ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ

ТОБЫЛ-ТОРҒАЙ  АЙМАҒЫНЫҢ  ДӘСТҮРЛІ  МӘДЕНИЕТІ: ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ САҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА ТОБОЛО-ТОРГАЙСКОГО РЕГИОНА:ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ И СОХРАНЕНИЯ 

 

417 

 

САЯХАТШЫ  И.ФАЛЬК ІЗІМЕН НЕМЕСЕ ТОБЫЛ  

ДАЛАЛЫҚ ЭКСПЕДИЦИЯСЫ 

 

Әбсадықов  А.А.  -  филология  ғылымдарының  докторы,  А.Байтұрсынов  атындағы  ҚМУ 

профессоры  

 

Мақала  «Тобыл»  далалық  экспедициясының  атқарған  жұмысын  баяндауға  құрылған.  Дала-

лық  экспедициясы  саяхатшы  И.Фальк  ізіме  Тобыл  өзенінің  бойын  жүріп  өтіп,  Қостанай  өңірінің 

фольклорлық  мұрасын,  топонимикасын,  өлкетанулық  тарихын  тануға  бағытталған.  Экспедиция 

жұмысы  Жітіқара  өңірінен  басталып,  Тобылдың  Қостанай  аймағынан  өтетін  тұсына  дейінгі  ара-

лықты  қамтыды.  Экспедиция  барысында  өңірдегі  өлкетанушылардың  деректері,  ел  ауызындағы 

аңыз әңгімелер жиналып, ғылыми зердеге салынды.  

Тірек сөздер: Тобыл, Фальк, саяхатшы, далалық экспедиция, Түйемойнақ, Түлкілі 

 

"Тобыл-Торғай  ӛңірінің  фольклоры"  атты  ғылыми  грант  жобасының  бір  мақсатына  Тобыл 

ӛзенінің бастауынан сағасына дейін далалық экспедиция ұйымдастыру арқылы ӛлкенің фольклорлық 

мұрасы мен тарихи елді мекен, тұлғаларды тану кӛзделген еді. Сол мақсатты жүзеге асыру үшін 2016 

жылдың шілде айында Жітіқара аймағына «Тобыл» далалық саяхат (экспедиция) жүргізді.  

Саяхаттың бастауы Тобыл ӛзені бастау алатын Жітіқара ӛңірінен басталды. «Тобыл» далалық  

экспедицияның жұмыстық атуына «Саяхатшы И.Фальктің  ізімен»  деген айдар тағылды.  Бұл  атаудың 

тарихи негізі бар. Себебі 1768 жылы Ресей Императорлық Академиясынның ұйымдастыруымен қазақ 

даласын  зерттеуге  бағытталған  «Орынбор  экспедициясы»  шеңберінде  атақты  саяхатшы  Иоганн 

Фальк Тобыл ӛзенінің бойымен жүріп ӛтіп, аймақтың географиялық жағдайы, табиғаты, жер байлығы 

туралы  мәліметтер  қалдырған.  Саяхатшының  экспедиция  барысында  жазған  еңбектері  алғаш  рет 

1785-

1786 жылдары Ресей Академиясының кӛмегімен неміс тілінде жарияланады. 1824 жылы Ресей 

Ғылым Академиясы И.Фальк жүргізген экспедицияның материалдарын орыс тіліне аударып, «Записки 

путешествия  академика  Фалька»  деген атаумен баспа бетінен жариялайды. Осы еңбектің бір тарау-

ында  И.Фальк  Тобыл  ӛзенінің  бастау  арнасынан  бастап  тӛменгі  сағасына  дейінгі  аралықта  жүргізген 

экспедициясының материалдары орын алған. Аталмыш тарауды саяхатшы «Страна по Тоболю» деп 

атаған [1, 349].  

250 жылдан кейін «Тобыл» далалық экспедициясы атақты саяхатшының жүрген жолымен жү-

руді  мақсат  етті.  Экпедицияның  құрамына  университеттің  ғылыми  қызметкерлері  мен  жергілікті  тұр-

ғындар қатарынан Жанұзақ Бейсенәлі және ӛлкетанушы Наурызбай Әлмұхаммедовтер болды. Жітіқа-

рамен танысу аудан орталығында орналасқан музейден басталды. Музей меңгерушісі Айгүл Мұқтар-

қызы  Шукашева  қарындастың  ӛлкетанымдық  деректерін  нақты  экспонаттармен  байланыстыра  баян-

даған әңгімесін тыңдадық. Оның сӛздерін Жітіқарадағы белгілі  ӛлкетанушыларды іздестіре келе, кӛп 

жылдар ұстаздық қызмет еткен, кӛкірегі шежіреге толы азамат, зейнеткер Наурызбай Әлмұхаммедов 

толықтырып отырды.  

Ауданның  музейімен  танысқаннан  кейін  Әлмұхаммедов  Наурызбай  ағаның  жол  кӛрсетуімен 

Тобыл ӛзенінің бастау кӛзін кӛруге бет бұрды. Мұндай жоспардың бірнеше себебі бар еді: 

Біріншіден,  ӛзеннің  бастауы  туралы  саяхатшы  И.Фальктің  сипаттап  жазған  дерегінен  басқа 

ғылыми ортаға танымал, толық белгілі мағлұмат жоқ.  

Екіншіден,  кешегі  кеңес  немесе  тәуелсіздік  алған  жылдардың  ішінде  И.  Фальктің  дерегінің 

анық-қанығына арнайы зерттеулер жүргізілмеді.  

Үшіншіден,  қазіргі  таңда  Тобыл  ӛзенінің  бастау  кӛзі  «міне  осы  жер»  деген  нақты  мағлұмат 

беріліп, бір белгі соғылмаған. 

Бұл ӛлкетанушылар мен зерттеушілердің әрдайым назарында болуы тиіс деп санаймыз. Туған 

ӛлкенің тарихы сана-зердеде терең орын алуы тиіс. Қазақстан сынды далалық ӛлкеде ӛзен-сулардың 

маңызы ерекше. Ғалымдардың пайымынша, болашақта Орта Азияда тұщы су мәселесі ӛткір тұратын 

болады. Судың бағасы мұнайдың бағасынан да артып кетеді деген болжамдар бар. Қалай болғанда 

да,  Қазақстан  үшін  судың  маңызы  ерекше.  Оның  үстіне  бастау  арнасы  Қазақстан  жерінен  шығатын 

ішкі ӛзендер бізде санаулы. Қазақстандағы Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық сынды ірі ӛзендердің бастауы 

Қазақстанның  территориясынан  тыс  жерлерде.  Қазақстанның  ӛз  ішінен  басталатын  ӛзеннің  бірі  – 

Тобыл. Біз осылай пайымдап келгенбіз. 

Бірақ ӛлкетанушы Наурызбай Әлмұхамедовтің айтуынша, Тобыл ӛзені бірыңғай Қазақстан іші-

нен басталмайды. Ол бірнеше шағын ӛзектерден құрылады. Соның бірі Орынбор жақтан ағып келетін 

Кӛкбекті мен Қазақстан жақтан қосылатын Бозбие ӛзекшелерінің қосылу тұсынан  кең ӛзекке айналып, 

Тобыл  ӛзені  басталады.  Бұдан  кейін  оған  жолай  Желқуар,  Шортанды,  Әйет  сынды  шағын  ӛзендер 

қосылып, Тобылдың суы кӛбейіп, арнасы кеңейеді.  

Тобылдың  басталар  тұсы  деген  жер  Аққарға  тұсынан  Тобылға  қарай  бұрылып,  далалық 

ӛлкемен  30-40 шақырымдай жер жүргенде кезігеді. Бұл - шабындығы мол жасыл ӛлке екен. Онда оты 

ТОБЫЛ-ТОРҒАЙ  АЙМАҒЫНЫҢ  ДӘСТҮРЛІ  МӘДЕНИЕТІ: ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ САҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА ТОБОЛО-ТОРГАЙСКОГО РЕГИОНА:ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ И СОХРАНЕНИЯ 

 

418 

 

мол ӛрісте сиыр баққан малшылар мен шӛп шапқан механизаторлардан басқа жұрттың, елдің қарасы 

байқалмайды. Қос ӛзектің қосылар жері - ойпатты болып келетін алқап. Кӛктемде су тасыған уақытта 

тегіс  жердің  біраз  бӛлігін  су  басып,  кӛкмайса  шабындыққа  айналады  екен.  Жайылған  суды  тоқтатар 

дамбалар  да  бар.  Соның  бірінің  үстімен  жүре  келе  Қазақстан  мен  Ресейді  бӛліп  тұрған    шекара 

бағаналарына тірелдік. Одан әрі бару – шекараны бұзу.  

Біз  келген  жер    ХҮІІІ  ғасырдағы  саяхатшы  И.Фальк  сипаттаған  дерекке  мүлдем  ұқсамайды.  

Кезінде  ол  Тобылдың  бастау  арнасын  былайша  сипаттаған  еді:  «Тобол  выходит  на  Юго-Запад  в 

Киргизской степи из гор, соединяющих Урал с Алтайским хребтом при горах, называемых Киргизцами 

Тетигера-тау.  Горы  там  отлоги,  безлесны,  плоскость  холмистая,  а  близ  источника  Тоболя  стоит 

отдельная,  кеглеобразная  гора,  которую,  по  причине  правильного  ее  вида,  можно  бы  было  почесть 

творением рук человеческих, если бы она не была очень высока»[1, 349]. 

Саяхатшы  Тобыл  «Жетіқара  тауларынан»  бастау  алады  дейді.  Ал  біздің  тұрған  жеріміз 

ойпатты  болып  келетін  тегіс  алқап.  Әлде  Ресейден  бастау  алатын  Кӛкпекті  деп  аталатын  ӛзекшенің 

бастауы  саяхатшы  сипаттағанындай  кӛріністе  ме  екен?  «Жетіқара  таулары»  деп  аталатын  ӛлке  қай 

жер?  Ресей  де  қалды  ма  екен?  Біздер  осы  мәселеге  қатысты  ойларымызды  2014  жылы  "Абай  kz" 

порталында жариялған едік [2]. 

Ал қазіргі таңда «Жітіқара» деп аталып жүрген тӛбешік аудан орталығы Жітіқарадан (бұрынғы 

Шортанды, кейін алтын ӛндіруші орыстардың орнығуына байланысты ӛзгеріп, «Веселый» деп аталған, 

содан кейін біраз жылдар «Жетіқара» атанып келді) 25 шақырымдай жерде орын тепкен.  

Тӛбешіктің  биіктігі  теңіз  деңгейінен  245  метр.  Сол  тӛбешіктің  жанынан  Аққарғаға  қарай  ұзап 

шығатын жол бойында бұлақ кӛзі бар екен. Тоқтап, суынан дәм тарттық. Біреулер қоршап, қамқорлық 

кӛрсеткен. Бірақ қазіргі жағдайы қараусыз, су кӛзі тазаланбаған секілді.  Бәлкім, саяхатшының айтқан 

«кеглеобразная гора» деген осы ма екен деп те ойлайсың?  

90-

жылдардың  аяғында  журналист,  марқұм  Байтұрсын  Ілияс  бастаған  бір  топ  кісілер 

Тобылдың  бастау  кӛзіне  арнайы  бардық  деген  еді.  Ол  қай  жер  екен?  Бұл  сауалдарға  мардымды 

жауап  таба  алмадық.  Қысқасы,  Тобылдың  бастау  арнасын  кӛру  мүмкіндігі  ӛте  қиын  мәселе  екен. 

Есесіне, жерін сүйген, отаншыл жітіқаралық азаматтар қатары мол екен.  

Шежіреші Әлмұхаммедтің айтуынша, Жітіқара ӛлкесінің тарихы Кенесары Қасымұлының кӛте-

рілісімен  тығыз  байланысты.    Кенсары  кӛтерілісі  кезінде  ханның  тоқтаған  ӛлкелері  бар  екені  белгілі 

болды. 

Далалық экспедицияны Тобыл ӛзенінің бойымен жүретін бағытының келесі бекеті – Денисовка 

немесе Түйемойнақ ӛткелі. Ӛткел дейтін себебіміз осы тұстан Тобыл ӛзенін еркін, аса қиналмай кесіп 

ӛтуге болады. Ертедегі кӛшпелі қазақтардың танамында   ӛзендер бойындағы ӛткелдер ерекше орын 

алған. «Жаман ӛзен ӛткел бермес» немесе «Ӛткел бермес ӛр Жайық» деген тіркестер  тілімізде сақ-

талған. Түйемойнақтың да бұрын ӛткел болғаны сӛзсіз. Сол ӛткелге қазіргі таңда жол түсіп, автокӛпір 

салынған. 

Түйемойнақ-  табиғаты  сұлу,  керемет  жер.  Жер  атуы  да  табиғаттың  кӛрінісіне  сай  қойылған. 

Атам қазақтың жер бедері мен қасиетін танудағы керемет тапқырлығын айқындайтын атау. Осы жерде 

арнасы  тарыла  келген  Тобыл  ӛзені  тау-тасты,  жартастарды  жарып  ӛтіп,  тӛменге  қарай  сарқырама 

сынды құлап, құлдилайды. Экспедиция мүшесі жітіқаралық Жанұзақ Бисенәлінің айтуынша, жартастың 

табиғи тұрғыдан орналасуы иіріле кӛтерілген түйе мойыны  кӛрініс береді.  Сол себептен Түйемойнақ 

аталған. Сарқырама сыпатты кейіп алатын ӛзеннің бұл тұсының атауы ӛзіне жарасып тұр. Тобыл ӛзені 

бойынан түйе мойын биіктіктен (сарқырамадан) ӛткел түскен тұс. 

Түйемойнақ – түйе және мойнақ деген екі сӛздің бірігуінен құралған. Түйе  – тӛрт түліктің бірі. 

«Мойынақтың»  бірнеше  мағынасы  бар.  Негізгісі  «желке»,  ал  ауыспалы  мағынасы  «жіңішке,  тар»  де-

генді білдіреді. Осыған байланысты «Мойынақ» атты топонимика гидронимдік (ӛзен, кӛл, сарқырама, 

бұғаз)  атауы  және  сондай-ақ  жер  атауы  ретінде  Қазақстанда  кӛп  кездеседі.  Айталық,  Алматы  облы-

сындағы  Шарын  ӛзенінде  Мойнақ  су  электр  станциясы,  ал  Қарағанды  облысының  Шет  ауданында 

Балқашқа  құятын  Мойынты  деген  ӛзен  бар.  Сонымен  қатар  Жамбыл  облысындағы  құмды  ӛлке 

"Мойынқұм"  деп  аталады.  Аталмыш  атаулар  «жіңішке,  тар,  желке»  деген  мағына  береді.  Желке  тау 

деген топонимика Қарағандының Қарқаралы ӛңірінде кездеседі. Олай болса, желке тауды ( "Түйемой-

ын жартасты") жарып ағып жатқан Тобыл ӛзені. Керемет кӛрініс! Бастауын батыстағы Орал таулары-

ның  сілемдерінен  алып,  ойдағы  Сібірге  асыққан  ӛзен  кедергілерді  қақ  жарып  ӛтіп,  ӛзінің  айбатын 

кӛрсететін сынды! 

Түйемойынақ  ӛткелі  орналасқан  жерде  «Денисовка»  деген  аудан  орталығы  бар.  Осы  аудан 

орталығына кӛне атауды қайтару керек. Кӛне атаудағы "түйе" сӛзін ойда қалдырып, "мойынақ" деген 

атаумен қайта жаңғыртса да дұрыс болар еді.  

Түйемойнақтан кейінгі қазақша атауға сұранып тұрған топонимика  – Лисаковск. Лисаковск қа-

ласы 1949 жылы ашылған темір кен орнына байланысты пайда болған. Сол жерде алғашқыда жұмыс-

шылар поселокасы, ал 1971 жылдан бастап қала мәртебесіне ие болады. Олай болса, қаланың атауы 

о баста кен орнын тапқан геологтар тарапынан қойылғаны сӛзсіз. Геолог кеншілер ол жердің атауын 

қазақшадан  орысшаға  аударып  берсе  керек.  Оның  қазақша  атауы  –  Түлкілі.  Оңтүстік  Қазақстанда 

ТОБЫЛ-ТОРҒАЙ  АЙМАҒЫНЫҢ  ДӘСТҮРЛІ  МӘДЕНИЕТІ: ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ САҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА ТОБОЛО-ТОРГАЙСКОГО РЕГИОНА:ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ И СОХРАНЕНИЯ 

 

419 

 

«Түлкібас» деген топонимика бар. Қазақ арасында белгілі бір жердің атауы сол маңда кӛп кездесетін 

аң-құстың  атымен  атау  жиі  кездеседі.  Мысалы,  «Қоянды»,  «Қырғауылды»,  «Маралды»,  «Шортанды» 

деген  жер  атаулары  Қазақстанның  әр  түпкірінде  ұшырасады.  Ал  славян  тілдес  халықтарда  қаланың 

айдарына  аң  атауын  қоюы  сирек,  тіпті,    жоқтың  қасы.  Сондықтан  Лисаковск  «Түлкілі»  деген  жер 

атауының  калькалық аудармасы деп санаймыз. 

Солтүстік Қазақстан аймағында мұндай "тура аудармалар" кӛп. Мысалы, Семиозер (Жетікӛл), 

Сосновой бар (Арақарағай) т.б.  

Тәуелсіздік алған жылдары арнайы экономикалық аймақ ретінде жарияланып, сусын, алкаголь 

ішімдіктерін  шығаратын  зауытттар  ашылып,  атағы  кеңге  жайылған-ды.  Негізгі  тұрғынын  неміс 

халқының  ӛкілдері  құрайтын  аталмыш  қала  мәдениеті  мен  тазалығы,  ұқыптылығы  жағынан  аңызға 

айналған болатын. Қазіргі үкімет құрамында қызмет етіп жүрген А.Рау деген азамат Лисаковскінің әкімі 

болып тұрғанда қаланың даңқы мен дақпырты (жақсы мағынада) артуына кӛп еңбек сіңірді.  

Қаланың  ӛзгешелігі  жол  бойындағы  кіреберістегі  кӛріністерден-ақ  байқалады.  Жолаушыларға 

арналған кафе жанында алып екі ескерткіш-белгі тұр. Бірі - пиво сатушысының мүсіні, екіншісі - кәдімгі 

самаурын.Бұл екеуі шаршаған жолаушы мүсәпірді мен мұндалап "салқын сыра ал, ыстық шай іш" деп 

шақырып  тұр.  Қонақ  үй  де  бар  екен.  Әдемі  ойластырған.  Шаршап,  шалдығып  келе  жатқан  пақыр 

жолаушыны мына белгілер еріксіз ӛзіне тоқтатары сӛзсіз. Мұны сол кафенің жанында тұрған ауыр жүк 

кӛліктерінің  қарасынан-ақ  байқауға  болады.  Белгі  қоюда,  кафеге  ат  қоюда  нағыз  кәсіпкердің  қолтаң-

басы білінеді. Біздің қазекең болса алдымен ата-бабасына ескерткіш орнатып қояр еді (жолдағы әзіл).  

Лисаковскінің  іргесінде    Тобыл  станциясы  орналасқан.  Осы  теміржол  бекетінен  оңтүстік  пен 

батыстан  келген  пойыз  жол  Қостанайға  бұрылады.  Бұрылмағандары  тікелей  Аманқарағай-Құсмұрын 

арқылы  орталық  Қазақстанға  бет  алады.  Станцияның  тарихы  сталиндік  кезеңдегі  индустрализация 

тұсына  бойлайды.  Ол  уақытта  Тобыл  станциясы  Қазақстанның  оңтүстігі  мен  орталығынан  шығатын 

қорғасын,  мыс,  кӛмір  шикізаттарын  Ресейдің  оңтүстік  Орал  ӛңіріндегі  зауыттарда  ӛңдеу  үшін 

тасымалға қажетті жол ретінде салынған еді. Сол саясаттың "салқынынан" облыс орталығы Қостанай 

бір  бүйірде  қалып  қояды.  50-жылдардың  соңында  Тобыл  станциясына  Қостанай  бағыты  қосылады. 

Оңтүстік пен орталықтан келген пойыз жолаушылары Қостанай қаласының тура ӛкпе тұсында тұрған 

Құсмұрын, Аманқарағай станциялары арқылы Тобылға келіп барып Қостанайға бұрылады. Осылайша 

оңтүстік  ӛңірден  немесе  Астанадан  Қостанайға  келген  жолаушы  5  сағаттық  уақытты  айналма  жолға 

(230 шақырым) «құрбан» етеді.  Қазақстанның ішкі теміржол қатынасын ел мүддесі тұрғысынан қайта 

қарау  керек  екендігін  және  жолаушылардың  алтыннан  да  қымбат  уақытын  үнемдеу  мақсатында 

Құсмұрын-Шоққарағай тӛте жолын салу қажетігін айтып жазған мәселеміз облыстық "Қостанай таңы", 

республикалық "Айқын" газеттерінде [3], Абай порталында [4] жарияланған еді. 

Тобылдың Қостанай бағытында  Әйет ӛзені  кездеседі. Әйет  - Тобылға  қосылатын үлкен ӛзен. 

Бастауын  Ресей  территориясынан  алады.  Әйет  ӛзенің  бойы  менің  нағашы  әжем  Кәшима  Құлтай-

қызының  (1912  -  1990)  ата  қонысы,  дәлірек  айтсақ,  жаз  жайлайтын  жайлауы.  Жаппас  тайпасының 

Алтын атты руынан тарайтын марқұм әжемнің айтуынша, қыста Сыр бойындағы Қызылтамды қыстап 

шығып, жаз  айларында  Әйет, Тобыл ӛзенінің бойын жайлайды  екен.  "Ел жайлауға барғанда Троицкі 

қаласына  жәрмеңкеге  баратын.  Әкем  мені  14  жасқа  толған  шағымда  Троицкіге  жәрмеңкеге  алып 

барды. Келесі жылы тұрмысқа берді. Шамасы, маған жасау алған болса керек", - деп отыратын әжем.  

Ауқатты  кісіге  тұрмысқа  шыққан  әжеміздің  отағасы  бай-құлақ  ретінде  мал-мүлікі  тәркіленіп 

(1928  жылы  басталған  колхоздастыру  саясаты  кезінде  болса  керек),  жер  аударылады.  Жесір  қалған 

біздің әжеміз Сыр бойындағы нағашы жұрты Есентемір (руының аты) Досқали деген кісіні паналауды 

жӛн санап, Сырға қарай ауады. Сол кезде ашаршылықта басталады. Аралдың үстінен Сырға құлаған 

Кәшима  әжеміз,  итшілеп  жүріп  Қызылорда  қаласының  маңындағы  Қарауылтӛбе  деген  жерде 

аңшылық, балық аулаумен күн кӛріп отырған нағашысы Досқалиды тауып алады.  

Нағашысы Досқали жиен қарындасын әйелі  қайтқан, ӛзімен  кӛрші отырған Әбіш (Абдрахман) 

Дәуітов  деген  кісіге  тұрмысқа  береді.  Әбіш  Әбілқақ  деген  баласымен  қалған  екен.  Кәшима  шешеміз 

атамыздан  бес  қыз  кӛреді.  Бес  қыздың  үлкені  Күлайымнан  біздер  (7  бала)  туғанбыз.  Әбішбаласы 

Әбілқақ Дәуітов 18 жасынан соғысқа алынып, Челябі түбінде танкист оқуын оқиды. 1943 жылы соғысқа 

кіріп, соғысты Берлинде аяқтайды. Елге 1947 жылы оралады. Берлиннен елге қайтқанда Әбілқақ Дәуі-

тов шешіміздің иығына жабатын бір жаулық  қана  ала  келген.  "Жеңілген жаудан неге мол сыйлықтар 

ала келмедің, ӛзгелер кӛп затпен келіп жатыр ғой?" деген сауалға Әбілқақ кӛкеміз: "Әкем бүлінгеннен 

бүлдіргі де алма деп отыратын. Бүлінген елден ештеңе алғым келмеді",- деп жауап қайтарған екен. 

Нағашы әжеміздің басынан ӛткен нәубет жылдардың тарихын біздер "Зұлмат жылдар куәгері-

нің әңгімесі" деген тақырыппен мақаламызда жазған болатынбыз[5]. Сәтін салып Кәшима әжемнің жаз 

жайлауы  болған  ӛлкені  тамашаладық.  Сыр  бойында  Ахмет  ишанның  қорымында  жатқан  әжеміздің 

бейітіне салу үшін туған жерінен бір уыс топырақ алып, Қостанайға  қарай аттандық. 

Мақала ҚР Білім және ғылым министрлігі ғылым комитетінің «Тобыл-Торғай ӛңірінің фольклоры»  атты 

гранттық жобасының аясында жазылды. 

 

 

ТОБЫЛ-ТОРҒАЙ  АЙМАҒЫНЫҢ  ДӘСТҮРЛІ  МӘДЕНИЕТІ: ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ САҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА ТОБОЛО-ТОРГАЙСКОГО РЕГИОНА:ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ И СОХРАНЕНИЯ 

 

420 

 

Сілтемелер: 

1. 

Полное  собрание  ученых  путешественников  по  России,  издаваемое  Императорской 

Академию  наук,  по  предложению  ее  Президента.  Записки  путешествия  академика  Фалька.Том 

шестой. Санкт-Петербург, 1824; 

2. 

Әбсадық  А.  ЖІТІҚАРА:  ЖЕР  АТАУЫНА  ЖІТІ  ҚАРАУЫМЫЗ  КЕРЕК.  Абай  порталы  

http://abai.kz/post/view?id=2618

   

3. 

Әбсадықов  А.  ҚҰСМҰРЫН  –  ШОҚҚАРАҒАЙ  ТЕМІР  ЖОЛЫ:  ДАҒДАРЫСҚА  ҚАРСЫ  ТИІМДІ 

ТӘСІЛ http://aikyn.kz/…/15667-_sm_ryn_sho_ara_ai_tem_r_zholy_da_d… 

4. 

Әбсадық  А.  ӚРМЕКШІ  ТОРЫ  ӘДІСІ  НЕМЕСЕ  ҚАЗАҚСТАНДЫ  ТЕМІРЖОЛМЕН  «ТОРЛАУ» 

http://abai.kz/post/view?id=8714

 

5. 

Әбсадық  А.  Зұлмат  жылдар  куәгерінің  әңгімесі.  Абай  порталы.  http://old.abai.kz/conte… 

/zylmat-zhyldar-kuegerinin-engimesi 

 

 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТЫҚ МҰРАЖАЙ ТАРИХЫНАН 

 

 

Ералина А.Е.- Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы, А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ 

 

  

Бұл  мақалада  Қостанай  облыстық  мұражайдың  қалыптасу  тарихы  мен  даму  барысы 

қарастырылады.  Қостанай  облысының  тарихындағы  өзекті  мәселелердің  зерттеу  барысы  мен 

олардың  мұражайда  жинақталу  деңгейі  көрсетілген.  Ұлы  Отан  соғысы  жылдарындағы    Қостанай 

даласында геологиялық зерттелу барысы да мұражай тарихымен байланысты екендігін де баян-

дап кеткен. 

Кілттік  сөздер:  тарихи-өлкетану  мұражайы,  экспозиция,  қазба  байлықтар,  қазба  жұмыс-

тары, ғылыми зерттеу. 

 

Қостанай  облыстық  тарихи-ӛлкетану  мұражайы  Қостанай  қалалық  кеңесінің  шешімімен  1915 

жылы 1 тамызда ашылған. Осы уақытқа дейін кӛп жылдар бойы жергілікті ӛлкетанушылар, этнограф-

тар  және  Ресей  географиялық  қоғамы  Орынбор  бӛлімінің  мүшелері  облыстың  тарихы,  экономикасы, 

мәдениеті жӛнінде мол материал жинады. Мұражай кішігірім ағаш үйде орналасқан. Басында мұражай 

экспонаттары  негізінен  зоология,  ботаника,  география  және  астрономияның  кӛрнекі  әдістемелерінен 

тұрды.  Мұражай  экспозициясы  қорғандардың  қазба  жұмыстары  кезінде  табылған  тұрмыстық  заттар-

мен,  тұлыптармен,  кӛне  заттармен  толығып  отырды[1,  3-б.].  1920-жылдардан  бастап  мұражайдың 

тұрақты  ғимараты  мен  қаржыландыру  кӛзі  болған  жоқ,  бұл  кезеңде  оның  тіршілігі  экспонаттарды 

жинау  үшін  ӛз  бетімен  облыс  үйлерін  аралаған  азғантай  энтузиаст-қызметкерлердің  арқасында 

сақталып қалды. 1925 жылы ӛңірдегі революциялық оқиғалар мен азаматтық соғыс тарихы жӛніндегі 

қару-жарақ  және  фото  деректемелік  қор  коллекциясын  жинақтау  басталды  [2,  90-б.].  1936  жылдан 

бастап мұражай облыстық болады, ал 1937 жылғы қаңтардан Ленин кӛшесі 60 мекен-жайындағы қала 

орталығындағы  ХІХ  ғасырда  салынған  ғимараттың  ішінде  тұрақты  орын-жайға  ие  болады.    Барлық 

мұражайлар  үшін  әдістемелік  орталық  болып  ғылыми-зерттеу  және  мәдени  және  демалыс  объектiсi 

саласындағы  Қазақстан  Республикасында  қорықтарының  ұлттық  қазынасы  болып  танымал  болды. 

Мұражай  -  ХХ  ғасырдың  ортасына  қарай  тамаша  сәулет  ескерткішінің  бірі  болып  табылған  ғимарат, 

дәл қаланың орталығында орналасқан. Мұражайдың ең ірі екі тармағы бар [2, 94-б.]. 

Бастапқы кезде, жоғарыдан келген нұсқау бойынша, басты кӛңіл тарихи  ескерткіштерді сақтап 

қалуға  арналды,  негізгі  осы  жоспарды  орындау  халық  шаруашылығының  қызметіне  жүктелді.  1936 

жылы  3  желтоқсан  күні  мәжіліс  шешімі  бойынша  ұйымдастыру  бюросы  Қазақстан  аудандық  комите-

тінің  Қостанай    облысы  бойынша  «Облыс  ұйымы  арасында  Қазақстан  қоғамын  бақылау»  жарлығы 

бойынша  шешім  қабылданды.  Бұл  құжат  бойынша  мынандай  шешім  қабылданды:  I.  Округтік  бюро 

шешімі бойынша Қазақстан қоғамын бақылауға рұқсат ету, оның құрамында 1.Изахарович - (облыстық 

жоспар тӛрағасы), 2.Купенов - (мектеп бӛлімі), 3. Летеовский (ауыл шаруашылық бӛлімі), 4.Пеленшиев 

(облыстық комитет басшысының хатшысы), 5. Головин (облыстық комитетінің бас хатшысы), 6. Оспа-

нов  (Қарабалық  мамандырылған  облыстық  директоры)  кірді.  II.  Изахоровичке  мынандай  міндет 

жүктелді  1936  жылы  7  желтоқсан  күні  президиумға  Округтік  бюроның  Қазақстан  қоғамын  бақылау 

бойынша  1936-1937  жасалған,  сонымен  қоса  мектеп  бӛлімі  мен  мәдени  келісуімен  жұмыс  жоспарын 

бекіту. Қостанай облысының Округтік бюро Қазақ ӛлкелік комитетінің хатшысы Курмангалин болып та-

ғайындалды [3, 220-б.]. 1939 жылы 24 қазанда Қостанай қаласында халық комиссар ұйымының шешімі 

бойынша  Республикалық  деңгейде  «Қазақстан  қоғамын  бақылау»  жарлығы  қайтып  қаралды,  негізі 

туған  жерді  бақылау  ұйымы  ретінде  еді  құрылды.  Ғылыми  жұмыс  базасында  құрылған  облыстық 

мұражай  қызметі  ең  басты  қаланың  бақылауында  болды.  Сонымен  1937  жылы  27  желтоқсанда 

Облыстық  атқарушы  комитетінің  №12  «Мұражай  1938  жылы  жоспар»  сұрағы  қарастырылды.  Бұйрық 

бойынша  біріншіден  «тарихи  революциялық  кезеңдерді»,  содан  кейін  тек  «табиғат»  бӛлімдерін 

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: