Оқулық Алматы, 2013 2 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

183
2
2
/ ,
/
(
/ ) ,
/ 100%,
/
x
x A k
fa n
k
fa n
fa n
Cv
x
S
n
σ
σ
σ
= + ⋅
= ⋅
−
=
⋅
=
∑
∑
∑
Осы формулаларды жоғарыдағы мысалға қолдану үшін қажет 
көмекші шамалардың 
fa
∑
 жəне  
2
fa
∑
 мəндерін есептеу жолы 
10-кестеде көрсетілген. Арифметикалық ортаны есептеу үшін шарт-
ты орта мəнін анықтау керек: 
А = (118+120)/2 = 119.
Енді арифметикалық орта, өзгергіштік жəне статистикалық қате 
коэффициенттерінің мəндерін есептейміз:
x = 119 + 3x · 10/100 = 119,3 см
2
3 256/100 (10/100)
σ
= ⋅
−
4,79 см
Сv = 4,79/119,3 × 100% = 4,02%,
Sx=4,79/
100
=0,48 cv
Сонымен, 1-сыныпта оқитын қыз балалардың бойының орташа 
ұзындығы 119,3 см-ге тең, оның өзгергіштігі əлсіз, қателігі шамалы 
(x ± s
х
=119,3 ± 0,48 cм), ал көрсеткіштің өзі сенімді t
ecenm 
= 119,3/0,48 = 
265,1
 >tкecm0,999
 = 3,29. Р>0,999) деп қорытынды жасауға болады.
Биометриялық көрсеткіштерді шағын іріктемеде есептеу. 
Іріктеменің негізгі сипаттамалық көрсеткіштерін шағын іріктемеде 
есептеу көбейту əдісіне сүйенеді. Белгінің орта жəне өзгергіштік 
көрсеткіштерін анықтау үшін мына формулалар қолданылады:
(
)
/
х арифметикалык орта
x n
⋅
=
жəне 
2
(
) /
1
х х арифметикалык орта
n
σ =
− ⋅
−
∑
Шағын іріктеменің көрсеткіштерін анықтау жолын жеке мысал-
дарда қарастырайық.
Мысалы.  Мектептің 7-сынып оқушылары арасынан кездейсоқ 
алынған 14 жастағы жеті ұл баланың өкпесінің сыйымдылығы (см
3
) 
былайша өзгерді:
2101, 2640, 2500, 2295, 2402, 2100, 2205.
Осы мысалда əрбір нұсқаның арифметикалық нұсқадан ауытқуы, 
одан соң ауытқулардың квадраттарының қосындысы (23-кесте) 
есептелінеді.

184
23-кесте
 
Шағын іріктеменің көрсеткіштерін есептеу үшін көмекші кесте
х
х-х (арифмети-
калық орта)
(х-х арифмети-
калық орта)
2
х-(арифметикалық
орта)=16243/7=
=2320,4 см
3
;
σ=√251733,72/7-1=
=204,83
 
см
3
;
Сv=204,83/2320,4х
x100%=8,83%;
s
x
=σ/√n-1=204,83/√7-
-1=83,6 см
3
.
2101
-219,4
48 136,36
2640
+319,6
102 144,16
2500
+179,6
32 256,16
2295
-25,4
654,16
2402
+81,6
6 658,56
2100
-220,4
48 756,16
2205
-115,4
13 317,16
∑
х
=16243
∑(х-х(арифмети-
калық орта)) = 0
∑(х-х-(арифмети-
калық 
орта))
2
= 251 733,72
Əрбір нұсқаның (х)  арифметикалық ортадан (х(арифметикалық 
орта)) ауытқуы (x – x · (арифметикалық орта))
  екінші бағанаға 
жазылады. Есептеу жұмысының дұрыс жүргізілгенін тексеру 
үшін ауытқулардың қосындысын табады, ол нөлге тең болуы ке-
рек: (x – x · (арифметикалық орта)) = 0. Ауытқу квадраттарының 
қосындысы зерттеліп отырған белгінің өзгергіштік көрсеткіштерін 
анықтау үшін қажет.
Мысалы, компьютер арқылы есептесек, онда 
x · (арифметикалық орта)) = 2320,43 см
2
,
σ = 204,83 cм
3
,
Сv = 8,83% жəне x · (арифметикалық орта) = 83,6 см
2
 болар еді.
Дəл 12-кестеде берілген нəтиже алынды.
Келесі түйінді сөздер мен ұғымдардың мағынасын ашыңыз: 
өзгергіштік, комбинативтік өзгергіштік, мутациялық өзгергіштік, 
модификациялық өзгергіштік, мутация, мутагендер, гендік мутация, 
геном, полиплоидия, анеуплоидия, гетероплоидия, триплоидтар, 
тетраплоидтар, пентаплоидты, вариациялық қатар, арифметикалық 
орта, стандарттық ауытқу, вариация коэффициенті, статистикалық 
қате, вариациялық қатардың көрсеткіштерін үлкен іріктемеде есеп-
теу техникасы, биометриялық көрсеткіштерді шағын іріктемеде 
есептеу. 

185
Бақылау сұрақтары:
1. Өзгергіштік дегеніміз не?
2. Комбинативтік өзгергіштікті қалай түсіндіресіз?
3. Мутациялық өзгергіштік деген не?
4. Модификациялық өзгергіштікке мысал келтір.
5. Мутация дегеніміз не?
6. Мутагендерді қалай жіктейді?
7. Гендік мутацияға мысал келтір.
8. Геном дегеніміз не?
9. Полиплоидия дегеніміз не?
10. Биометрия ғылымы нені зерттейді?
11. Вариация, варианта деген не?
12. Бас жиын жəне іріктеме деген ұғымдарды түсіндір.
13. Қандай іріктеме үлкен жəне шағын деп аталады, не себепті?
14. Вариациялық  қатар қалайша құрастырылады, мысал келтір.
15. Қандай көрсеткіштер белгінің өзгергіштігін сипаттайды?
16. Статистикалық қате дегеніміз не?
17. Арифметикалық орта қателігі қалайша есептеледі?
 
Тест сұрақтары 
1.  Тіркескен гендер деп ... аталады.
 
А) гомозиготалық жағдайда ғана өз əсерін көрсететін гендер
 
В) бір хромосомада орналасқан гендер
 
С) гомозиготалы хромосомаларда орналасқан гендер
 
D) əр хромосомада орналасқан гендер
 
E) дұрыс жауабы жоқ
2.  Гомологты хромосомалардың коньюгация кезінде гомологтық 
бөліктерімен айқасуы:
 А) 
коньюгация
 В) 
кроссинговер
 С) 
копуляция
 D) 
крисс-кросс
 E) 
инбридинг
3. Кроссинговердің 
нəтижесінде
 
А) хромосомалардың санының артуы
 
В) хромосомалардың санының екі есе азаюы
 
С) хромосомалардың санының екі есе артуы
 
D) гомологты хромосомалардың гендердің жаңа үйлесімін 
қамтамасыз етеді
 
E) гомологты хромосомалардағы жаңа үйлесімнің болмауы
13–1156

186
4. 
Модификациялық өзгергіштік мутациялық өзгергіштікке қарағанда  
 
А) жеке сипатты
 
В) хромосомадағы өзгерістерге байланысты
 
С) тұқым қуалау арқылы берілмейді
 
D) тұқым қуалау арқылы беріледі
 
E) гендегі өзгерістерге байланысты
5. 
Модификациялық өзгергіштік мутациялық өзгергіштікке қарағанда  
 
А) түрдің барлық дарақтарында кездеседі
 В) 
жекеше
 
С) гендегі өзгерістерге байланысты
 
D) тұқым қуалау арқылы беріледі
 
E) генофондтағы өзгерістерге байланысты
6.  Мутациялық өзгергіштік  модификациялық өзгергіштік қарағанда  
 
А) қайта қалпына келе алады
 
В) тұқым қуалау арқылы беріледі 
 
С) жалпы сипатта
 
D) хромосомадағы өзгерістерге байланысты емес
 
E) дұрыс жауабы жоқ
7.  Комбинативтік өзгергіштік ... байланысты  
 
А) гендегі өзгерістерге
 
В) генотиптегі гендердің жаңа комбинациясына
 
С) хромосома өзгерістеріне
 
D) хромосома жиынтығындағы өзгерістерге
 
E) генофондтағы өзгерістерге
8.  Мутациялардың пайда болу себебі
 
А) гаметалардың қосылуынан пайда болатын хромосомалардың 
жаңа  жұптары арқылы
 
В) мейоз барысында хромосомалардың айқасуы арқылы
 
С) ұрықтанудан пайда болатын гендердің жаңа жиынтығына 
байланысты
 
D) гендер жəне хромосомалар өзгерістеріне байланысты
 
E) генофондтағы өзгерістерге байланысты
9.  Көпшілік жағдайда мутациялар ағзаға зиянды, себебі
 
А) ағзаның ортаға бейімделуін бұзады
 
В) генотипті бұзады
 
С) тұқым қуалайды
 
D) үнемі ағзаны өлімге душар етеді
 E) 
пайдалы
10.  Мутациялардың көпшілігі рецессивті, сондықтан
 
А) үнемі фенотипте көрінеді
 
В) фенотипте көрінбейді

187
 
С) ағзаның барлық белгілерімен байланысады
 
D) үнемі пайдалы
 
E) дұрыс жауабы жоқ
11.  Егер мутация жыныс жасушаларында пайда болса, онда
 
А) ағзаның өзіне зиянды
 
В) нақты сол  ағзада көрінеді
 
С) ұрпақтарында көрінеді
 
D) тұқым қуаламайды
 
E) дұрыс жауабы жоқ
12.  Сома жасушаларының мутациясы 
 
А) тұқым қуалау арқылы берілмейді 
 
В) жыныстық жолмен көбейгенде ұрпақтарында байқалады
 
С) əрқашан ағзаға зиянды
 
D) нақты сол  ағзада көрінеді
 
E) əрқашан ағзаға пайдалы
13.  «Генетикалық жағынан жақын түрлер мен тұқымдастарда ұқсас 
мутациялар болады  деген тұжырым   ... бейнелейді 
 
А) Т.Морганның тіркес тұқым қуалау заңын
 
В) доминанттылық ережесін
 
С) ажырау заңын
 
D) тұқым қуалаушы өзгергіштіктегі гомологиялық рет заңын
 
E) Г.Менделдің гендердің тəуелсіз тарау заңын
14.  Реакция нормасы дегеніміз ...
 
А) белгінің модификациялық өзгергіштігінің шектері
 
В) модификациялық өзгергіштік
 
С) мутациялық өзгергіштік
 
D) комбинативтік өзгергіштік
 
E) модификациялық жəне мутациялық өзгергіштік
15.  Генетикадағы адамның ата-тегін зерттеуге арналған əдіс
 А) 
гениологиялық
 В) 
цитологиялық
 С) 
биохимиялық
 D) 
гибридологиялық
 E) 
биологиялық
16. Тұқым қуалаушылық өзгергіштіктегі гомологиялық рет заңын 
ашқан 
 А) 
Ч.Дарвин
 В) 
Н.И.Вавилов
 С) 
Т.Морган
 D) 
Г.Мендель
 E) 
К.Линней

188
17.  Организмдердің құрылыс жəне даму ерекшеліктерінің ұрпақтарға 
берілуі
 
А) тұқымқуалаушылық өзгергіштік
 
В) тұқым қуаламайтын өзгергіштік
 С) 
тұқымқуалаушылық
 D) 
өзгергіштік
 E) 
даму
18.  Организмдердің жаңа белгілерге ие болу қасиеті
 А) 
даму
 В) 
көбею
 С) 
өзгергіштік
 D) 
тұқымқуалаушылық
 E) 
тұқымқуаламаушылық
19.  Жыныспен тіркесе тұқым қуалайтын белгілердің гендері қайда 
орналасады?
 А) 
хромосомада
 
В) сома хромосомаларында
 
С) жыныс хромосомаларында 
 
D) жыныс Х-хромосомасында 
 E) 
аутосомаларда
20.  Моргинада  бірлігі нені өлшейді?
 
А) гендердің арасындағы салыстырмалы арақашықтықты
 
В) молекулалардың арасындағы салыстырмалы арақашықтықты
 
С) мутондар арақашықтығы
 
D) тіркесу топтарының арақашықтығы
 
E) дұрыс жауабы жоқ
21.  Делеция дегеніміз не?
 
А) хромосоманың ішкі (орта) учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі
 
С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі
 
D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы
 
E) дұрыс жауабы жоқ
22.  Дефишенсия дегеніміз не?
 
А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосоманың шеткі (терминальдық) учаскесінің бөлек кетуі, 
жоғалуы
 
С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі
 
D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы
 
E) дұрыс жауабы жоқ
23.  Дупликация дегеніміз не?
 
А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі

189
 
С) хромосома бөлігінің бірнеше рет көбеюі 
 
D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы
 
E) хромосомаішілік құрылымдық қайта құрылу нəтижесінде 
болатын  өзгеріс
24.  Инверсия дегеніміз не?
 
А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі
 
С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі 
 
D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы
 
E) хромосоманың ішкі бөлігінің 180
О
 айналуы
25.  Транслокация дегеніміз не?
 
А) хромосоманың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосоманың шеткі учаскесінің бөлек кетуі
 
С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі 
 
D) мейоз кезінде хромосомалар санының редукциялануы
 
E) гомологты емес хромосома бөліктерінің  орын алмасуы
26.  Даун синдромы қайсысы?
 
А) еркек кариотипінде (ХХУ) қосымша Х-хромосоманың болуымен 
анықталатын адам ауруы
 
В) хромосома болмаған кезде (Х0) х-хромосома бойынша 
моносомиямен анықталатын адам ауруы
 
С) қосымша 21-хромосманың болуымен анықталатын адам ауруы
 
D) индукцияланған мутациялар
 
E) дұрыс жауабы жоқ
27.  Тернер синдромы қайсысы?
 
А) еркек кариотипінде (ХХУ) қосымша Х-хромосоманың болуымен 
анықталатын адам ауруы
 
В) У-хромосома болмаған кезде (Х0) х-хромосома бойынша 
моносомиямен анықталатын адам ауруы
 
С) қосымша 21-хромосоманың болуымен анықталатын адам ауруы
 
D) индукцияланған мутациялар
 
E) дұрыс жауабы жоқ
28.  Мутаторлық ген дегеніміз не?
 
А) басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде көтеруге 
қабілетті ген
 
В) басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың фенотиптік 
көрінісін өзгертетін ген
 
С) іске қосушы жəне үзіп тасушы механизм ретінде қызмет 
атқарушы ген
 
D) генотипте тек бір ғана дана болып келетін ген
 
E) өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін ген

190
29.  Ген оператор дегеніміз не?
 
А) басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде көтеруге 
қабілетті ген
 
В) басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың фенотиптік 
көрінісін өзгертетін ген
 
С) іске қосушы жəне үзіп тасушы механизм ретінде қызмет 
атқарушы ген
 
D) генотипте тек бір ғана дана болып келетін ген
 
E) өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін ген
30.  Гемизиготалы ген дегеніміз не?
 
А) басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде көтеруге 
қабілетті ген
 
В) басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың фенотиптік 
көрінісін өзгертетін ген
 
С) іске қосушы жəне үзіп тасушы механизм ретінде қызмет 
атқарушы ген
 
D) генотипте тек бір ғана дана болып келетін ген
 
E) өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін ген
31.  Сүтқоректілердің аналықтары мен аталықтарының хромосомалар 
жиынтығын қалай ажыратуға болады?
 
А) барлық хромосомалардың морфологиялық белгілері əртүрлі
 
В) бір жұптан басқасының барлығы бірдей морфологиялы
 
С) дұрыс жауабы жоқ
 
D) хромосомалардың саны арқылы
 
E) жыныс хромосомалары арқылы
32.  Хромосмалық мутация дегеніміз ...
 
А) хромосомалар санының өзгеруі
 
В) хромосоманың құрылымындағы немесе санындағы өзгеру
 
С) центромераның хромосома бойындағы жылжуы
 
D) гетерохроматиндегі дисбаланс
 
E) организмдегі хромосомалардың өзгеруі
33.  Геномдық мутация дегеніміз ...
 
А) хромосомалар санының өзгеруі
 
В) хромосоманың құрылымындағы немесе санындағы өзгеру
 
С) центромераның хромосома бойындағы жылжуы
 
D) гетерохроматиндегі дисбаланс
 
E) организмдегі хромосомалардың өзгеруі
34.  Хромосома терминін ғылымға кім енгізді?   
 А) 
В.Вальдейер
 В) 
Е.Ван-Бенеден
 С) 
В.Флеминг

191
 D) 
Г.Мендель
 E) 
Р.Вирхов
35.  Хромосома термині ғылымға нешінші жылы енді?
 А) 
1884
 В) 
1883
 С) 
1889
 D) 
1880
 E) 
1869
36. Генетикалық код: 
 
А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы
 
В) индивидиумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін 
азайтатын генетикалық бұзылулар
 
С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау информа-
циясының жазылу жүйесі
 
D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі
 
E) гендердің өзара əсері
37. Генетикалық жүк: 
 
А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы
 
В) индивидумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін 
азайтатын генетикалық бұзылулар
  С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау 
информациясының жазылу жүйесі
 
D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі
 
E) гендердің өзара əсері
38. Генетикалық карта: 
 
А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы
 
В) индивидумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін 
азайтатын генетикалық бұзылулар
 
С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау информа-
циясының жазылу жүйесі
 
D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі
 
E) гендердің өзара əсері
39.  Гендер комплексі  - 
 
А) жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы
 
В) индивидумдардың немесе популяциялардың бейімделгіштігін 
азайтатын генетикалық бұзылулар
 
С) нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалау информа-
циясының жазылу жүйесі
 
D) тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі
 
E) гендердің өзара əсері

192
40. Делеция ...
 
А) хромосомалардың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосмалардың шеткі учаскесінің бөлек кетуі
 
С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі
 
D) кездейсоқ себептерден, мысалы, популяциялар көлемінің 
азырақ болуынан популяциядағы гендер немесе аллельдер жиілі-
гінің өзгеруі
 
E) əртүрлі бейімделгіштігіне байланысты əртүрлі генотиптердің 
дифференциалды көбеюі
41. Дефишенсия ...
 
А) хромосомалардың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы
 
В) хромосмалардың шеткі учаскесінің бөлек кетуі
 
С) хромосоманың құрылымдық өзгеруі
 
D) кездейсоқ себептерден, мысалы, популяциялар көлемінің 
азырақ болуынан популяциядағы гендер немесе аллельдер жиілі-
гінің өзгеруі
 
E) əртүрлі бейімделгіштігіне байланысты əртүрлі генотиптердің 
дифференциалды көбеюі
42.  Мутация терминін алғаш ғылымға кім енгізді?
 А) 
Г.Мендель
 В) 
Т.Х.Морган
 
С) Г.де Фриз
 D) 
К.Корренс
 Е) 
Э.Чермак
43.  Геномдық мутацияларға не жатпайды?
 А) 
анеуплоидия 
 В) 
полиплоидия
 С) 
гиперплоидия
 D) 
гипоплоидия
 Е) 
трансверсия
44.  Гендік мутацияларға не жатпайды?
 А) 
анеуплоидия 
 
В) код шекарасы «оқылуының» өзгеруі
 
С) нуклеотид жұбының алмасуы
 D) 
транзиция
 Е) 
трансверсия
45.  Хромосомалық мутацияларға не жатпайды?
 
А) геномдық мутация 
 
В) құрылымдық мутация
 
С) гендік мутация 

193
 D) 
полиплоидия
 Е) 
анеуплоидия
46.  Мутацияны қоздыратын фактор:
 А) 
мутаген
 В) 
мутагенез
 С) 
мутант
 D) 
мутация
 Е) 
мутон
47.  Мутация пайда болу үрдісі:
 А) 
мутон
 В) 
мутант
 С) 
мутаген
 D) 
мутация
 Е) 
мутагенез
48.  Мутациялық аллелі бар ағза:
 А) 
мутон
 В) 
мутант
 С) 
мутаген
 D) 
мутация
 Е) 
мутагенез
49.  ДНҚ тізбегінің кез келген өзгерісі:
 А) 
мутон
 В) 
мутант
 С) 
мутаген
 D) 
мутация
 Е) 
мутагенез
50. Мутациялық форманың пайда болуына əкелетін геннің ұсақ 
элементі:
 А) 
мутаген
 В) 
мутагенез
 С) 
мутант
 D) 
мутация
 Е) 
мутон
51.  Клайнфельтер синдромы қайсысы?
 
А) еркек кариотипінде (ХХУ) қосымша Х-хромосоманың болуымен 
анықталатын адам ауруы
 
В) У-хромосома болмаған кезде (Х0) х-хромосома бойынша 
моносомиямен анықталатын адам ауруы
 
С) қосымша 21-хромосманың болуымен анықталатын адам ауруы
 
D) индукцияланған мутациялар
 
E) дұрыс жауабы жоқ

194
52. Модификациялық өзгергіштік:
 
А) тұқым қуалайтын
 
В) тұқым қуаламайтын
 
С) геннің өзгерісі
 
D) хромосоманың өзгерісі
 
E) генотиптің өзгерісі
53.  Дене жасушаларында пайда болатын мутация:
 А) 
телосомалық
 В) 
акросомалық
 С) 
генеративтік
 D) 
сомалық
 E) 
аутосомалық
54.  Генеративті мутацияның пайда болуы:
 
А) дене жасушаларында
 
В) сома жасушалардың in vivo бөлінуі кезінде
 
С) жыныс жасушаларында
 
D) сома жасушалардың in vitro бөлінуі кезінде
 
E) жыныс жасушасының лизосомасында
55.  Пуринді негіздің пиримидинге ауысуы
 А) 
транзиция
 В) 
трансгрессия
 С) 
транслокация
 D) 
трансверсия
 E) 
инсерция
56.  Адамның орақ пішінді жасушалық анемиясы мутацияның қайсы 
типіне байланысты дамиды?
 А) 
трансверсия
 В) 
транзиция
 
С) код шекарасының өзгеруі
 
D) анеуплоидия - трисомия
 E) 
делеция
57. Анеуплоидияның сипаттамасы
 
А) түр геномының көбейтілуі
 
В) 2n-нің бір немесе екі хромосома артуы немесе азаюы
 
С) гендік мутация түрі
 
D) цитоплазмалық генетикалық элементтердің мутациясы
 
E) хромосома бөлігінің жойылуы
58. Нулесомия ...
 
А) гомологты хромосоманың екеуінің де жоқ болуы
 
В) транскрипцияның жүрмеуі

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: