 
бәріне айдан да ақиқат ңой деймін: коммунист Бақасов 
өте ауыр қылмыс істеген. Бұл не сұмдың? Мұндайды 
кім көрген? Біз ешкімге дө уөкілдерімізге айыр ала 
ұмтылуға жол бермейміз, біз ешкімге де біздің қызмет- 
керлеріміздің беделін түсіруге жол бермейміз. Сіз, Ке- 
рімбеков жолдас, көңіл хошы, сезім туралы дәйексіз 
талас тудырғаннан гөрі комсомол жұмысын жолға 
қоюды ойлағаныңыз дұрыс болар еді. Сезім сезім-да- 
ғы, істің аты іс. Бақасовтың басынғаны бөрімізді дө 
сақтандыруға тиіс, енді оған партняда орын жоқ. Сая-
140

ңов жолдас, сіз колхоз парторгі ретінде осы әңгіменің 
болғанын растайсыз ба? — деп сұрады Шорадан.
— Иә, растаймын,— деді өңі боп-боз ПІора орны- 
нак әрең тұрып.— Бірак, мен түсіндірейін деп едім...
— Нені түсіндіресіз?
— Біріншіден, мен Баңасовтың мәселесін өзіміздің 
бастаушы партия ұйымында ңарауға рұхсат етулеріңіз- 
ді өтінер едім.
— Оның керегі шамалы. Аупартком бюросының 
шешімінен кейін колхоз коммунистерін таныстыра жа- 
тарсыз. Тағы не айтасыз?
— Мен түсіыдірейін деп едім...
— Нені, Саяңов жолдас? Бақасовтың антипартия- 
лың беті ашылды ғой. Түсіндіретін түгі де жоқ. Бұған 
сіз де жауап бересіз. Коммунисті тәрбиелеу жұмысын 
бетімен жібергеніңіз үшін әлі сізге жаза ңолданамыз. 
Сіз неге бұл мәселені бюроға ңоймай-аң ңойыңыз деп 
Сегізбаев жолдасты үгіттейсіз? Ңылмысты жасырып 
ңалғыңыз келді ме? Безобразие! Отырыңыз!
Айтыс басталып кетті. МТС-тің директоры мен ау- 
дандың газеттің редакторы Керімбековты жаңтап шық- 
ты. Бір мезгіл олар тіпті Танабайды қорғап қалатын- 
дай да болып көрінді. Біраң өбдеи езіліп, есі шыққан 
Танабай олардың не айтып жатқанын тыңдаған да 
жоң. Ол тек өзінен өзі: «Ау, мен неменеге итшілеп 
жанталасқанмын? Ау, мұндағылардың ешқайсысының 
сонау отарда, мал жайылымында не болып жатқаны- 
мен ісі де жоң сияңты ғой. Ңандай есуас болғам десең- 
ші! Колхозға бола колхоздың қойы мен козысына бола 
не көрмедім мен байғұс. Енді соның бәрі есепке алын- 
бай ңалды. Енді мен хауіпті зиянкеспін. Сайтан алсын 
сендерді! Егер осыдан өркендерің өсіп кетер болса, не 
қылсаңдар о қылыңдар мені, енді өкінбеймін. Кәне, 
қуыңдар мені желкелеп. Енді менің аңырым біреу-ақ, 
соғыңдар, аямаңдар...» дей берді.
Колхоз бастық Алданов сөйлеп тұр екен. Бет-әлпе- 
тіне, ңол сермесіне ңарағанда ол әлдекімді, оңдырмай 
сыбап тұрған сияқты, бірақ кімді даттап тұрғанын Та­
набай сезген жоң. Тек құлағына: «Кісен, Гүлсары жор- 
га» деген сөздер жеткенде ғана өзін жерлеп жатқанын 
аңғарды.
— ...Сонымен нө болды дейсіздер ғой? — деп ақи- 
ланды Алданов.— Не болғаны сол, біз атты кісендеуге 
мәжбүр болғанымыз үшін менің басымды мыжғылай- 
мын деп ашықтан-ашық қорқытты ғой. Ңашңатаев
141

жолдас, мені қорқытқанын естіген куәгерлер мыыа 
есіктің ар жағьінда отыр. Соларды шаңыруға мүмкін 
бе екен?
— Жоң, керегі жоң,— деп Ңашқатаев жиіркенген 
кісіше тыжырынып ңалды.— Осы да жетеді. Отыры- 
ңыз.
Енді дауысңа салды.
— Бір ұсыныс түсті: Бақасов жолдас партия мүшө- 
лігінөн шығарылсын деген. Осы ұсьгаыс үшін кім да- 
уыс береді, ңол көтеріңіздер.
— Бір минут, жолдао Қашқатаев.— Тағы да Кө- 
рімбеков орнынан ұшып тұрды.— Жолдас бюро мүшө- 
дері, осы біз ауыр ңатө жіберіп отырған жоңпыз ба? 
Васңа да ұсыныс бар — Баңасовңа ңатаң сөгіс жария- 
ланып, жекө іс кітапшасына жазылсын. Сонымен қоса 
коммунист Баңасовтың партиялық жәнө кісілік қасие- 
тін ңорлағаны үшін, аупарткомның уәкілі ретінде жұ- 
мыста жат төсіл ңолданғаны үпіін, бюро мүшесі Сегіз- 
баевқа сөгіо жариялансьш.
— Сандыраң! — деп ақырып жібөрді Сегізбаев.
— Тынышталыңыздар, жолдастар,— деді Қашқа- 
таев. Сіздер өз үйлеріңіздө отырған жоңсыздар, аупарт- 
комның бюросында отырсыздар, тәртіп саңтауларыңыз- 
ды сұраймын.
Ендігі тағдыр осы аупарткомның бірінші секрета- 
рының ңолында қалды. Сонда секретарь тура Сегізбаев 
ойлаған жерден шыға келді.
— Бақасовтың ісін сотңа берудің ңажеті жоқ деп 
есептеймін,— деді ол.— Біраң оған партияда орын 
жоқ, бұл жөнінен Сегізбаев жолдас өбден дұрыс 
айтты. Дауысқа саламын. Бақасов партиядан шыға- 
рылсын дегендеріңіз қол көтеріңіздер.
Бюро мүшелері жетөу еді. Үшөуі «шығарылсынға* 
қол көтерді де, үшөуі оған қарсы болды. Енді Қашқа- 
таевтың өзі қалып тұр. Ол біраз кідіріп тұрып-тұрып 
«шығарылсынға» қол көтерді. Танабай мұның берін 
көрген жоң. Ол Ңашқатаевтың хатшы өйөлгө қарап:
— Протоколға жазыңыз: аупартком бюросының 
шөшімі бойынша жолдас Баңасов Танабай партия мү- 
шелігінен шығарылды,— дегендө ғана Танабай өз тағ- 
дьірының шешілгенін ұқты.
<Бітті деген осыі»— деді Танабай тұла бойы мұздап 
бара жатып.
142

— Мен Сегізбаевқа сөгіс жариялануын талап ете- 
мін,— деп қасарысты Керімбеков.
Вұл ұсынысты дауысқа қоймай-аң, тойтара силуға 
болушы еді, біраң Ңанщатаев дауысңа салмаң болды. 
Мұнда да өзінің бір ңұпия есебі бар-тұғын.
— Керімбеков жолдастың ұсынысын кім жақтай- 
ды? Қол көтерулеріңізді сұраймын!
Тағы да үш те үш болды. Тағы да төртінші болып 
Ңашқатаевтың өзі қол көтерді де, Сегізбаевты сөгістен 
аман алып қалды. «Тек мұны ол түсінер ме, бағалар 
ма екен еңбегімді? Кім білсін... залым, айлакөр...»
Адамдар кетпек болғандай орындарынан ңозғала 
бастады. Осымен іс біткен екен деп ойлап, Танабай жан 
баласына назар салмай есікке ңарай беттей беріп еді.
— Бақасов, ңайда барасыз? — деп тоқтатты оны
Ңашқатаев,— Партиялың билетіңізді 
қалдырыңыз.
— Ңалдыру керек пе? — Танабай бір сұмдыңтың 
болғанын сонда ғана барып, түсінгендей халде еді.
— Иә. Столдың үстіне ңойыңыз. Сіз енді партия 
мүшесі емессіз, сондықтан билетті алып жүруге право- 
ңыз жоң.
Танабай партбилетті алып шыңпаң болып ңойнына 
қол еалды. Өлік шығарғандай тым-тырыс тыныштыңта 
Танабай ңұнжыңдап қойнын көпке дейін тінткіледі. Ал 
партбилет болса Жайдардың ңолымен тігілген былға- 
ры ңалтаға салынып, купайкенің ар жағында, бешбет- 
тің де ар жағында, қылует жайда жатыр еді. Қалтаға 
бау тағьпт, Танабай бауды иығына асынып жүруші еді. 
Әйтеуір бір шамада, өлгі былғары ңалтаны қойнынан 
алып шықты-ау. Кеудесінің ңызуы жылытңан өзінің 
тері сіңген партбилетті шығарып алып, жып-жылы 
күйінде Ңашңатаевтың сұп-суық жылтыр столыньщ 
үстіне ңойды. Мұздай стол өз денесін ңарып түскендей, 
тұла бойы түршігіп, дір-дір етті. Әлі де ешкімге ңара- 
май, былғары қалтаны қойнына тыңты да, кетпекші 
боп бұрыла берді.
— Жолдас Баңасов,— деген жанашыр дауыс естіл- 
ді арт жағынан. Керімбеков екен.— Сіз өзіңіз не дейсіз 
бұған? Сіз ештеңе айтпадыңыз ғой. Мүмкін, сізге қиын 
болған піығар? Есігіміз еіз үшін жабық болмас ерте ме, 
кеш пе, партия қатарьіна ңайтып ораларсыз деген үміт- 
теміз. Айтыңызшы, қазір ңандай ойда тұрсыз? Иығына 
зіл батпан боп ңұлаған ауыр ңайғыны өйтеуір ңайтсе 
де жеңілдетпек болып тырысқан бейтаныс жас жігіттің
143

алдында Танабай өзін ебедейсіз көріп, жаны сыздап 
ауырып, Танабай бері бұрылды.
— He айтайын, шырағым? — деді ол мұңайып. Бұл 
жерде бәрін айтып тауыса алмаспын. Жалғьіз-ақ айта- 
рым: мен кінәлі емеспін. Біреуге қол көтеріп, тіл ти- 
гізсем де мен кінәлі емеспін. Бірақ мұны түсіндіріп 
жеткізе алмаймын. Осылай, шырағым.
Жан күйзелткен тым-тырыс тыныштық орнады.
— Хм. Сонда партияға өкпелейсің ғой? — деді 
Ңашңатаев шатынап.— Байңа, жолдас. Партия саған 
дұрыс жол көрсетіп, соттан аман алып қалып отыр. 
Сен ғой өлі риза емессің, өкпелейсің! Демек, сен партия 
мүшесі деген атқа шынында да лайықты емессің. Олай 
болса біздің есігіміз саған ңайтадан, сірә, ашыла да 
қоймас!
Сырт көзге Танабай аупарткомнан сабырлы шықты. 
Жүдә сабырлы. Ал, іші әлем-жәлем. Дала жып-жылы, 
күн жарңырап тұр, кеш болайын деп ңалыпты. Ары- 
бері өзі тіршілігімен өтіп-кетіп жатқан ел. Клубтың 
алдындағы алаңда балалар жүгіріп ойнап жүр. Соньің 
бәріне ңараса құсңысы келетіндей көрінеді. Өзіне өзі 
жиіркенішті сияңты. Тезірек тауға безіп кетпесе бол- 
мас. Тағы бір кесепат болмай тұрғанда, кеткен жақсы.
Мамағашта өзінің атының жанында Гүлсары бай- 
лаулы тұр екен. Есік пен төрдей еңселі, ңола мүсіндей 
сымбатты қайран Гүлсары аяқтарын алма кезек кете- 
pin ңойып тұр екен. Танабайдың таяп келгенін көріп, 
жатырқамай, ескі танысындай, қара көздерін ңадай 
қарады. Танабайдың айырмен басына аямай ұрғанын 
ұмытып кетсе керек. Малдың аты мал ғой.
— Ренжіме, Гүлсары, ұмыт,— деп сыбырлады Та 
набай жорғаға.— Ал, менің ңайғым ауыр, Гүлсары. 
Тым ауыр, Гүлсары. Тым ауыр ңайғы.— Аттың мойны- 
нан ңұшақтап, көңілі босап, жылап жібере жаздап ба- 
рып, өзін өзі өрең тежеді. Өткен-кеткен кісілерден 
ұялды.
Өз атына мінді де, тауға тартты.
Шора оны Александровна асуының ар жағында 
ңуып жетті. Арт жағынан жорғаның таныс дүбірі есті- 
луі-аң мұң екен, Танабай өкпелеген балаша ернін жым- 
ңырып, сыздана қалды. Артына бұрылған жоқ. Өкпесі 
қара қазандай, ңаны ңарайып ңатып қалган. Мына 
Шора ол үшін тіпті де бүрынғы Шорадай емес. Бүгін
1 44

де, Ңашқатаев даусын көтеріп, жекіріп қалып еді, 
кластағы оқушыға ұсап үн-түнсіз отыра кетті. Бүйте 
берсе не болмақ? Халық оған сенеді, ал бұл халыққа 
шындықты айтудан қорңады. Ңу басының ңамын ой- 
лайды, аңдап басып, абайлап сөйлейді. Ау, мұны қай- 
дан үйренген? Жарайды, Танабай өмірден артта қал- 
ған, жай шаруа. Ал, Шора болса сауатты, өмір бойы ел 
басңарып келеді. Ау, сонда ана Сегізбаевтар мен Ңаш- 
қатаевтардың айтңаны дұрыс емес екенін Шора шын- 
нан сезбей ме? Олардың сөздерінің сырты жылтыра- 
уың, іші қалтырауық екенін аңламай ма? Бұ Шора 
кімді алдайды сонда, не үшін?
Шора оны қуып жетіп, еті ңызу жорғаның басын 
тартып, қатарласа бергенде де, Танабай оған бұрылып 
қарамады.
— Ау, Танабай, екеуміз бір ңайтамыз ғой деп жүр- 
сем, ңарамай кетіп ңалыпсың,— деді Шора ентігін ба­
са алмай.— Ңараймын, жоқсың...
— Не керек саған? — деп бұрылмай дүңк етті Та­
набай.— Өз жөніңмен жүре бер.
— Кел, сөйлесейікші. Ары ңарама, бері ңара, Тана­
бай. Кәдімгі достарша, коммунистерше бір сөйлесейік- 
ші,— деп бастай беріп Шора мүдіріп қалды. Танабай 
оны шорт кесіп тастады.
— Мен сенің досың емеспін, керек десең, бұдан 
былай коммунист те емеспін. Ал сен де алдаңашан 
коммунист болудан ңалғансың. Тек бер жағыңмен 
ғана амалдап жүрсің...
— Бұл сенің шының ба? — деді Шора міңгірлеп.
— Әрине, шыным. Абайлап сөйлеуді әлі үйренге- 
нім жоң. Ңай жерде ңалай сөйлеп, қалай қою керек, 
оны да білмеймін. Жә, хош. Сен тіке кетесің. Менің 
жолым — бұрылыс.— Танабай атының басын бұрып, 
жолдан шыңты да, бұрылмастан, досының бет-жүзіне 
тым құрыса бір рет те ңарамастан, жолсызбен тура 
тауға тартты.
Шораның түрі өліктей құп-ңу боп кетті де, үні 
шыңпай, Танабайға бірдеңе демекші болып ңолын соза 
берді де, артынша бүрісіп, бүк түсіп, кеудесін ңолымен 
басып, аузымен ауаны өрең ңармап жорғаның жалына 
құлай кетті. Мұның бәрін Танабай көрген жоқ.
— Ой, жаным, деп сыбырлады Шора жүрегінің 
сыздап ауырғанына шыдай алмай бүк түсті.— Ой жа- 
ным-ай! — деп қырылдады ол тынысы тарылып, көге- 
ріп бара жатып. Тезірек үйге жет, Гүлсары, тезірек.
145

Жорға оны ңап-қараңғы, ңу мекиен даламен айыл- 
ға ңарай алып ұшты. Мына адамның үрейлі үні атңа 
естілді, өлдеңандай өзірейіл лебі сезілгендей қорқы- 
нышты еді. Гүлсары құлағын жымитып алды, үрейле- 
не пысқырынып қойып, заулап барады. Ал, ер үстінде- 
гі адам азап ңұшағында ышқына қиналып, ат жалына 
қолымен де, тісімен де жанталаса жармасып келеді. 
Түнделетіп тайпалған Гүлсарының мойнынан тізгін 
шұбатыла түсіп кеткен.

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: