Республикасы Білім және ғылым министрлігі

102 
102 
1. 
Адам өзін қоршаған дүниені тек танып қана қоймайды,оған өзінің қатынасын
да 
білдіріп отырады,ол бір нәрсені ұнатады, біреуді жақсы көреді, екінші біреуге салқын 
қарайды, яғни өз қажеттеріне қарай айналасына түрлі көңіл күйін білдіріп отырады.
Сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының
адам қажеттеріне сәйкес келу келмеуінің 
нәтижесінде пайда болып отыратын психологиялық процестің түрін сезім деп атайды.
Қажеттерін
түрлі жағдайға байланысты түрліше өтелуі адамда көптеген үнамды
және 
үнамсыз
сезімдерді туғызып отырады.Мыс:абыржу, шошыну, наздану, жек көрушілік, іш 
пысу, зерігу т.б.бүлар сезім мен эмоцияның сан алуан түрлері. Сезімдер өте күрделі 
психикалық процестерінің бірі.
2. 
Сезімдер мен эмоцияларды дүрыс айыра білу керек .Бүларды ажырата білмеушілік, 
кейде қате түсініктерге әкеп соқтыруы мүмкін.Мыс:осындай түсінік жануарлар мен адам 
психикасының арасындағы айырмашылықтарды бүркемелеуі мүмкін.Жануарлар эмоциясы 
түгелдей биологиялық сипаттағы қүбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу 
көрінісін әртүрлі шартсыз рефлекстерінен, және инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері болады.
1. 
Қарама
-
қарсы, полярлық сапалар.
Мыс: сүйсіну 
- 
сүйсінбеу, көңілдену 
- 
қажу, шаттық 
- 
уайым.
2. 
Актив(қажырлы)және 
пасив(солғын) 
болып 
бөлінуінен 
көрінеді.
Адамға күш беріп, әрекетке үмтылдыратын, көтерінкі сезімдер мен
эмоцияларды стеникалық(грек сөзі 
- 
күшті), ал бүлардьщ баяу Турін
астеникалық (грек сөзі 
- 
әлсіз) деп атайды.
Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық т.б. жатса,
екіншісіне:уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б. жатады.
З.Жігерлену және кернеуден босану немесе шешілу. Балда сезімдердің
қарама
- 
қарсы
сапаларының бірі. Мыс: студенттердің емтиханнан өтуі,
спортсменнің мәреге жетуі.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе
қолайсыз
эмоциялар 
туғызады.
Адам ылғи қинала берсе оның діңкесі қүрып, берекесі кетеді.
Адамның осылайша шамадан тыс зорлануьш психологияда стресс дейді. (ағылшын сөзі 
- 
шамадан тыс зорлану). Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады.
1.
Мазасыздану кезеңі.
2.
Зорлану кезеңі.
3.
Титықтау кезеңі.
3. 
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады.
1.
Жағымды, үнамды эмоция. Мыс: қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштык
т.б.
2.
Жағымсыз, 
үнамсыз 
эмоция. 
Мыс: 
қорқыныш, 
қайғы, 
абыржу, 
налу,
үрейлену, үнісіздену т.б.
Бүлардан басқа эмоциялар қарапайым және күрделі болып та бөлінеді.
1.
Қарапайым
эмоциялар 
- 
адамның органикалық қажеттерінің өтелу 
- 
өтелмеуіне
байланысты туып отырады.
2.
Күрделі эмоцияларға: көңіл, эффект, құмарлық эмоциялар жатады.
1. 
Көңіл. Адамның көңіліне айналасын қоршаған дүние әсер етіп отырады.
Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдарлы, жылы жүзді, ақжарқын, не көіңілге 
кірмен кіру, ызалы, түсі суық т.б. деп ажыратылады.

103 
103 
Адамның қызметі жақсы жүріп жатса, үжымы, ынтымақты болса отбасы 
жағдайы(жүріп жатса) жарасымды болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның 
денсаулық жағдайы, жүйке жүйесінің ерекше әсер етеді. Сол сияқты адамның көптеген 
айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе бір нәрсеге қолы жетсе(мысалы: жоғарғы оқу 
орнын бітірсе, диссертация қорғау т.б.) шат 
- 
шадымен күйге түседі.
Керісінше, адам ылғи да сәтсіздікке үшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, 
жанын қоярға жер таба алмай қиналады. Мүндай кезде қабағы қатыңқы, ренішті күйде 
болады. Сондықтанда "Көңілсізден күлкі шықпас ", "Адам көңілден азады"
-
деген 
мақалдар тегін айтылмаған.
Ерік жігері күшті, рухани өмірінің мазмүны бай адамдар аур жағдайда да көңілді 
жүреді.Өз көңілін меңгере білу 
- 
Мүғалім үшін өте қажет. Егер мүғалім көңілсіз болса, 
оқушының оқу материалдарын менгерулеріне қолайсыз әсер етеді. Әсіресе төменгі класс 
оқушылары мүғалімнің қас 
-
қабағына
қарап
отыратыны белгілі.
2. 
Аффект.
лат. жан ұшыру, күйіп 
- 
пісу .
Аффект дегеніміз_
- 
қысқа
уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның 
түрі.
Мыс: зәре үшу, қорқу, долылық, жан түршігу, қамығу, торығу т.б. Дені сау 
адамдарда болатын аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп есептеу керек. 
Бүл адамның өзін еңгере алмауы, ерік тәрбиесінің кемістігі.
Ерік 
- 
жігері күшті адам мүндай үшқалақтыкка, лепірмелікке бара бермейді. 
Ондай адам не істесе де ойланып істейді.
3. 
Құмарлық 
- 
адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із
қалдыратын
кошті, терең, түрақты эмоция. Қүмарлық өзінің қоғамдық
мәнімен 
(сипатталады) бағаланады.
Ол екіге бөлінеді.
1.
Үнамды
(ғылым мен өнерге еңбекке).
2.
Үнамсыз (дүние, бақ, ойын қүмарлық).
Ұлы
ақын Абай атамыз, адамға қажетті қүмарлықтың психологиялық табиғатын жақсы 
көрсетсе, А.С.Пушкин "сараң сері" драмасында Альберттің образы арқылы қүлқынын 
ақша тескен адамның қүмарлығын былайша суреттейді.

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: