§   >юлдер1  -  К .Л еви-С трос,  М .Фуко

К.  Л ев и -С т р о с  (1 9 0 8 ).  Структурализм  багытынын  екш дерш щ  
туаш пнш е, курылым (структура) объектшщ бел1ктер1 мен 
э л е м е н т т е р щ д !  
жай жиынтыгы емес, ол абстракция аркылы ашыпатын жасырын катына- 
о т а р д ь щ  
жиынтыгы.  Осы  тургыдан  алганда  структурализм  белплер 
ж у й ё с ш  
зерттейтш 
семиотика
  гылымымен  тыгыз байланысты.  Белплер 
жуйесш  швейцарлык лингвист  Ф.  Соссюр  белш 
KopceTin,  Heri3ri 
назар- 
ды 
т ал  ж у й е с ш  щ  
элементтершщ езара эсер етуше аударган болатын. К.Ле- 
ви-Строс осы методты колдана отырып алгашкы кауымдык тайпалардыц 
некелж-туыстык катынастарын, рэс1м-салттарын, дэстурлерш, мифтерш, 
тотемизм1н зерттед1  жэне  олардьщ когамдык институттардыц курылым- 
дары ретшде адамньщ мшез-кулкына айкындаушы эсер ететтш  
KepceTri.
Леви-Стростын  философиялык  концепциясында  бейсаналылыктыц 
курылымы  ерекше  орын  алады.  Оньщ  тюршш е,  бейсаналы  Фрейд  айт- 
кандай  энергиялык-биологиялык  сипатгагы  иррационалынк  импульстер 
емес, 
KepiciHiue, 
логикалык,  рациональдж мазмунга ие,  белп  жуйелершщ 
жасырын,  бейсаналы  механизм!.  Леви-Стростьщ  жеткгпп  ретшде  оныц 
мифтерд1  элеуметпк  курылымньщ турактылыгыньщ 
Heri3i 
ретшде терец- 
деп  зерттеуiH атауга болады.
Герменевтика  - TyciHy туралы, рух туралы гылымдарды гылыми мен- 
геру туралы ш м . Терминнщ ез!  кене Грецияда пайда болды,  апынган ха- 
барды белгш  6ip ережелер мен интуициягасуйене отырып туЫщцру 
eHepi 
дегещи  бйщ редь 
ХХ-гасырда  феноменология  жэне  экзистенциализм 
багыттарыньщ  шецбершде  дамыган  герменевтиканьщ  Heri3iH  капаушы 
Ф .Ш лейермахердщ  
(1768-1834)
  T yciaaipyi  бойынша,  бул  Евангелие 
мэтшдер1  авторларыньщ  рухани  дуниесше  ену  т эс ш .  Герменевтикада 
философиялык  пайымдау o6beicrici  болып тш танылады.  HeMic  филосо­
фы В.Дильтей  герменевтиканьщ epiciH  кецейтт,  оньщ мшдетш  белгш 
6ip 
философиялык багыттьщ екш нщ  гана емес, тутас дэу1рдщ,  мэдени- 
еттщ  imKi  дуниесш  TyciHyre  мумшндш  беру  деп  аныктады.  М.Хайдег-  ■
 
гердщ  ойынша,  “тш  -  болмыстьщ  уш”,  ягни  тш  аркылы  адамньщ  imKi 
феномендерше ущлуге  болады,  ол туешудщ бастауы.
HeMic 
философы Х.Г.Гадамер мэтш-тексп акыргы реалдылык деп жа- 
риялап,  оны  философиялык  пайымдау  o6beicriciHe  айналдырды.  Герме­
невтика т эсш  аркылы жеке тулганьщ imKi дуниесше,  философиялык ой- 
ларыньщ тылсым катпарларына ун1луге  болатындыгын казак философы, 
академик Рарифолла EciM  “XaKiM  Абай” атты  ечбепнде  жаксы дэлелдеп 
шыкты. Абайдьщ шыгармаларына  герменевтикалык талдау жасау  аркы­
лы  ол  улы  акынды  терец  ойлы  философиялык  тулга  ретшде  тамаша 
ашып  K epcerri.
92

Корыта айтсац. XX гасыр философиясы  гасырдыц  айнасы, оныц
 ез/ 
~ияк;ты  сан  цырпы,  oip-oipwe  царама-царсы  багыттарга  толы  болды 
деуге болады.  Eipay басты мэселелер  -  жеке  адам,  оныц болмысыныц 
\ грекшел
1
ктер
1
,  ацыл-ойдан  адамныц  сез1.шне  квбгрек  уцглу жэне  букт 
\ ядаизаттыц болашагы мэселелерш зерттеу  болды десек, цателеспейлиз.
10-Т А К Ы Р Ы П
К А З А К   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз етшген)
1.  Кдзак; философиясыныц цалыптасып-дамуыныц нег1зг1 кезецдери
2.  Турю дуниетанымы  - $азщ философиясыныц бастауы. Эл Фара­
би, Жуст Баласагун,  Кожа Ахмет Иасауи.
3.  Казак; философиясыныц вербальд\-дискурсты сипаты. Казак; ауыз 
эдебиетшщ турлершдегi жэне ацын-жыраулар шыгармашылыгындагы
| 
философиялык; данальщ.
K,a3ipri замангы казак галымдары М.Орынбеков, Н.Байтенованыц зерт- 
■
■
  теулерше суйене отырып, казак халкыныц философиялык дуниетанымы-
i  ныц калыптасып дамуын  шартты турде мынадай  кезевдерге белуге бола- 
| ды: Ежелп  заманнан IX-Facbipra дейшп кезец  - 
цазацтардыцата-тегтц
ii 
философиясы
 (предфилософия  протоказахов).  Бул  кезевдеп философия- 
|  лык кезкарастарда дши  сипат басым.
Typici  ти ш   халыктардын  философиясы, 
IX-гасырдан  XV-Facbipra 
! 
дейшп 
кезец. Оныц кернекп екищер! букш турю дуниесше ортак тулга- 
!  лар 
-  Анахарсис, Коркыт, эл Фараби, Ж.Баласагун, М.Кашгари, К-Иасауи.
Бул кезещц турю тшд] халыктардыц философиясыныц  "
Алтын гасыры
 ” 
|  деуге  болады.  Аталган  гуламалар  тамаша  шыгармалар  мен  философия- 
I  лык  ецбектерд1  дуниеге  экелш,  элемдж  философияныц дамуына  елёуш 
|  улес  косты.
Казак  хаидыгы  дэу|ршдеп  философия, 
XV-XVII1  гасырлар  аралы- 
!  гын  камтиды,  уш  багытта дамыды:  а)  жыраулар  философиясы;  э)  билер 
философиясы;  б) “Зар заман  философиясы”.
XIX-гасырдап>1  Агартушылык  философиясы: 
Шокан  Уэлиханов, 
Ыбырай  Алтынсарин,  Абай  Кунанбаев  философиясы  -  антропоцент-
I 
pucmiK 
жэне 
экзистенциалисты
 сипатка ие.
XX-гасырдыц 20-40 жылдарыидагы казак философиясы. 
Непзшен 
ьсаяси  философия
  болды:  Э.Бекейханов,  А.Байтурсынов,  М.Дулатов, 
>  М.Жумабаев,  Ж.Аймауытов,  Ш.Кудайбердиев.
93

Кецес  дэучршдеп  Казакстандык  философия.  ХХ-гасырдьщ  50-60 
жылдарынан бастап, 90-жылга дейшп араЛыкты камтиды. Жалпы кенеспк 
философия  сеюдш  к ом м ун и ст   партияньщ 
идеологияльщ цызметшшне 
айналып, езшщ улттык ерекшел1ктершен айрылды. 
BipaK 
непзшен марк- 
сист1к  сипатта  болганымен,  осы  кезевде 
кэаби
  философия  калыптасты. 
1958  жылы  Казак  ССР  Рылым  Академиясынын  курамында  Философия 
жэне  кукык  институты,  Казак  мемлекетпк  университетнде  философия 
факультет  ашылды. Кецестер Одагы  кещ сттнде танымал болган  Казак- 
стандык философия непзшен таным теориясы, таным диалектикасы жэне 
диалектикалык логика  мэселелерш  зёрттеумен  айналысып,  бшк дедгей- 
ге кетер1лдь
ТауелЫздж  кезецшщ  философиясы  -  сонгы  он  бес  жылда  калып­
тасты,  казак халкыньщ философиялык дуниетанымын теревдеп  зерттеу­
мен  айналысып, улкен табыстарга жетт!.  Салыстырмалы турде тарихи аз 
уакыттьщЛшшде казак халкыньщ философиялык дуниетанымын жаркы- 
ратып  керсеткен  тамаша  зерттеулёр  дуниеге  келд
1
  жэне  бул  саладагы 
жумыстар толассыз  жалгасуда.
Крзац философиясы езшщ бастауын квне турк1 дуниестен, оныц кврнекпй 
eKLidepi эл Фараби, Жуст Баласагун,  К,ожа Ахмет Иасауиден алады.
Эбу  H ecip  эл  Фараби  Ka3ipri  Онтустж  Казакстан  облысында  eMip 
сурген турк1 тайпасында шамамен  алганда  870 жылы дуниеге  келген. Эл 
Фараби  философиясынын непзп зерттеу объектшершщ 6ipi  -  адам.  Ан-' 
тика дэу1ршщ ойшылдары 
c ekiim i 
эл Фараби де адам 
eM ipiH iH  
максаты  - 
бакытад  жету  деп тусшедк  Адам  эуел1  бакыттьщ  не  екешн тусшш,  оны 
езш щ   максаты  ретшде  аныктап  алган  сон  гана  оган  жетудщ  жолдарын 
танып-бше  алады.  Эл  Фарабидщ  niKipiHme,  шын  бакыттьщ  не  екенш 
тусшуге  кемектесетш  -  адамньщ  акыл-ойы.  Акыл  адамга  куш  беред1, 
акыл-ойына  кеб1рек жугшген  адам  гана жаксы  мен  жаманды  айыра ала­
ды. Жпердщ уш Typi бар, 6ipiHiuici 
-  туйактен, eKiHiiiici  -  елестетуден, 
yiuiHinici  - 
ойлау кабшетшен туындайды деп керсеткен  ел  Фараби  соц- 
гысын  epKiH  тандау  деп  атайды  жене  ол  адамга гана  тен,  баска  жануар- 
ларда  ол  жок  дейдк  Эл  Фараби  нагыз  бакыт  деп 
бтмге,  1згткке
  жене 
эдемткке
  ие болу деп туЫщц. Оган жету ушш адамньщ бойында жшердщ 
осы уш туршщ 6epi де болуы шарт. BipaK адамдардьщ 6epi б!рдей бакыт- 
ка  белене  бермейд1,  ce6e6i  олардьщ  ойлау  кабшеттер!,  мумк1нд1ктер1  ер 
турль Бакыттьщ не екенш, оган калай кол жетюзуд
1
 тусшбеген адам езшщ 
ем
1
рлш максаты eTin мулде баска нерсеш тандап алуы мумкш.  Бул жаг- 
дайда  адам  абсолютпк  i3ruiiK  -  бакытка емес,  абсолютпк  зулымдыкка 
тап  болатындыгын  ескерткен  эл  Фараби  бакытка  беленуге 
K ym i 
жетпе- 
ген  адамдарды тэрбиелейтш  устаз,  басшы  кажетпгш айтады.
94

У ст а з,  басш ы  болу,  езш щ   сонынан  баскаларды  ерту  кез-келген  адам- 
ш ц   колынан  келе  берм ейд!,  ол  уш ш   ерекш е  касиеттер  керек  д еген   эл  
Фараби  ё з щ щ  “1 зг ш к п   кала тургындарыныц  кезкарастары туралы трак­
тат'’  атты  е ц б е г ж д е   устазга  тан  касиеттерд1  сипаттайды.  Басшы  адам, 
гчам,
  ец  эуега езш  баскарып, тэр биелей тж  баска басшыны кажет етпейш . 
Цененщ басты  м уш ес! р етш де ёу еш  
журек,
  сонан  сон  гана д ен ен щ  баска 
чушелер1  одан  тем ен   орналасатыны  секщ дй  басшы  б эр ж е н   жогары,  ол 
<ала  уйымыньщ  ж ен е  оны ц  м уш елерш щ   басты  ce6e6i.  Кала  тургында- 
эынын бойы нда жогерден туындайтын кдсиеттерд1 тудыратын д а  осы  бас­
шы.  Д ен е  м уш ел ер ж щ   6ip eyi  бузы лганда  оны  журек  т у з е т е т м   сиякты, 
Засшы  кала  уйымыныц  бузы лган  м у ш е сж   тузеп  отырады.  Эл  Фараби 
Засшы  бола  алатын  адамга  каж етп  
он  ею
  касиетп  атайды:  оныц  д ен е 
vryiiiejiepi  кез-келген  хар екетп  киындыксыз  орындай  алатындай  м ж а з , 
жан-жакты  жетшген;  оган  айтылып  отырган  нэрсеш   т у с ж е й н д е й   ж ен е 
онын  ic  ж узш де  кандай  болатындыгьж  кез  алдына  елестете  алатындай 
габиги  касиет1  бар;  т у сж ге н ,  керген  ж эн е  кабылдаган  н эр сесж ен   еш те- 
Цён!  умыт  калдырмайтындай  жаксы  есте  сактай  б1ледй  заттьш  ышкене 
Fana касиетж байкау аркылы оныц не нэрсеш  бщщрш турганын т езт усш е- 
щндей  кырагы  акылга  ие;  ойлаган  н эр се сж   айкын  ж ётк ве  алатын  ше- 
шен; окуга ж эн е таны п-бш уге деген  махаббаты бар ж эне бул icTe шарша- 
майды,  азаптанбайды;  тамак  пен  сусы н  ш у д ё ,  жыныстык  катынастарда 
шектен  шыкпайды, табигатынан ойынды ж эне одан туындайтын рахатты 
жек  керед1;  шындыкты ж эн е ол уш ж   куресетж дерд1 суйедй eTipiicri  ж эн е 
eTipiK  айтагындарды  жек  кередц  мацгаз  жанга  ие  ж эне  ар-намысты  бщ к 
устайды:  оныц  жаны  табигатынан  тем ен  ютерден  жогары  турады  ж эне 
аскак icTepre умтылады; дирхем , динар ж эн е кундел1кп ем1рдщ тагы бас­
ка да атрибуттарьш жек кередц эдш еттЫ к пен оны жактаушыларды суйед1 
ж эне тирания  мен  оны тудырушыларды  жек  керед1;  е з  адамдарына  ж ене 
жат  адамдарга  эдш ,  едш еттипкке  багыттайды  ж эне  э д ш е т а зд ж   курбан- 
дарыныц шыгындарын етейш , ол  i3ri  ж эн е эсем  деп т у а н е т ж  нэрселерд1 
барлык  адамдарга  бер едц  эд1летп, 
6 i p a K  
б1рбеткей  ем ес,  эдш еттш к тщ  
алдында ш н ё з к ер сетп ещ ц ,
6 i p a K  
кез-келген эди гетаздж  пен темен  icrepre 
катысты  кайтпастай  мытым;  Ш   каж етп   деп   есеп т ей п н   нэр сеш   ж узеге 
асыруда  батыл  ж эн е  ерж урек,  ур ейлену  мен  коркактыктыц  не  ек ен ж  
бш мейдь Э л Фараби  осы  касиеттердщ  б эр ш е  ие адамдар ет е аз кездесед1 
лей келж , олардьщ алтауы  н ем есе 6eceyi бойында бар ж эне елестету  каб-
-  Шей  жагынан  баска  адамдардан  асып  тусетж   адам  кала  басшысы  бола
1 алады  дей дь
Эл  Ф арабидщ   ойынша,  айналандагы  адамдар  бакытсыз  болса.  жеке 
бакыт  баянсыз: 
“ ...
6 ip  
адам  басканыц 
e M ip  
су р у ж е  кажет  й эр сен щ  
6ip
95

б е л м н   бер у  аркылы  адамдардьщ   6ip-6ipiH e  к ем ек т есу ш е  н еп здел ген  
кептеген  6ip iryain   н эт и ж е а н д е  рана  адам  табигатынан  мавдайы на  жа- 
зылган  кем елденуге  жетедГ’.  Эл  Ф араби  кайырымды  кал ага  карсы  кала- 
ларды д а сипаттайды:  надан, азгын,  адаскан,  к аж еттш к  ж эн е тагы баска 
калалардын ортак максаты жок,  кездегендер1 бакытка жету ем ес, еткшии 
байлык пен алдамшы рахатка белену. М ундай калаларды алдап-арбау мфн 
сумды ктьщ   неш е Typi,  моральдык кулдырау,  нэпЫкумарлык,  мансапкор- 
лык,  билжкумарлык,  надандык,  дш нен  б езу ш ш к   секшд1  й гш к т !  адамга 
жат,  тагы лык  касиеттер  жайлайды.  Кала  басш ысы  мундай  кала-мемле- 
к етп   тек  куштщ   к ем еп м ен   баскарады,  сондыктан  олар  э л а з ,  болашагы 
ж ок,  дамуды н  жогары  сатыларына  ж ете  алмайды
Bip  Караганда ел  Фарабвдщ  бул  i3ruiiicri  каласы  утопия  немесе  кол  жет- 
пейтш идеадаы, м ш аз когам секщщ больш 
KepiHyi 
мумюн. BipaK осы модельдщ 
езш ен б1эащ жас  мемлекет1м1зге пайдалы кеп  нэрсеш байкауга болады.
М усы лмандык  Шыгыс  дунйёЬ щ щ  тагы  6ip  кернеюч  е к ш ,  Х1-гасыр- 
д а  eMip  сурген  гулама ойшыл Ж у с т   Б а л а с а г у н   ед1.  Ол  езш щ   н е п з п  ту- 
ындысы  “К утадгу  б ш к т е ”  адам  eMipi  туралы  ерйет-ш  калды руга  бею - 
недь  Ж у с т   Баласагун  уш ш  
адам
  баласы  -  д у н и е д е п   ен   басты   кунды- 
лык.  А дамды   жаратушы  алла  тек  оны  гана  ем ес,  ай  мен  кунди  кун  мен 
т у н д
1
,  аспан  мен  жерди  дала  мен  тауды,  кел  мен  Ш р   д е   д ун и еге  экелдй 
6 ip a K  
тек адамга гана тещ здей щ  телегей акыл, б ш м г е  бой урдырар зерде, 
кайырымды  ic  кылдырар  ар-уят  пен  намыс  сыйлады.  Баласагуннын  ой­
ынша, ещ п п   м ш дет  - осы  адам  д еген  атакты жогары устау, оган  сай  eMip 
суру.  Ол  ем1рд1  адамга  алланьщ  берген  карызы  деп   тусш едц   осы   ещ р щ  
мвнд1  кешкен  адам гана карызын кайтара алады.  Баласагун  Мэнд1  eMipre 
ж етудщ   азапты  жолында адамга cepiK  болар терт  к аси етп   - 
эдшет,  дэу- 
лет,  ацыл,  цанагатты
  бел ш   керсётёд! ж эн е  оларга 
Кунтуды,  Айтолды, 
О гдулм ш ,  Одгурмыш
  деген  еЫмдер  беред1.
Баласагун Д эу л ет -к у т  етю нип, тураксы з, бугш  бар д а ертен ж ок,  сон ­
ды ктан  адамды  деулетке  шектен  ты с  кызыгушылыктан  сактандырады, 
ол уш ш  адамга канагат керек. “К утадгу б М к т е” Канагат-Одгурмыш  адам- 
ньщ  мал  жинаудын  соны на тускенд1пне  екпелеп,  когамнан  бойы н  аулак 
салады ,  К ун туды -Э дш еттщ   шакырганына  кайырыла  койм айды .  BipaK 
Кунтуды   Одгурмыш тан  адамньщ   уакытш а  осалды гына,  бойындагы   та­
биги  эгоизмд!  ж еце  алмауына,  м ал-деулет  алдындагы  солкылдактыгына 
KemipiMMeH  карауга,  адамга  д ег ен   ек п есш   умы ты п,  когам га  оралуды , 
KiciKuiK
  болмауды  талап  етед1,  адам  когамда  гана  бакытты,  жалгыз  eMip 
кеш ш ,  е з  камын  гана  ойлаган  адамньщ   соры  кальщ деп   ескертедк
Айтолдыньщ  eMipiH мысалга ала отырып,  Баласагун т1рш ш кке алдан- 
бауга,  д у н и ег е  малданбауга  у г п т е й д ь   М ал -дуниесш   журтка  таратса  да, 
96

ол
1
мнен  кашып  кутыла  алмаган  Айтолды  вгдулш ш кё ёл щ м ён  аламшы- 
лык  пен  кюМ к аркылы  курес деп  еси ет калдырады, “ел1мд1  ойла,  умыт- 
па еш, сарала" дейдк Бул ecuerri казщ п адам да жадында устаганы дурыс. 
Жалпы алганда. Ж усш Баласагуннын “Кугадгу б ш п ” ем1рмэндж кагида- 
ларга толы,  ap6ip  адамга  аса  кажетп,  кундылыгы  м эн п л ж  туынды.
Орта  гасырлык  мусылман  дун и есш щ   тагы 
6 ip  
кернеют  ойшылы  - 
Кожа  Ахмет  Иасауи. 
Оньщ  пш рш ш е,  адамньщ  максаты  - 
кемел  адаи 
цалпына жету,
 ал  кемелдж жолы  -  сопылык, алладан басканы мойында- 
май,  дуниенц  бала-шаганы,  н э п а ш   тэрк  етш ,  такуалык  жолына  тусу, 
журект! оятып, алланы сую , оган деген махаббат, гашыктыктудыру. 
Bipaic 
аллага гашыктык жолында адамга кедерп  болатын оныц 
H ancici. 
Иасауи 
адамды  нэпсш ен  без,  оны  ерюне ж^берме деп  уйретедк 
H on ci 
адамга та­
бигатынан  тон  касиет  болганмен,  ол  санага  тауелд1  болмаса,  адам  оны 
саналы  турде  реттеп  отырмаса, 
Hanci 
адамнын  тубш е  жетедк  Иасауи 
HenciHi 
кен магынасында колданады. Оныц пж!ршше, нэпсщумарлык тек 
тэнкумарлык  ем ес,  бил!к  пен  байлыкка,  еткшш!  кызыкка  шектен  тыс 
бер т ген д ж . 
H an ciH i 
тиып, алланы  сую  жолына тускен  адам  рухани таза- 
рады,  сол  аркылы  ем1рдщ  куйбец 
TipuiiniriHeH 
жогары  кетерш п,  бойына 
имандылык, канагат, адалдык,  мешр1мдшк оеКщЩ адамгерш ш ктж каси- 
еттерд!  жинайды,  сонда  гана  шаригат,  тарикат  сатыларынан 
eT in , 
хаки- 
катка  -  аллага уласуга жетедк  Шаригат алланы  сую  туралы  сую  туралы 
цим-  тарикат  -  адамнын  осы  бЫ мд!  жузеге  асыру  жолындагы 
xapeKeTi. 
Хакикатка жету киын, 
6 ip aK  
оган умтылу, 
HanciHi 
тиып. бойында аллаган 
махаббат  пен  имандылык  калыптастыру  - 
a p 6 ip  
мусылманныц  мшдет1 
дёйд1  Иасауи.
Жазбаша философиялык шыгармалар  казакта  кейщ}р@к пайда болды. 
ал оган дейж  казак халкы езш щ  философиялык ойларын 
ёербт ьдщ  ауыз- 
ша формспардабейнепею.Турм
  Каганаты дау1рнде  туркшердщ  тел жазу 
yjfirinepi  болганы  казтр  дэлелденш   отыр.  BipaK  тарихи  даму  барысында 
кенетуркш к  жазу  мэдениет)  6ipre-6ipre  жогалып,  кешпел1  халыктар  ез 
мэдениётЗн  кенш п  урпакка  вербалыик  формалар  аркылы  гана  ж етгазт 
отырган.  Бул  кубылыстын  жагымды  да,  жагымсыз  да  жактары  болды: 
6ip  
жагынан  улкен  рухани  ж ец ш с,  ce6e6i тарихи  тулгалар,  окигалар  ту­
ралы  мэл1меттер жазылып  алынбагандыктан, умыт бола бастады,  накты- 
лыктын орнын аныздар басты. Жазба  эдебиеттен  ауы зэдебиетж екеш удщ  
жагымды  жагына  келетш  болсак,  "бар  алфавитшен  айырылганмен,  ха- 
лыктыц  ен дш  
ceH epi 
санасы, 
ce3iMi 
болды.  б л е ц ,  жыр,  эпос,  дастандар 
ел  арасында  ауызша  тарап,  соныц  аркасында  ауыз  эдебиетш щ   филосо­
фиялык  пайымдауларга  толы 
He6ip 
yirrmepi  б1здщ  заманымызга  дейш  
жетш,  асыл  мурамызга айналды.
97

Tin  - адам  рухыньщ  мацызды  жэне  жумбак жемга, адамды  гана емес, 
жалпы  еркениегп  калыптастыратын,  оны тусшуге  кемектесетш  юлт.  Тит 
мен мэдениег халыкпен 6ipre eMip cypefli, эволюциялык турде дамушы эт- 
носты сипаттайтын  - оныц fgiiiii  мен мэдениетк Демек, казактыц шурайлы, 
мазмуны терец, создан коры бай, ем1ршец тш н  жэне оган деген казак хал- 
кыныц  кезкарасын  зерттеу  аркылы оныц дуниетанымын тусшуге болады.
Соз  енерш  казак ежелден  аса  жогары  багалады,  когамдык  ем
1
рдщ  кай 
саласында болмасын, казактыц суйенйш тш   мен  eo3i бодды.  Кдзактыц соз 
oHepi 
жай  гана  ауызега тщцщ  функциясымен  шектелмей, дискурстык,  ягни 
пайымдык, гащрталаетык сипатта бодды. Дискурс адамдардыц арасында ту­
ындайтын  мэселелерд1 куштщ кемепмен емес,  акылга кулак туре  отырып, 
niKip 
алысу  мен  пайымдауга  жупну  аркылы 
uieiuin, 
субьектшер  арасында 
TyciHicrriK 
орнатады, жай  кел!ам  емес, элеумегпк  кел1с1мге кол жепозедк
Бул  ерекшелж  казак  халкыныц  шешещйк  енерш ен,  эЫресе  мал  мен 
жан,  жер  мен  жеЫр,  ар  мен  намыс  дауын  кара  кылды  как  жарып  эдш 
шешкен дала соттары  -  билердщ кызметшен  жаксы  байкалады.
Ауыз эдебиетгнщ философиялык тургыдан арнайы зерттелмеген 
цара 
елец,  цоштасу,  жоцтау,  ацыз
  жэне  тагы  баска  турлер1  философиялык 
пайымдауларга  толы  ж эне  бул  философиялык  толганыстардыц  басты 
объектшер1  -  адам,  eMip жэне  когам.
Крштасу  мен  жоктау казактыц салт елецдерш щ  ертеден  келе жаткан, 
мазмуны  жагынан  кара  елецге  жакын  турлерь 
Крштасу
 казакта  калып- 
таскан  дэстур  бойынша  олец-жырмен  немесе  накыл  созбен  айтылган. 
Оньщ  турлер1  сан  алуан:  “жермен,  елмен,  ©Tin  бара  жаткан  дэуренмен, 
заманмен,  вм1рмен, 
артта  калып  бара  жаткан  дуниемен  коштасу  бола­
ды”.  Коштасу  елецдерш щ   осы  аталган  кай  rypi  болмасын  eMip  туралы 
толгауларга толы.  Ерекше  атап  керсететш  6ip  нэрсе -  казактыц коштасу 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: