Лекциялар курсы ГулжиИан Нурышева философия (лекциялар курсы ) У1ш press алматы

нэрсе.  Sip Караганда успртшдеу болганымен, Спинозанын бул философи­
ясы eMip туралы ойланган адамньщ жан жарасын жешлдетуге б1ршама пай- 
далы. Ол адамды тэуелаз, еркш; еишмге де, ештенеге де жалтактамай 
eM ip 
суруге уйретед1  жэне дуниедеп  кубылыстардьщ, адам 
eM ip in a e ri 
пробле- 
малардьщ 
6 e p i 
де  уакытша,  етпел1  екещцпн  дэлелдейд1.  0м)рден  жш 
тущпетш  Ka3ipri  заман  адамына Спиноза  философиясы  аса  пайдалы.
Томас Гоббс 
(1588-1679)  -
 кернект1 агылшын философы, Оксфорд уни- 
верситетшде  Аристотельдщ логикасы  мен  физикасын  окыды.  Негашен 
адам  мэселесш,  оньщ элеуметпк-кукыктык статусын  зерттедк  Ецбектерк 
"Левиафан  немесе  Материя,  илркеулж  жэне  азаматтык  мемлекеттщ  фор­
масы  мен бил
1
п ”, “ Азамат туралы”, “ Дене туралы”, "Адам туралы”.
Гоббс философия мен теологияны белш  карастырады, Бэконньщ 
“eKi 
ацицат
 " теориясын теревдете 
T ycin, 
философияны жогары  цояды.
  “фи­
лософия  - танушы акыл-ойдьщ рациональдк ic-эрекеттершщ ж уйеа. Ол, 
6 i p  
жагынан,  белгш   себептерден  эрекеттер  мен  кубылыстарга  карай, 
I 
екшил  жагынан,  кубылыстардан  оларды  тудыратын  непздерге  карай 
журедк  Ягни, акикат дегешм1з гылымга тен философия".  - дейдк
Теологияны  жокка  шыгармаганымен,  оны  философиянын  курамдас 
&ел1г1  деп  карастырмайды.  Гоббс  ушш  теология  рационалыик  анализд1 
кажет етпейтш  кудайы бш м ,  оны сол  кушнде тутас  жуткан дурыс.  Гоб- 
бстын  бул  гпюрлершщ  н еп зп   себеб)  -  оньщ  философиясынын  басты 
мэселеа 
адам
  м эселеа  болгандыгында.  Оньщ 
n iK ip iH iu e , 
адам 
a y e n i  
та­
биги  денелердщ 
6 i p i  
жэне  табигат  адамдарды  кай  жагынан  болсын  тен 
e T in  
жаратады. 
B ip a K  
Гоббс 
9 p 6 i p  
адамга тэн табиги касиет эгоизм.ш  шек- 
тен тыс эарелейдк Ол адамды езш гана ойлайтын, езшщ сез1мдерше эл
1 
j 
келмейтш  макулык ретгнде сипаттайды.  Гоббстьщ 
n iK ip iH u u e , 
"адам ада­
мга цасцыр
  ",  адамдар куш пен акыл жагынан тен болганымен, эрюм езш 
баскдпардан куитрекпш деп ойлайды, тецщктен езара сеш маздж туын- 
дайды.  Табиги  тендж  улйт  тевдш н  тугызады  да,  ею  адам 
6 i p  
максатка 
б1рдей умтылып,  максатка жету  жолында 
6 i p i  
баскасын  курбан етуге не­
месе  багындыруга тырысады,  сол  себегт   адамдар 
6 ip -6 i p iM e H  
унем1  со- 
гыс  жагдайында  болады.
Гоббстьщ  ойынша,  адам  физикалык  кана  емес,  моральдык,  рухани 
дене, жасанды квптеген денелерд1 жасаушы, мэдениет еркениетш калып- 
тастырушы.  Осы  жасанды  денелердщ  арасындагы  маныздысы  жэне 
курдел1а  - мемлекет. Ол туралы ш м д
1
 Гоббс езшщ манызды доктринасы 
[ 
деп  TyciHfli  жэне  моральдык  немесе  азаматтык  философия  деп  атады.
Оньщ 
T y c iH ir iH iu e , 
мемлекет эгоист)
к  
табигатка  ие адамдарды уысында 
р 
устайтын, 
цогамдыц келкшге негЬделген
  билш.  Мундай  бил
1
к болмаса, 
адамдар когамдагы  ем1рлерше еш  канагаттанбайды, 
K e p ic iH tu e , 
куйзелк
69

ce3iMiHe  толы  болады  дей  отырып,  Гоббс  тап  осындай  куйд
1
  адамдар  ез 
купи  мен  кулыгынан  езге  баска  кепш йп  болмаган  кезде  бастарынан  ке- 
ш етш д т н  айтады.  Оньщ ойынша, адамдарды когамга 
6ipiicripeTiH 
куш 
- 
тек кана езара курес, у зд ж а з согыс 
Kayni, 
когамныц бейбгг кeлiciмгe келу 
каж еттш п.  Гоббс  адамгершшк  угымдары  мен  ережелершщ  жалпылык 
сипатын  жокка  шыгарады,  олардыц  мазмуны  адам 
eM ip  cyp in  
отырган 
ортага, уакытка байланысты.  Баска адам саган  1зг1  ниет к ер сетт ,  жаксы- 
лыгыца  жаксылыкпен  жауап  берсе  гана  адамгершшк  ержелерш  устан. 
Сенщ жаксы icTepiHe керюшше 
ic 
icrereH адамга в г ш к п к  керсету  - Гоб- 
бстыц niKipiHme,  акылга сыймайды.  Ол адамды ез акылына сенуге уйре- 
тед1,  ce6e6i  когамдык  парасатка  сеш м  жок,  когамдык  адамгершшетт 
билшшц кемепмен, коркыту аркылы гана  калыптастыруга болады. Мем- 
лекетте д е табигаттагы  сиякты  куш  устемдж  етедй  одан  зац туындайды. 
Мемлекет адамныц 
eM ipi 
мен  мулюн коргайды, 
6ip aK  
адамдар оган багы- 
нышты  болып,  оныц 
устемдшш  мойындауы  кажет,  сонда  гана  бейбгг 
eM ip 
орнайды, ягни билж пен акикат куштшщ колында жэне 
мемлекетппк 
6wiiK шекйз
 болуы тшс.
Жаца Дэу1р  философиясынын тагы 6ip ек ш  Джон Л окк 
(1632-1704) 
Оксфорд  университетшщ  тулеп,  осы  университетте  грек  тип  мен  рито- 
рикадан  сабак  берген.  Адам  ауруларын  терещрек  зерттеу  максатымен 
медицинамен,  кетш рек саясатпен айналысты, уюметтщ баскарушы кыз- 
меттершде де болды, эмиграцияда да eMip сурдь Н еп зп  ецбектерк “Адам­
ныц акыл-ойы туралы тэж!рибе”,  “Акыл-ойды  баскару  туралы”,  “Баска- 
ру туралы  eKi трактат”.
Локк 
эмпиришдх  -
 б ш м  тэж1рибеден гана туындайды деген  кезкара- 
сты  устанды.  Оныц  (щйи  концепциясы 
сенсуализмге
  непзделген,  акыл- 
ойда эуел1 сез1мде болган  нерседен баска ештеце болуы мумкш емес деп 
тужырымдайды.  Локктыц  niKipiHme,  адамгершшктж угымдар да адамга 
туа б1ткен касиетгер емес, оны Локк моральдык туаш ктердщ  эр халыкта 
эр  турлй TinTi 6ip халыктыц ез1нде тарихи дамудьщ эр  турл1  кезецдер4нде 
моральдык ережелердщ 6ip-6ipiHe уксамайтындыгы аркылы жаксы дэлел- 
дейд1,  ягни  моральдык априори  болуы  мумюн  емес.
Локк кудай  идеясыныц еуелден калыптаскан  идея екендш н д е жокка 
шыгарады,  6ipaK оны  тэж(рибе  аркылы танып-бшуге,  мойындауга  бола­
ды деп  пайымдайды.
Адам жаны, Локктыц ойынша, дуниеге келгенде таза кагаз, оны 
eMip 
ер  турл1  жазулармен  толтырады,  осы  ем1рлж  тэж1рибен1  Локк  сырткы 
тэж!рибе деп атайды (адамнан тыс заттар мен жагдайлардыц 
ecepi). BipaK 
Локк адамньщ imKi дуниесш  д е жогары багалайды,  оны  imKi ce3iM  неме­
се  пайымдау  деп  атайды.  Тэж1рибенщ  осы  eKi 
Typi 
б1здщ  идеяларымыз-
70

дын  кайдан  пайда  бодатынын  туащ цредь  Сырткы  темприбе  идеядарын 
6i3 
коз,  есту,  сезш у  жэне  тагы  баска  сез1м  органдары  аркылы.  ал 
iiiiKi 
тэж
1
рйбе  идеяларын куаныш,  кайгы,  мактан, тагы баска психикалык жа- 
дайларымыз  аркылы  аламыз.
Локк сырткы, 
практикалык; тэж1рибетц
  релш жогары багалайды, прак­
тика  гана акылымызды  да.  денем1зд1  де  жетшйредй  тэрбиелеудщ  табысты- 
лыгы 
1
шю жэне сырткы тэж1рибенщ уйлес1мдшгш корсетед! дейдк Локктын 
бул ойлары оньщ когамдык-саяси козкарастарынан да жаксы байкалады.
Локк Оксфорд университетшде грек т ш  мен риторикадан сабак бе'рда 
деген болатынбыз. Менщ ойымша, грек философиясынын адамнын, тутас 
халыктын  ерюндгп  мен  кукы  туралы  идеялары  оньщ  мемлекет  туралы 
ойларына  да  ерекше  эсер  e r r i.  Адамдардьщ  бэрш  ол 
еркш,  тец.  теу- 
елаз,  е.трге, ерктдшке, мениакке цуцы бар
 деп карастырды. Жеке менцпк 
пен енбасп ол адамнын табиги. ажырамас атрибуттары деп туешедк олар- 
ды  канагаттандырмаса,  ем!р  де  жок  деп  угынады.  Кудай  адамга  букш 
табигатты  бердь  6ipaK  ол 
жеке меншЫ
 болганда  гана  пайда экелмек,  ол 
ецбек
 аркылы  келедк  Адам  ерк1нд1п,  Локктын ойынша,  оньщ азаматтык 
жагдайында,  мемлекетте  де  сакталуы  керек,  ягни 
жогаргы  бил/к  шекЫз 
бапмауы muic.
  Бул тургьшан  алганда Локк Гоббска карсы.  Локк  консти- 
туциялык  уюмет  халыктын  суверенитет!  непзш де  курылуы  керек  жэне 
мундай  уюмет  когам  мушелер1нщ  бэрш е тен  кукык  пен  еркшд1кп  кам- 
тамасыз eTyi  кажет деп  тужырымдады.  Оньщ ойынша,  мемлекеттщ  фун­
кциясы ен  кажегп  нэрселермен  шектелу» THic,  кеМомнщ  негдзщде  пай­
да  болган  мемлекет  табиги  кукыкты  катац  сактауы  керек.  Локк  уйм ет 
билшн  белуд1  усынды:  жогаргы  бишк  тэуел аз,  6ipaK 6ip-6ipiMeH  байла­
нысты уш институттан турады, зан бил1п  - 
парламентте,
 аткарушы билж
- 
сот  пен  армия,
  федеративнк  - 
корвл мен министрлттерде.
  Конститу- 
циялык монархияныц бул концепциясы буржуазия мен дворяццар арасында 
компромисс орнатуга ыкпал e rri, сондыктан Локкгы Англияда либерализмд1 
орнатушылардьщ  6ipi  десе  болады.  Локктын  niKipiHine,  когамга дщй  шы- 
дамдылык кажет, б!рак атеизмге жол жок, ce6e6i д ш ш  когам болмак емес 
Джордж  Беркли 
(1685-1753)
  -  агылшындык 
субъективист  фило­
соф,
  ерекше  тэалм ен  жазган  ойшыл.  H eri3ri  ецбектерш  ол  28  жасына 
дейш  жазып 6iTipreHiH д е атап еткен жен.  Беркли Локктын сез1мд1к бш м  
алгашкы жэне екшип  сапага ие, 6ipiHLui  немесе алгашкы сапалар заттар- 
дьщ бойында реалды турде бар, ал екшпи сапалар  - туе,  nic, дам субъек- 
r i r e  
гана тэн деген  кезкарасын сынады.  Оныц ойынша,  6i3 дуниеш  ce3iM 
мушелер1  аркылы  гана  кабылдаймыз,  сондыктан  сапалардыц  объек- 
тивтш пн,  б1здщ санамыздан тыс туратынын бше алмаймыз.  Беркли  зат­
тар б1здщ сез1м мушелер!м!зге эсер етедк6ipaK 6i3 заттардыц нагыз мэнш
71

кере  алмаймыз,  ал  сапа-кдсиеттердщ e3i  салыстырмалы  гана дейдь  Мы­
салы, адамньщ 6ip колы салкын, eKiHuaici  - жылы болса, колдарын жылы 
суга  салган  адамньщ  суды  ce3iHyi  де  eKi  турл1  болады.  Ягни,  Берклидщ 
йФК^рЩ 'Иё, 
цабылдссу субъектънгц  жагдаи-куйше 
тгкепей  байланысты. 
BipaK  ол  бул  TyciHiicri  абсолюттж  дэрежеге  дейш  жетюзед),  материяньщ 
болмысы  кабылдануга  тэуелд1  деген  niidpfli  дэлелдемек  болады.  Мыса­
лы,  6ip затты адам кабылдамаса, ол зат 
e M ip  
cypyiH токтатканы ма? Оган 
Беркли баска адамдар немесе баска Tipi нэрселер кабылдайды, ец акырын- 
да,  мэцгш к  кабылдаушы  субъект  Кудай  кабылдайды  деп  жауап  бередг 
Беркли  осылайша  заттыц ез1не тэн  объектив^  сапасын  жокка  шыгарып, 
oMip cypeTiH субъективен “Мен”, одан баска нэрсе жок деп пайымдайды.
Д авид 
Юм 
(1711-1776)
  -  агылшын  философы,  Локк  пен  Берклидщ 
философиясын дамытушы. Адам езш  коршатан дуниеш ce3iM мушелершщ 
кемепмен,  туйшктершщ  жиынтыгы  аркылы  таниды  деп  мойындаганы- 
мен, 
материалдык,  дуниенщ реалды  вм\р  суретшдтне  кумэн Kenmipedi. 
Оныц 
niKipiHiue, 
адамньщ  акылы 
ce3iM 
мушелер!  беретш  бш мнен  баска 
б ш м  бере алмайды,  03iHiH рухани теж1рибесшен басканы корыта алмай- 
ды.  Юмнщ  ойынша,  тэж1рибе  дегешм!з  “эсерлер”  агыны,  оныц  себеп- 
Tepi 
т у а ш к а з жене тэж 1рибет логикалык жолмен дэлелдеу мумкш емес, 
сондыктан  теж1рибелж  б ш м  дурыс  бола алмайды.  Юм  осылайша себеп- 
салдарлык байланыска  карсы  шыгады,  себептшктщ  объектиВт1к сипатын 
тану  мумкш  емес деген тужырым  жасайды.  BipaK,  оныц ойынша, 
субъек- 
тивтгк себепттк бар,
  ол  сез1мд1к есерлердщ идеяларды тугызуы.  Мыса­
лы,  адамдар Куннщ кун сайын  шыгатынына ceнiмдi.  Бул сешмнщ неп з
1
  - 
осы кубылыстыц кгрщелйвд  кайталанатыны. Ягни,  адамдардыц практика­
лык  сешмшщ  бастауы  теориялык  б ш м   емес,  калыптаскан  дагды-сешм. 
Осылайша Юмнщ б1ржакты эмпиризм}, оны рационализмнен бейш карауы 
дуниеш таный=бшуге болмайды деген 
агностицизмге
 экелш  сокты.
Жаца 
Дэугр 
философиясы  туралы  ойымызды  цорытсац,  бул кезец- 
dezi  философия  эксперименталдьщ  гылымдармен  тыгыз  байланысты 
дамып,  таным  мэселелерше  басты  назар  аударган,  элеуметтт  даму- 
дыц жаца жолдарын 
1
здеуге талпынган,  цогамдьщ келгсш улгЫерхн усы- 
нган,  рухани мацызы 
Kyiumi 
философия болды.
72

8 -  Т А К Ы Р Ы П
H E M I C   К Л А С С И К А Л Ы К   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз  етш ген)
1.  Классикальщ угымы.  HeMic классикальщ философиясынын пайда 
болуыныц элеуметтш-мвдени  шарттары,  ерекшелжтерг.
2.  И. Кант
  - 
классикальщ  н е м к   фшюсофиясыныц  негЫ н  салушы. 
И.Канттыц гносеологиясы мен  этикасы.
3.  Г. В.  Гегель  философиясынын негпгг  угымдары.
Философиялык сездакте 
классика
 деген  угымга  -  classicus (латынша)  1 
тыныиитыкка,  салмактылыкка,  реттш кке,  айкындыккз.  у й л есш м д ш к к е 
умтылу;  улттык  ж ане  элемдш   м эдениет  ушш  бага  жетпес  кундылык  б о ­
лып  есептелетш  ец озык, улы туындылар,  классика кызукандылыкка,  рет- 
ciMiKKe,  карацгылыккз  карама-карсы деген  аныктама б ер т ген .
HeMic  ф илософ иясы на  классикалык  атауынын  6epinyi  оны ц  д у н и - 
еж у зш к   ф илософия  тарихында  алатын  орныныц  аса  мацыэды,  кернекп 
екенш  керсетш  тур.  С ез жок,  HeMic  классикапык философиясы   -  тарихи 
ф еномен,  ол ф ундамент кана  ем ес,  мацказ гимарат,  онын ap6ip е й т   кай- 
таланбас  тулга,  тендес!  ж ок  кундылык.  И.Кант,  И.Ф ихте,  Ф.Ш еллинг, 
Г.В.Гегель, Л .Ф ейербах ж эн е тагы баска философия тарихында еш пейтш  
13  калдырган  ойшылдар.
HeMic классикапык философиясынын элеуметгж-мэдени алгы  шарттары:
1)  Германия  уинн XVIII-гасыр  - 
Агартушылыц
 Дэу!рк  Агартушылар 
сокыр сеш м-наным, фанатизмге. халыкты алдауга 6iTicnec курес ж ур п здь  
Олар  ездер ш   акыл-ойдын миссионерлер1  ретш де карастырды.  халыктыц 
Кшш  ашуга,  оларга  OMipre  келгендеп  максатын  т у еи зд р у ге  ш в д ё т т а ш  
деп есептедк  Ренессанстык epKiH тулга идеалы жалпылык идеалымен то- 
лыктырылды: адам езш  гана ем ес, баскаларды да ойлауы тш с. Элеум етпк 
идеясы,  когамды  уйы^адастыру  м эсел еУ   басты  м эселеге  айналды.  Оган 
жету жолы 
-  
oiniM.
 
Бш'ммен тым эуест ен у Kayni  XVIII-гасырдагы  Герма- 
нияда 93ipre  жок,  Агартушылыктыц алгашкы  кезещ 
рационаптдг.
  ол  па- 
расатты  ойлауга  Н епзделген.  Кейнпрёк  акыл-ойдан  кецйй  кайткандар 
е н д ш   жолды  сёзщ й ец ,  интуициядан.  диалектикапык  акыл-ойдан  'пдед
1
, 
6ipaK  муныц  6api  сонынан  болды.  esip re  б ш м м е н   байланысты  нэрсенщ  
69pi  керемет болып  кершеда.
2 )  Агартушылыкка 
тарихи  оптимизм
  тэн. 
Прогресс
  идеясы  осы   ке- 
зецнщ  жетсстхг!. Агартушылык алгаш  рет езш   Жаца Даугр ретш де сезш е 
бастады.  Ол  улттык 6ipniK  ушш  к ур есп ,  6ip  зацга  багынатын  жалпыгер- 
мандык  мемлекет  куруды  талап  ет п ,  князыйктер  мен  калалардыц,  мо-
73

нархтар  мен  дворяндардыц ойына келгенш  жасауын токтатуга тырысты.
3) 
Бул  ерекшелж  Пруссия  корелдыгыныц  ез  шекараларын  кдрудыц 
куппмен  кецейпп, 
Kyurri 
мемлекетке  айналуга умтылуымен  байланысты 
е д ь  BipaK, 
эскершщ   саны  жагынан  Европада 
TepriH m i 
орын  алган  Прус­
сия  казарма тана емес, 
гылымдар академиясын
 дамыткан  ел  болды.
Осындай  элеумегпк-мэдени  жагдайларда  капыптаскан  нем1с  класси- 
калык  философиясыныц 
epeKiueniKmepi:
1)  философия 
квпштктт
  сипатка  ие.  Лейбництщ  1лiмiн  жалгасты- 
рушы  Христиан  Вольф  бул  icKe  кеп  ецбек сщгрдк  Лейбниц алемд1  тутас 
нэрсе,  ондагы  дш   мен  гылымныц  арасында  карама-кайшылык  жок  деп 
карастырса,  Вольф  пен  оныц 
iuoK iprrepi 
когамныц  курдел1  мэселелерш 
бМ мд! 
Ke6ipeK 
тарату  аркылы  реттеуге  болады  деп  сещй,  христиандык 
сешмд1  рационализммен  уштастыруга умтылды.
2)  пиетизм  -  лютерандык ппркеудщ рухани  токырауына  карсылык 
н е п з ш д е  
калыптаскан  козгалыс.  Пиетистер  езш щ   назарын 
д а й  
сырткы 
салт-дэстурден  iniKi 
ceHiMre, 
касиетп  дш  ютабын  мецгеруге  жэне  адам- 
герш ш ктж   мшез-кулыкка  аудару  керек  д еп   уйгарды.  Агартушылык 
ё к ш д е р ш щ  
басым 
к е п ш ш п  
осы  мектептен  erri.  Мысалы,  Кант  ^втори- 
т е т т е р  
деген  жок,  жаца 
к е з е ц щ ц  
уакыты туды,  кайшылыктарды  керсете 
отырып, б1ржактылыктан арылу кажет, жаца 
ujemiM 
беру,  6ipaK жинакта- 
лган 
т э ж ф и б ё г е  
суйене  отырып,  жецу  емес,  6iTiMre  келт1ру  керек  деп 
жариялады.
3)  Ф и л ософ и я н ы ц   басты   о б ъ е к т ы   -  адам,  оныц  акыл-ойыныц 
MyMKiHfliicrepi  мен  шекарасы.
И ммануил  Кант 
(1724-1804)
  -  HeMic философиясыныц непзш  калау- 
шы.  Ой  ецбегш е  арналган  eMipiH  e3i  дуниеге  келген  Кенисберг  (Ka3ipri 
Калининград) каласында е т т г е н . Кенисберг университетшщдш факуль- 
TeriH e © куга ту еш , дш и  
пэндермен катар философия, физика, математика 
пэндершен лекцияларга катыскан. Философияга кештеу, 45 жасында келдк 
Эуел1  (1755  ж.) дуниенщ  физикалык-астрономиялык теориясын  усынды, 
оны  кейш  Лаплас  кайталады.  Сонымен  6ipre  от,  жердщ  ез  eciH  айналуы, 
жердщ тозуы,  жер  cijiKiHici  туралы  шыгармаларын  жазды.  Ол  47  жасында 
философиядан  диссертация  коргап,  логика жэне  метафизика  профессоры 
атагын  алды.  Heri3ri  философиялык  ецбектер1  осьщан  кейш  6ipiHeH  соц 
6ipi дуниеге  келе бастады.
Ол  философия  пэнш  окытушы  ретшде  де  танымал  болды.  Дауысы- 
н ы ц эл а зд
1
гше карамастан оныц лекцияларына адам кеп жиналатын. Фи­
лософиядан  баска математика,  физика,  кукык,  этика,  физикалык геогра­

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: