Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

— Бар, дем ал.
— Өзім білем.
Танабай ңораға кіріп кетті. Ңойды аралап көрді. 
Одан шығып, ңотанды аралады. Ңараңғыда жүріп-жү- 
ріп, қайтадан қораға кірді. Тыным таппай, тыпырши 
берді. Тамақ та ішпей ңойды, ешкіммен сөйлеспей де 
ңойды. Бұрышқа үйілген сабанның үстіне гүрс етіп құ- 
лай кетті де, тырп етпестен жатып қалды. Өмір деге- 
нің, тіршілік, күйбең, уайым дегенің бір тиын ғұрлы 
болмай қалған сияңты. Бәрінен түңілген, тұлабойын 
самарңау салдауыр басқан, тірі боп жүргісі де жоң, еш- 
теңе ойлағысы да келмейді, ешкімді, ештеңені көргісі 
де келмейді.
Ары-бері аунақши береді, дүн-дүниені таре ұмы- 
тып, ұйыңтағысы келеді, бірак, ұйыңтай алмайды: ой- 
лар, елестер анталап жан-жаңтан ңамалай түседі. Әне, 
аппаң ңарда ңап-ңара ізі ңалып Бектай кетіп барады. 
Әне өзі сол Бектайдың қорлығына ңайтарып сөз тауып 
айта алмай тұр. Әне, Сегізбаев жорғаның үстінде аңи- 
ланып, аңырып-жекіріп Танабайды түрмеге отырғыза- 
мын деп барынша балағаттап балпылдап тұр. Әне, өзі 
зиянкес, халың жауы ретінде аупарткомның бюросын- 
да отыр. Сонымен бар өмір жолы тұйықңа тірелген. 
Соның бәрі көз алдына келгенде Танабай ңайтадан 
ұшып тұрып, айырды ала салып мына ңараңғы түнде 
бар әлемге бар даусымен айқайлап, баңырып-шақырып 
мойны астына түсіп құлап жығылғанша жүгіре бергіеі 
келді, жүгіре бергісі келді.
Көзі ілініп бара жатып, бүйтіп жүргенше өлген 
жақсы деді. Иә, өлген жаңсы!..
Оянса — басы зіл қаратас. Көпке дейін есін жия 
алмай, ңайда жатңаны, неғып жатқанын біле алмай 
отырды. Жанынан ңойлар пысңырынып, ңозылар ма- 
ңырады. Е, ңорада жатыр екем ғой. Далада таң қылаң 
беріп қалыпты. Неге ғана оянған? Неге? Одан да бір- 
жолата оянбай ңалсайшы. Өлгеннен басңа не қалды, 
өлген жаңсы...
...Содан соң өзенге барып, алақанымен іліп алып су 
ішті. Жағасы мұз моншаңты, тіс сырңыратар салңын 
су. Уыстап алған су дірілдеген саусақтарының арасы- 
нан сауылдап ңайта төгіледі, Танабай ңайтадан іліп 
алып, омырауына су төгіліп, тағы ішеді. Демін алып, 
есін жиған кезде барып, өзіне өзі қол салмақ болған
149

дүлей ойының оспадарсыз, орынсыз, ожар әрекет еке- 
нін ұқты. Адам баласына бір-аң рет берілетін өмірді 
қалай ғана дәті барып ңия алады? Сегізбаев сияңты- 
ларға бола өмірден безуге бола ма? Жоң, Танабай әлі 
жер басып жүріп, әлі талай тірлік тындырады!
Үйіне ңайтып келіп, мылтың пен оқшантайды еш- 
кімге білдірместен тығып қойды да, күні бойы ыж- 
даһатпен жұмыс істеді. Әйеліне, қызына, сақманшы- 
ларға жылы-жылы сөйлеп, аңжарңын жүрмек болуға 
тырысты, бір жағынан олар әлдеңалай сезіктеніп ңа- 
лар деп те тосылды. Әйелдер жағы бейнебір елеулі еш- 
теңе бола қоймағандай-аң, жұмыстарын істеп жүрө 
берді. Мұнысы үшін Танабай оларға риза болып, үн- 
түнсіз жүріп, тірліктен ңолы босаған жоқ. Өріске ба­
рып, ңойларды қайырысып келді.
Кештете күн бұзыла бастады. Жаңбыр жауа ма, қар 
жауа ма — өйтеуір түнеріп тұр. Тауға тұман түсіп, 
аспанды ауыр бұлттар торлаған. Тағы да жас төлді 
суықтан саңтаудың сары уайымы сарнады. Ңораны 
ңайтадан тазалап, астына сабан төсемесе, топалаң та- 
ғы тиеді. Танабай түнеріп ңалды, біраң күйреуік халге 
кетпес үшін, алдағы михнатты ұмытуға тырысты.
Ңас ңарайып қалғанда бір салт атты жетіп келгені. 
Оны Жайдар көрді. Екеуі әлдене деп сөйлесіп біраз 
тұрды. Бұл кезде Танабай қораның ішін тазалап жат- 
қан.
— Бері шығып кетші. Кісі келді,— деді өйелі 
есіктен қарап. Танабай әйелінің бұл шақырысынан 
өлдебір жайсыз хабардың нышанын сезіп ңалды.
Сыртқа шығып, келген кісімен амандасты. Көрші 
сайдағы шопан екен.
— Ә, Айтбаймысың? Аттан түс. Ңайдан жүрсің?
— Айылдан. Бір жұмыспен барып едім. Саған ха­
бар айт деді. Шора ңатты ауырып жатыр екен. Сені 
келсін десіп ңалды.
«Әй, осы Шора-ақІ» — деп қара қазандай өкпесі 
қайтадан өрепки бастады. Шораны көргісі жоқ-ақ.
— Мен не, доктор ма екенмін? Ауырса, баяғыдан 
ауырады. Онсыз да жұмысым басымнан асып жатыр. 
Ауа райының бүзылып келе жатқаны мынау.
— Өзің біл, Танеке. Барсаң да, бармасаң да — өэ 
вркің. Мен аманаттан құтылдым. Сау бол. Мен жүрмө- 
сем болмас, ңараңғы түсіп кетті.
Айтбай атын тебініп қалып, ңайта тоқтады.
160

— Дегенмен ойлан, Танеке. Ауруы қатты. Оқуда- 
ғы баласын шаңыртыпты. Станциядан күтіп алуға кісі 
кетті.
— Хабар айтңаныңа рахмет. Бірақ мен бармай- 
мын.
— Барады, барады,— деді ұялғаннан Жайдар.
Танабай үндемей қалды да, Айтбай ұзаңңырап кет-
кен соң әйеліне алая ңарады:
— Сен мен үшін жауап бергеніңді қой. Өзім біле- 
мін. Бармаймын дедім,— бармаймын.
— Нө айтып тұрғаныңды ойлашы өзің, Танабай!
— Ойлайтын түгі дө жоң. Жетті енді. Көп ойлай- 
мын деп аңыры партиядан да ңуылдым. Менің ешкі- 
мім де жоқ. Жазатайым, ауырып жатып ңалсам — еш- 
кім келмей-аң қойсын. Жалғыз жатып өлемін! — деп 
қолын бір-аң сілтеді де қораға кіріп кетті.
Бірақ көңілі ңұрығыр ңобалжи берді. Туған сау- 
лыңтың төлін алып, ңозыларды бұрышңа апарып са- 
лып, қақсаған қойларға аңырып, итермелей жүріп, 
ара-арасында өзіне-өзі күңкілдеп ңояды:
— Жұмыстан баяғыда кетсе ғой, бүйтіп жаны қи- 
налмас еді. Өмір бойы ауырып, жүрегін ұстап ыңқыл- 
дап жүрсе де аттан түспейді. Бастықтығыңа болайын 
өйткен. Бұдан кейін сені көрсем — көзім шықсын. Өк- 
пелесең өкпелей бер, менің де өкпем бар. Ешкімнің жа­
ны ашымайды...
Түнек түн түскен. Ңиыршың ңар себелей бастады. 
Айнала құлақңа ұрған танадай орнағаны сонша, қиыр- 
шық қардың анда-санда жерге тырс-тырс түсіп жатқан 
сыбдыры да естілді.
Танабай өйелімен сөйлесуден тайңаңсып, үйіне 
бармай қойды. Өйелі дө келмеді. «Келмесең келме,— 
деді Танабай.— Мені зорлап жібере алмайсың. Маған 
енді бәрібір. Енді Шора екеуміз бір бірімізге бөтен жан- 
дармыз. Оның жолы бір басқа, менің жолым бір басқа. 
Бір кезде дос едік, енді бітті. Дос екені шын болса, бұ- 
рынырақ ңайда қалды? Жоқ, маған енді бәрібір...»
Дегенмен Жайдар өзі келді. Танабайдың плащын, 
жаңа етігін, белбеуін, қолғабын, біркиер бөркін ала 
келді.
— Киін,— деді.
— Босңа өуре болма, бәрібір мен ешқайда бармай­
мын.
— Уақытты кетірмө. Өмір бойы опьщ жеп жүрмө 
кейін, кім біледі...
151

— Несіне опың жемекпін. Шораны құдай алмай- 
ды, ңорыңпай-ақ ңой. Біраз жатады да тұрады. Бір бұл 
емес қой...
— Әй, Танабай, сенен мен ешуақытта ештеңе өтін- 
ген емеспін. Енді өтінемін. Ашуыңды да, басыңа түс- 
кен ауыртпалыңты да маған қи. Бар енді. Кісілікті 
ұмытпа. Ел не дейді?
— Жоң,— Танабай басын қасара шайқады.— Бар- 
маймын. Маған енді бәрібір. Адамгершілікті, парызды 
ойлайсың сен. Ел не дейді? Не десе о десін. Маған бә- 
рібір.
— Ңой, ойлан, Танабай. Мен үйге барып отқа қа- 
рай тұрайын, киізге шоң түсіп кетер.
Танабайдың киімін қалдырып, Жайдар үйге кетті. 
Біраң Танабай орнынан ңозғалар емес. Бұрышта отыр- 
ған ңалпы, өзін өзі жеңе алсашы, Шораға айтңан сөз- 
дерін ұмыта алсашы. Енді барып: «Амансың ба, көңі- 
ліңді сұрай келіп ем, денсаулығың қалай? Не көмек 
керек?» — деп тұрсам ғой. Жоң, мұндай әдет Танабай- 
да жоң.
Жайдар ңайтып келді.
— Әлі киінбегенсің бе?
— Мазамды алмашы. Айттым ғой, бармаймын 
деп...
— Тұр орныңнан! — деп қаһарлана айқайлап жі- 
берді Жайдар. Оның бұйрығына көніп, солдат ңұсап 
орнынан атып тұрғанын Танабайдың өзі де сезбей ңал- 
ды. Жайдар жақындап келді, фонарьдың көмескі жа- 
рығымен оның ңайғы-мұң, ашу-ыза араласа от шаш- 
ңан көздері көрінді.— Рас еркек емес, рас адам емес, 
аузы ырбиған ңатын болсаң, онда сен үшін мен-ақ ба- 
райын. Ал сен ңал да, отыр мұрын боғыңды ағызып. 
Мен қазір кетем, тез бар да атты ертте!
Танабай айтқанына көніп, атты ерттеуге кетті. 
Қиыршық қар себелеп тұр. Тас қараңғы түнек терең 
иірімдегі суға ұсап у-шусыз баяу қозғалып жатқан сн- 
яңты. Қараңғыда тау да көрінбейді. «Ңұдайдың қу 
ңырсығы! Осы түнде қайда барады? — дейді Танабай 
ңараңғыда аттың арңасына ер-тоңым салып жатып.— 
Айтып көндіре де алмайсың енді оны. Жоқ, көнбейді. 
Айтқанынан қайтпайды, өлтірсең де ңайтпайды. Ау, 
мына түнде адасып кетсе — не болмаң? Мейлі, өзінен 
көрсін...»
Танабай атты ерттеп тұрып, озінен өзі ұялғаны. 
«Айуан тақілеттеспін өзім де. Өкпелеп, өле жаздаппын
162

ғой. Жұрттың бәріне бейшара болып көрініп, менің ңа- 
еіретімді көрдіңдер ме дегендей, өзеурегенім не сонша, 
өйелді де жүдетіп болдым. Оның кінәсі не? Оның жа- 
нын қинағаным неғылғаным? Ай, өзім де оңбаймын- 
ау. Оңар ңылығым жоң, жарамсыз біреумін-ау. Айуан 
боп кеткенім не?..»
Осылай әрі-сәрі боп біраз тұрды. Айтңанынан кай- 
туға да арланды. Басын тұңшитып, сүзеген бұңаға 
ұсап қайтып келді.
— Ерттедің бе? — деді Жайдар.
— Иә.
— Онда киін.— Жайдар плащты ұсынды.
Танабай үн-түн жоң, киіне бастады. Әйелінің райы-
на риза болып, қуанып тұр. Сонда да болса қиналған- 
сып:
— Бәлкім, таң атңанша күте тұрармыз? — деді.
— Жоқ, қазір аттан. Кешігіп қаласың.
Таудың түні түпсіз иірімдей тұңғиық. Көктемнің 
соңғы қары жапалақтап жауып, жерге ңалықтап түсіп 
жатыр. Ңайтып көрместей боп ажырасңан досының 
шақыруымен жападан-жалғыз түн қатып Танабай тар- 
тып келеді. Ңолы-басына, иығына, сақалына қар тұрып, 
қауқиып қалған. Танабай оны ңағып тастамай, ер үс- 
тінде қақайып отыр. Осылай бір отырып ойға кеткен де 
ыңғайлы. Өткен-кеткен күндерді ойлайды, баяғы. Боз- 
бала күндер. Шора да жас еді, айылдың ағартушысы 
сол, жұрттың сауатын алғаш ашңан Шора болатын. 
Бірге комсомолға, одан соң партияға өткен Шора екеуі. 
Шора екеуі канал ңұрылысында бірге жұмыс істегені 
де есінде. Танабайдың суреті басылған, екпінділігі 
туралы жазылған газетті бірінші болып Шора көрсе- 
тіп, бірінші болып ңолын алып құттыңтағаны да есінде.
Танабайдың Шораға деген мұз боп ңатқан көңілі 
енді-енді ңайтадан жіби бастады. Сонда жүрегі ңұрғыр 
елжіреп: «Апыр-ай, Шора қайтіп қалды екен? Қина- 
лып жатыр ма екен? Шыннан ауруы қауіпті болғаны 
ма? Әйтпесе оңудағы баласын неге шаңыртады? Әлде- 
не айтып қалғысы келе ме екен? Ақылдасып, арызда- 
сып қалмақшы ма?»
Таң ңылаң берді. Ңар әлі жауып тұр. Танабай атын 
тебініп, желе-жортып жөнелді. Анау бір қырдан ас- 
са — ар жағында ойпаңда айыл жатыр. Шора ңайтіп 
жатыр екен? Тезірек жетсе екен.
Кенет айыл жақтан таңғы тыныштықты бұзып, 
азынауың бір дауыс талып жетті. Әлдекімнің аңыраған
153

үні аспан астын ңанжармен сөгіп жібергендей шар-р 
етті де, шорт тиылды. Танабай аттың басын тартып, 
желге құлаң тосты. Ештеңе естілмейді. Сірө, жәй бір 
елес болар.
Желе шауып ңырқаның үстінө шыға келген. Ыл- 
дида ақ ңар жамылған сидаң бау-бақшаның арасында 
көсіліп айыл жатыр. Бұл бей уаңытта көшеде әлі ңы- 
быр еткен жан жоң. Тек бір үйдің алдында ғана опыр- 
топыр адам, ағашқа байлаулы аттар тұр. Ол Шораның 
үйі еді. Ау, мұнша жұрт жиылғаны несі? Не боп ңал- 
ды? Шынымен-ақ...
Танабай үзеңгіге аяғын тіреп, көтеріле беріп, тұн- 
шығып бара жатқандай-аң мұздай ауаны аузымен ңар- 
мап, аптыға жұтты да, селт етпей біраз тұрып, төбеден 
төмен ңұлай шапты. «Мүмкін емесі Ңалайша? Мүмкін 
емес!» Сірә, Шорадан бір жаманат болса, оған дәл өзі 
кінәлі адамдай Танабайдың көңілі әлем-жәлем. Жал- 
ғыз досы Шора мөңгі ңоштасар алдында келсін деп 
шақырғанда қырсығып, оспадар мінезбен ңыңырайып, 
өкпесі ңабынып, өті жарылып отырып алып еді. Ау, 
енді ңарабет болмаса нетті! Жайдар неге бетінө түкіріп 
жібермеген? Не деген жетесіздік! Ақырет алдында 
жатңан адамның соңғы тілегінен ауыр парыз болар ма, 
сірә? Оны орындамағаны — не болғаныі
Ауданнан қайтңанда Шораның жорғамен өзін қу- 
ып жеткені тағы да көз алдына келе ңалды. Сонда 
Шораға айтңан сөзі-ай! Апыр-ай, өзін-өзі сол үшін 
ңайтсе кешпек? Ңар басқан көшегө түсіп, Танабай өз 
ойынан күйіп-жанып, кірергө жердің жарығын таба 
алмай келө жатңанда кенет алдынан бір топ аттыны 
көрді. Шораның үйіне ңарай ңаптап барады екен. Үн- 
түнсіз ңозғалған ңол бір уаңыт бөрі бірден аңырата 
дауыс қылып, ат ңойып шаба жөнелді:
— Ойбой, бауырым-ай! Ойбай, бауыр-е-ем!
«Ңазақтар келген екен* — деді ішінен Танабай. 
Сонда барып сорлы көңіл сол сұмдыңтың растығына 
көзі жетті: Шора өлген екен! Күркіреуік өзенінің арғы 
бетінде жатңан қазақтар Шораны өз туғанындай ке­
рш, өмме аймақңа сыйлы, қадірлі кісі ретіндө құрмет- 
теп, қазасына қайғырып, судан өтіп, ертелете жетіп 
келген екен.
«Рахмет, сендерге, ңазақ туғандар,— деді сонда 
Танабай.— Ата-бабамыздан бері ңарай ңайғырсақ — 
қайғымыз ортаң; ңуансақ — қуанышымыз ортақ; той- 
томалаң, бөйге жарыс, көкпар ортаң. Жылаңдар, ту-
154

ғандар, жылаңдар мына Шорасыз ңалған бізбен 
бірге!»
Сөйтті де Танабай айылдың үстін азынатып, таңғы 
шаңта шарылдап:
— Шора-а-а! Шора-а-а-аі Шора-а-а! — деп айқай 
салды. Ат үстіндө екі жаңқа кезек-көзек теңселіп, бұл 
дүниеден өткен досын жоқтап, белі бүгіліп, қабырғасы 
сөгіліп, көзінен жас төгілді.
Аулаға да жаңындап ңалды. Әне, анау байлаулы 
тұрған Гүлсары. Үстіне ңара жауып ңойыпты. Ңараға 
ңар түсіп, еріп кетіп жатыр. Иесіз қалған есіл жорға. 
Қаралы жамылғымен осылай байлаулы тұл тұрмаң 
енді.
Танабай атының жалын ңұша ңұлап, қайтадан кө- 
теріле беріп, тағы құлады. Көз алды — тұман, адамдар 
елес сияқты, айнала жылаған дауыс. Әлдекімнің:
— Танабайды аттан түсіріңдер! Шораның баласы- 
на алып барыңдар! — дегенін де Танабай естіген жоң.
Бірнеше адам Танабайды аттан сүйеп түсіріп, қол- 
тығынан демеп, ңалың жұрттың арасымен алып кетті.
— Кеш мені, Шора, кеш! — деп жылады Танабай.
Аулада дуалға бетін беріп, Шораның студент бала-
сы Самансұр тұр екен. Көзінің жасы көл болып, бері 
бұрылып, Танабай екеуі ңұшаңтасып көрісті.
— Сенің әкең жоң енді! Менің Шорам жоқ енді! 
Кеш мені, Шора, кеш! — деп боздады Танабай.
Кісілер келіп екеуінің ңұшағын жазды. Сонда ба- 
рып Танабай жаңын жерден, өйелдердің арасынан Бү- 
біжанды көріп ңалды. Бүбіжан Танабайға ңарап, көзі- 
нен жасы мөлт-мөлт төгіліп тұр екен. Танабай бұрын- 
ғыдан бетер өкіріп жылады.
Бұл жылауда көп ңасірет ңамалып жатқан. Соның 
бәрі енді көз салып көре алмаған, қатесін қайтып дер 
кезінде ала алмағанына жылайды. Ңасында тұрған 
Бүбіжан үшін, тағдыр екеуін қоспағаны үшін, арманда 
кеткен асыл махаббат үшін, сонау бір сұрапыл нөсерлі 
түн үшін, Бүбіжанның жарсыз жалғыз ңалып, жар қы- 
вығын көрместен қартайғаны үшін жылайды. Қара 
жамылып тұл тұрған Гүлсары үшін де, өзінің өкінішті 
өкпесі үшін де, көрген михнат-таухіметі үшін де, көкі- 
ректе көптен шемен боп жатңан өксігі үшін де жылай­
ды. Бұл жылауда нелер жоқ дейсің...
— Кеш мені, Шора, кеш! — дей береді. Тек Шора- 
дан ғана емес, кешірімді Бүбіжаннан да сұрап тұрған 
сияқты.
155

Сонда Танабай: Бүбіжан бері келсе екен, көзімнің 
жасын өз қолымен сүртсе екен, жұбатса екен мені деп 
тілеп тұрды. Біраң Бүбіжан келмеді, келместен о да 
жылады-ау...
Танабайды басңалар жұбатты:
— Сабыр, Танабай, сабыр қыл. Көзіңнің жасын 
көл етпе. Енді бәрібір Шора ңайтып келмейді. Сабыр 
ңыл.
Сонда да Танабай одан бетер егіліп, көкірегі ңа- 
па мұңға көміліп, көзінің жасын тия алмай солңыл- 
дады.

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: