Оқулық Алматы, 2013 2 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

86
асқабақты сары түсті сопақша келген асқабақпен будандастырып, 
Ғ
1
-де
 
112 асқабақ, ал Ғ
2
-де 800 асқабақ алған.
1. Ғ
1 
 өсімдіктерінде қанша түрлі генотип болуы мүмкін?
2. Ғ
1
-де қанша асқабақ ақ түсті дөңгелек пішінді болады?  
3. Ғ
2 
-де қанша асқабақ ақ түсті сопақша болады?
4. Ғ
2 
-де қанша асқабақ сары түсті сопақша пішінді болады?
5. Ғ
2 
-де қанша түрлі генотип болуы мүмкін?
21-есеп. Арпа масағының екі қатарлылығы көп қатарлылығына 
қарағанда, тығыз емес түрі тығыз түріне қарағанда доминантты. 
Талдамшы будандастырғанда төрт түрлі фенотиптен тұратын 240 
өсімдік алынған.
1. Алынған ұрпақта қанша түрлі генотип бар?
2. Бұл өсімдіктердің қаншасы генотипі бойынша дигомозигота-
лы? 
3. Ғ
т
 буданында қанша өсімдік генотипі бойынша дигетерозиго-
талы болады?
4. Ғ
т
 ұрпағында көп қатарлы тығыз түрлі өсімдіктер қанша?
5. Ғ
т
 ұрпақтағы өсімдіктердің қаншасы екі қатарлы, тығыз түрлі?
22-есеп. Қызанақ өсімдігінің  биік бойлылығы мен дəнінің 
қызылдығы аласа бойлылығы мен ақ түсіне қарағанда доминантты. 
Белгілері бір-бірінен тəуелсіз тұқым қуалайды. Талдамшы будандас-
тыру барысында 128 өсімдік алынды.
1. Алынған ұрпақта қанша түрлі генотип бар?
2. Бұл өсімдіктердің қаншасы биік бойлы, қызыл дəнді өсімдіктің 
саны қанша?  
3. 
 
Ғ
т
 буданында қанша түрлі фенотип бар?
4. Қанша өсімдік аласа бойлы, сары түсті болады?
5.Өсімдіктің қандай бөлігі өздігінен тозаңдандырғанда 
ұрпақтарында ажырамайды?
3.3 Көп аллельділік
Бұрын қарастырылған фенотип бойынша ажыраулардың 
нəтижелері геннің екі аллельділік жағдайының мысалы, бұршақта 
ген А-а В-в болатындығы ескеріле отырып түсіндірілді. Бірақ біраз 
гендердің бірнеше немесе одан да көп аллельдері болады. Мұны 
геннің көп аллельділігі деп атайды. Көп аллельділік жағдайында га-

87
метада немесе спорада белгілі бір геннің тек жалғыз ғана аллелі, ал 
жоғары сатыдағы өсімдіктердің жəне жануарлар мен адамның дене 
жасушаларында  ондай геннің екі аллелі болады. Сондықтан көп 
аллельдердің ажырауы əрқашанда моногибридті болып қалады. Енді 
көп аллельділіктен біраз мысалдар келтіреміз.
Үй қоянында жүні мен көз айнасы қабықшасының түстеріне жа-
уапты С генінің көп аллельдері болатындығы белгілі. Келесі кестеде 
сол аллельдердің кейбіреулері арқылы анықталған фенотиптердің 
сипаттамасы берілген.
11-кесте
Үй қояндары түгінің түстерінің анықтамасы
Аллель
Генотип
Фенотип
С
CC,Сс
ch 
,Сс
h, 
Сс
Жабайы тип (агути)
с
ch
с
ch 
с
ch 
, с
ch 
с
h
, с
ch 
с
Ашық-сұр (шиншилла)
с
h
с
h 
с
h
,
   
с
h  
с
Гималай 
с
сс
Альбинос 
Бұл жағдайда əрбір атап көрсетілген аллельдер өзінен кейінгі -
лерге  басымдылық көрсетіп отырады, оны былайша жазуға болады 
С >с
ch 
> с
h
>
 
с. Жабайы типке тəн С аллелі қалған үшеуіне қарағанда 
доминантты болып келеді. С гені бойынша гомозиготалы немесе 
жоғарыда көрсетілген кез келген аллельдермен С гені арқылы гете-
розиготалы үй қояндарының жүні жабайы қояндардікі сияқты сұр 
(агути) түсті болып келеді. с
ch 
аллелі бойынша гомозиготалы 
дарабастардың түсі шиншалланың түсіне келеді жəне жабайы түріне 
қарағанда біршама ашықтау болады. Ал с
ch 
аллелі  с
h 
жəне с аллель-
деріне толымсыз доминанттылық көрсетеді. Гомозиготалы с
h 
с
h 
пен 
гетерозиготалы с
ch 
с
 
болып келетін қояндардың фенотипі гималай 
тəрізді, яғни башпайлары мен құйрығының ұшы, құлақтары жəне 
тұмсығы қара да, денесінің қалған жерлері ақ болады. Ал С аллелі 
бойынша гомозиготаларында пигмент мүлдем болмайды, олар таза 
ақ түсті келеді.
Адамда болатын көп аллельділіктің мысалы ретінде қан топта-
рын анықтайтын АВО аллельдерін алуға болады (12-кесте). 
Адамда қанның төрт тобы болады: О,А,В жəне АВ. Олар бір 
геннің үш түрлі аллельдері арқылы анықталады: І 
А
, І 
В
  жəне  і.  І 
А 
жəне І 
В
 аллельдері і аллеліне қарағанда доминантты, бірақ олар бір-
біріне  кодоминантты болып келеді, яғни І 
А 
жəне І 
В
 аллельдерінің 
екеуі де гетерозиготаларда бірдей мөлшерде байқалады.

88
12-кесте
Адамның АВО жүйесіндегі əртүрлі қан топтарына (фенотиптерге) 
сəйкес келетін генотиптер
Қан топтары  
(фенотип)
Аллель
Генотип
О
і
Іі
А
І 
А
І 
А
 І 
А
, І 
А
і
В
І 
В
І 
В
 І 
В
,І 
В
і
АВ
І 
А
 І 
В
13-кесте
Генетика заңдары мен заңдылықтары
Аталуы
Автор
Анықтамасы 
Басымдылық 
немесе 
белгілердің 
біркелкілік заңы. 
Мендельдің І 
заңы.
Г.Мендель
1865 ж.
Моногибридті будандастыру кезінде 
F
1
-бірінші ұрпақ фенотипі бойынша 
біркелкі, сондықтан басымдылық немесе 
белгілердің біркелкілік заңы деп аталады. 
Белгілердің 
ажырау заңы. 
Мендельдің ІІ 
заңы.
Г.Мендель
1865 ж.
Гетерозиготалы генотипті организмдерді 
өзара будандастырса, алынатын  ұрпақта 
міндетті түрде белгілер ажырайды. 
3:1фенотип бойынша ажырау, 1:2:1- гено-
тип бойынша ажырау.
Белгілердің 
тəуелсіз тұқым 
қуалау немесе 
тəуелсіз 
комбинациялану 
заңы. 
Мендельдің ІІІ 
заңы.
Г.Мендель
1865 ж.
Бір-бірінен тəуелсіз ажырау гендердің екі 
жұбында да  жүреді, осыған байланысты 
екі жұп гендері бойынша гетерозиготалы 
организм бірдей сандық қатынаста 
гаметалардың төрт сортын түзеді, оның 
екеуіндегі гендер үйлесімі бастапқы ата-
аналардағы сияқты болады да, ал қалған 
екеуіндегі гендер кері үйлеседі (рекомби-
нацияланады.
Гаметалардың 
тазалық ережесі
Г.Мендель
1865 ж.
Рецессивті бастамалар гетерозиготалы 
организмде жоғалмайды, өзгеріске 
ұшырамайды жəне көбею кезінде 
дəл сондай рецесивті бастамалармен 
кездескен кезде, яғни келесі ұрпақтарда 
қайтадан көрінеді.

89
Жыныспен 
тіркесе тұқым 
қуалау заңы
Т.Могрган
1911 ж.
Тиісті белгілердің түзілуіне жауапты 
гендер жыныс хромосомаларында 
орналасады, сондықтан жыныспен 
тіркескен белгілер тұқым қуалауының 
өзіне тəн заңдылықтары болады, мысалы, 
айқас тұқым қуалау.
Тұқым қуалау 
өзгергіштігіндегі 
гомологиялық 
қатарлар заңы.
Н.И.Вавилов 
1920 ж.
Жалпы жүйедегі организм (түрлері) 
мен туыстар тегі жағынан қаншалықты 
жақын болса, олардың өзгергіштігі де 
соншалықты ұқсас болады.
Харди-Вайнберг 
заңы.
Г.Харди,
В.Вайнберг
1908 ж.
Кездейсоқ шағылысу жағдайындағы 
гендер жиіліктері бойынша 
популяциядағы генотиптер жиілігін 
алдынала болжап айтуға болатындығы 
туралы заң.
Келесі түйінді сөздер мен ұғымдардың мағынасын ашыңыз: 
ди, үш немесе полигибридті будандастырулар, дигетерозиго-
та, үшгетерозигота, полигетерозигота, тəуелсіз тұқым қуалау 
заңы, тəуелсіз комбинациялану заңы, қосарлы рецессивтер, кері 
үйлесім, рекомбинация, тəуелсіз тұқым қуалау немесе тəуелсіз 
комбинациялану заңы, комбинативтік өзгергіштік, көп аллельділік, 
кодоминаттылық.
Бақылау сұрақтары:
1. Дигибридті будандастырудың сызбанұсқасын Пеннет торына сал.
2. Үш немесе полигибридті будандастыруларға түсінік бер.
3. Дигетерозигота қандай ағза?
4. Үш гетерозигота немесе полигетерозиготаларды түсіндіріңіз.
5. Тəуелсіз тұқым қуалау заңы қалай ашылды?
6. Қосарлы рецессив құбылысын түсіндір.
7. Рекомбинациялау дегеніміз не?
8. Комбинативтік өзгергіштік деген не?
9. Көпаллельділікті қалай түсіндіруге болады?
10. Кодоминаттылық дегеніміз не?

90
Тест сұрақтары
1.
Тұқымқуалаушы ауруларды зерттеу үшін хромосомаларды бояп 
ми кроскоп арқылы қарайды. Генетиканың бұл əдісі қалай аталады?
А) генетикалық анализ
В) биохимиялық
С) генеалогиялық
D) цитогенетикалық
E) гибридологиялық
2.
Г.Мендель өз зерттеулерінде белгілері арқылы ажыратылатын 
ата-аналық формаларды будандастырып, олардың ұрпақта 
-
рында зерттеліп отырған белгілердің пайда болуын зерттеді.  Бұл 
тəсіл қалай аталды?
А) биохимиялық
В) генеалогиялық
С) гибридологиялық
D) цитогенетикалық
E) цитогенетикалық анализ
3.
Хромосоманың ген орналасқан бөлігі
А) аллель
В) локус 
С) кадон 
D) гамета
E) орын
4.
Мендель өзінің гибридологиялық еңбектерінің нəтижесін баспаға 
шығарған жыл:
А) 1855 жыл
В) 1860 жыл
С) 1868 жыл
D) 1865 жыл
E) 1884 жыл 
5.
І ұрпақ гибридтері қандай фенотипті?
А) біркелкі 
В) əртүрлі 
С) жартысы бір түрлі жартысы екінші түрлі
D) үштен бірі бір түрлі
E) дұрыс жауап жоқ
6.
Дигомозиготаны анықта:
А) АаВв 
В) ААВВ
С) ААВв

91
D) АаВВ
E) ааВВ
7.
Дигетерозиготаны анықта:
А) АаВв
В) АаВВ
С) АВв
D) ААвв
E) ввАА
8.
«Бір жұп белгілері арқылы ғана ажыратылатын екі гомозиготалы 
ағза будандасқанда, гибридтердің бірінші ұрпағы біркелкі болады 
жəне ата-аналарының біріне ұқсайды», бұл тұжырым
А) Г.Мендельдің ажырау заңы
В) Т.Морганның тіркесе тұқым қуалау заңы
С) Г.Мендельдің доминанттылық ережесі
D) Г.Мендельдің белгілердің тəуелсіз ажырау заңы
E) Г.Мендельдің үшінші заңы
9.
«Бірінші ұрпақ гибридтерін өзара қайыра будандастырудан 
алынған ұрпақтардың арасында ажырау байқалады, рецессивті 
белгісі бар ұрпақтар қайтадан пайда болады», бұл тұжырым: 
А) Т.Морганның тіркесе тұқым қуалау заңы
В) Г.Мендельдің ажырау заңы
С) Г.Мендельдің белгілердің тəуелсіз ажырау заңы
D) Г.Мендельдің доминанттылық ережесі
E) Г.Мендельдің үшінші заңы
10.
«Əр жұп белгілер екінші жұп белгілерден тəуелсіз тұқым 
қуалайды», бұл тұжырым:
А) Т.Морганның тіркесе тұқым қуалау заңы
В) Г.Мендельдің ажырау заңы
С) Г.Мендельдің белгілердің тəуелсіз ажырау заңы
D) Г.Мендельдің доминанттылық ережесі
E) Г.Мендельдің үшінші заңы
11.
Гибридтік дарабастарда пайда болатын жəне екінші бір белгінің 
дамуын тежейтін белгіні қалай атаймыз? 
А) рецессивті 
В) гомозиготалы 
С) доминантты
D) гетерозиготалы 
E) дигетерозиготалы
12.
Сырттай ұрпақтарда көрінбей қалатын белгіні қалай атаймыз?
А) рецессивті 
В) гомозиготалы
С) доминантты

92
D) гетерозиготалы 
E) дигетерозиготалы
13.
Бір геннің бірдей аллелдері бар ағза генотипі:
А) доминантты 
В) рецессивті
С) гетерозиготалы
D) гомозиготалы 
E) дигетерозиготалы
14.
Бір геннің əртүрлі аллельдері бар ағза генотипі:
А) доминантты 
В) рецессивті
С) гетерозиготалы
D) гомозиготалы 
E) дигомозиготалы
15.
Ағзаның барлық гендер жиынтығы:
А) генофонд
В) аллель
С) фенотип
D) генотип
E) ген
16.
Ішкі жəне сыртқы белгілер жиынтығы: 
А) генофонд
В) аллель
С) фенотип
D) генотип
E) ген
17.
Түр, популяцияның барлық дарақтарының гендер жиынтығы: 
А) генофонд
В) аллель
С) фенотип
D) генотип
E) ген
18.
Ата-аналық формалар тек бір жұп белгілері арқылы ажыратылатын 
будандасу түрі:
А) доминантты 
В) полигибридті
С) тригибридті 
D) моногибридті
E) рецессивті
19.
Ата-аналық формалар екі жұп белгілері арқылы ажыратылатын 
будандасу түрі:
А) доминантты

93
В) дигибридті
С) тригибридті 
D) моногибридті
E) рецессивті
20.
Г.Мендельдің дигибридті будандастыру тəжірибелерінде ұрпақтар 
арасында келесідей ажырау байқалады:
А) 3:4
В) 9:3:3:1
С) 3:1
D) 12:4
E) 1:1
21.
Дарақ генотипін анықтау үшін келесі будандастыруды жүргізеді:
А) моногибридті 
В) дигибридті
С) полигибридті
D) талдаушы
E) аралық
22.
Бір геннің бірдей аллелдері бар генотипті анықтаңдар.
А) ВВ
В) Вв
С) Сс
D) Аа
E) ВС
23.
Бір геннің əртүрлі аллелдері бар генотипті анықтаңдар.
А) ВВ
В) Вв
С) Сс
D) Аа
E) ВС
24.
Доминантты генді анықта.
А) а
В) А
С) с
D) в
E) сс
25.
Рецессивті генді анықта.
А) В
В) А
С) С
D) с
E) АА

94
26.
Гомозиготалы генотипті анықта.
А) Вв
В) ВВ
С) Аа
D) Сс
E) Дд
27.
Гетерозиготалы генотипті анықта.
А) Вв
В) ВВ
С) АА
D) СС
E) ДД
28.
Доминантты гомозиготалы генотипті анықта.
А) Вв
В) ВВ
С) Аа
D) Сс
E) Дд
29.
Рецессивті гомозиготалы генотипті анықта.
А) Вв
В) ВВ
С) Аа
D) сс
E) Дд
30.
Аутосома дегеніміз не?
А) мутантты гендері бар хромосомалар
В) гомозиготалы күйінде мутантты гендері бар хромосомалар
С) гетерозиготалы күйінде мутантты гендері бар хромосомалар
D) жыныс хромосомаларынан басқа хромосомалар
E) жыныс хромосомалары
31.
Аллель дегеніміз не?
А) гомологтық хромосомалардың  гомологиялық учаскелерінде 
орналасқан геннің əртүрлі күйі
В) рецессивті белгінің көрінуін қамтамасыз ететін гендер 
жиынтығы
С) доминантты белгінің көрінуін қамтамасыз ететін гендер 
жиынтығы
D) гомологтық хромосомалардың гомологиялық учаскелерінде 
орналасқан гендердің жұп аллельдерінің бірі
E) геннің екі немесе бірнеше күйде өзгере алуы

95
32.
Полиплоидия – бұл
А) жеке хромосомалардың өзгеруі
В) кенеттен немесе эксперименттік жолмен хромосомалардың 
жиынтығын еселеп көбейтетін геномдық мутация
С) хромосомадағы гендер құрамының өзгеруі
D) жеке гендердің құрылымының өзгеруі
E) хромосомалардың  құрылымының өзгеруі
33.
3:1 ажырауы қандай будандасуда байқалады?
А) моногибридті будандасу, генотип бойынша ажырау
В) моногибридті будандасу, фенотип бойынша ажырау
С) дигибридті будандасу, генотип бойынша ажырау
D) дигибридті будандасу, фенотип бойынша ажырау
E) дұрыс жауабы жоқ
34.
9:3:3:1 ажырауы қандай будандасуда байқалады?
А) дигибридті будандасу, генотип бойынша ажырау
В) моногибридті талдаушы будандасу
С) дигибридті будандасу, генотип бойынша ажырау
D) дигибридті будандасу, фенотип бойынша ажырау
E) дұрыс жауабы жоқ
35.
1:1 ажырауы қандай будандасуда байқалады?
А) дигибридті будандасу, генотип бойынша ажырау
В) моногибридті талдаушы будандасу
С) дигибридті будандасу, генотип бойынша ажырау
D) дигибридті будандасу, фенотип бойынша ажырау
E) дұрыс жауабы жоқ
36.
Гетерозиготамен тиісті рецессивті гомозигота арасындағы 
шағылыстырулар
А) моногибридті 
В) талдаушы
С) дигибридті
D) тетрагибридті
E) дұрыс жауабы жоқ
37.
Қызан өсімдігінің жемісінің дөңгелек формасы алмұрттəріздісінен 
басым. Ұрпақтарында дөңгелек жəне алмұрт пішінді жемістері 
теңдей алынған өсімдіктердің ата-анасының генотипі қандай 
болады? 
А) Аа х Аа
В) аа х аа
С) АА х АА 
D) Аа х аа
Е) Аа х АА

96
38.
Қызан өсімдігінің жемісінің қызыл түсін анықтайтын ген сары 
түсін анықтайтын генге қарағанда басым. Егер гомозиготалы 
қызыл жемісті қызанды сары түсті формасымен будандастырғанда 
Ғ
1
-де алынатын жемістің түсі қандай болмақ? 
А) сары
В) қызыл
С) қызғылт 
D) ақ
Е) жасыл
39.
Қызан өсімдігінің жемісінің қызыл түсін анықтайтын А-гені 
сары түсін анықтайтын а-геніне қарағанда басым. Мына 
будандастырудағы алынған ата-аналық өсімдіктердің қайсысының 
екеуінде рецессивті белгісі бар?
А) Аа х аа
В) аа х аа
С) Аа х Аа 
D) Аа х аа
Е) Аа х АА
40.
Жемісі ақ түсті асқабақ өсімдігінен будандастырғанда алынған 
ұрпақтың ¾ ақ жəне ¼ сары жемісті болған. Ата-ана формалары-
ның генотиптері қандай?
А) Аа х аа
В) аа х аа
С) Аа х Аа 
D) Аа х аа
Е) Аа х АА
41.
Қандай будандастыруда белгілер екінші ұрпақта 1:1 қатынасындай 
ажырайды?
А) кері шағылыстыру
В) тура шағылыстыру
С) талдаушы шағылыстыру
D) аутбридинг
Е) инбридинг
42.
Қандай будандастыруда белгілер фенотипі бойынша 3:1 
қатынасында ажырайды?
А) тура шағылыстыру
В) кері шағылыстыру
С) моногибридті шағылыстыру
D) дигибридті шағылыстыру
Е) талдаушы шағылыстыру

97
43.
Қандай будандастыруда белгілер генотипі бойынша 1:2:1 сан 
қатынасында ажырайды?
А) тура шағылыстыру
В) кері шағылыстыру
С) моногибридті шағылыстыру
D) дигибридті шағылыстыру
Е) полигибридті шағылыстыру
44.
Қандай шағылыстыруда белгілер генотипі бойынша 1:1 
қатынасында ажырайды?
А) кері шағылыстыру
В) тура шағылыстыру
С) моногибридті шағылыстыру
D) дигибрибті шағылыстыру
Е) талдаушы шағылыстыру
45.
Қандай шағылыстыруда белгілер фенотипі бойынша 9:3:3:1 
қатынасында ажырайды?
А) тура шағылыстыру
В) кері шағылыстыру
С) моногибридті шағылыстыру
D) дигибридті шағылыстыру
Е) полигибридті шағылыстыру
46.
Көк қаракөл қойын қара қошқармен шағылыстырғанда бір 
көк қозы туған. Оның гетерозиготалы екенін білу үшін қандай 
шағылыстыру жүргізу керек? 
А) кері шағылыстыру
В) тура шағылыстыру
С) моногибридті шағылыстыру
D) дигибридті шағылыстыру
Е) талдаушы шағылыстыру
47.
Дигетерозиготалы организмдер (АаВв) қанша тип гамета түзеді?
А) 1
В) 2
С) 3
D) 4
Е) 6
48.
Түсі қызыл түн аруы өсімдігін ақ гүлді түн аруы өсімдігімен 
будандастырғанда бірінші ұрпақтың фенотипі қандай болады?
А) қызыл
В) ақ
С) қызғылт
D) жасыл
Е) сары
7–1156

98
49.
Екі қызғылт түн аруы өсімдігін будандастырғанда Ғ2-кезінде 
ұрпақтың қанша бөлігі қызыл түсті болады?
А) 1
В) 2
С) 3
D) 4
Е) 5
50.
Екі қызғылт түн аруы өсімдігін будандастырғанда Ғ
2
 кезінде 
ұрпақтың қанша бөлігі ақ түсті болады?
А) 1
В) 2
С) 3
D) 4
Е) 5
51.
Екі қызғылт түн аруы өсімдігін будандастырғанда Ғ
2
 кезінде 
ұрпақтың қанша бөлігі қызғылт түсті болады?
А) 1
В) 2
С) 3
D) 4
Е) 5
52.
Бұршақ өсімдігінің сары түсті гүлі ақ түсті гүлден, ал тұқымының 
тегіс белгісі бұдыр белгісінен басым. Тұқымы тегіс, сары 
гүлді бұршақ өсімдігін тұқымы бұдыр ақ гүлді өсімдігімен 
будандастырғанда 1-ұрпақта будан өсімдігінің фенотипі қандай 
болады?
А) тұқымы тегіс ақ гүлді
В) тұқымы тегіс сары гүлді
С) тұқымы бұдыр сары түсті
D) тұқымы бұдыр ақ түсті
Е) тұқымы тегіс сары түсті
53.
Бұршақ өсімдігінің сары түсті гүлі ақ түсті гүлден, ал тұқымының 
тегіс белгісі бұдыр белгісінен басым. Егер осы белгілер бойынша 
екі гетерозиготалы бұршақ өсімдігін будандастырғанда Ғ
2
 кезінде 
белгілер 9:3:3:1 сан қатынасында ажырайды. Осы 16 өсімдіктің 
ішінде бұрын болмаған жаңа белгілері бар даралар нешеу?
А) 9
В) 6
С) 1
D) 3
Е) 4

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: