тотеяьдп  зерттеуд!  колга  алганы  жен  дейдк

уакыт.  Дуниеж  алла “ештецеден”  жаратты дей  отырып,  ел  Кинди  мате­
рияны Heri3ri, аныктаушы мен ретшде туспщцредк “Кандай нэрсе болма- 
сын  6api  материядан  куралган.  Ол  ешкашан  жойылып  кетпейди  ез1нде 
барлык HepceHi устап турады”. Эл Кинди форма дегешм1з мумкшдш деп 
тусшедй материяда iuiKi мумкшдш бар, материядан ер турл4 заттар пайда 
болады,  осы  заттар  тудыратын  мумюндмс  -  форма.  Мысалы,  жылылык 
пен  кургактыкта  - материя  болса, eKeyi б1ржкенде  материя отка  - фор­
мата айналады. Козгалысты ел Кинди алты турге беледк пайда болу, жой- 
ылу, езгеру, улгаю, 6ip орыннан eKiHiui орынга ауысу. Ал орын  -  дененщ 
нактылы алатын кещстЩ.  Уакыт - козгалысты есептеуил сан, еткен мен 
болашакты байланыстырып туртан ойдаты “Ka3ip”.
Эл Кинди философиясыныц мацызды 6ip бвлт  - оныц eMip кубылыс- 
тарына деген философиялык, квзцарасы,  “философиялык; OMip позициясы ” 
теориясы немесе ортагасырлык; психотерапевты кецестер!:
...жагымды жене жагымсыз заттар табигатынан солай емес, эрекеттер 
мен  куйлерд1 жш  кдйталап эдеттенгещйктен солай.
1)  Кайты 6ip нерсенщ, не ез1м1здщ, не бетеннщ ic-эрекетшщ салдары. 
Ол 6i3re байланысты болса, онда ез!м1зге кайты экелетш нэрсеш жасамауга 
тырысуымыз керек. Баска адамга байланысты болса, оларга кедерп жасау- 
ымыз керек. Ештеце жасай алмайтын болсак та, куш бурын кайгыланудьщ 
Keperi жок: б1здщ'араласуымызсыз-ак та кедерп  жасалынуы эбден мумкш 
той.  Ал  (мзге кайты экелетш ерекет ic жуннде жасалган  жагдайда кайгы- 
мызды азайтатын кадамдар жешнде ойланган жен.  Ол ушш:
2)  Б1зде  болтан  жене  баскалардын  басына тускен  кайгылы  жагдай- 
ларды еске алу  керек.  Олардьщ 6api умытылды гой.
3) Кайгылы болмаган адам жок, 6ipaic, адамдардьщ 6epi де куанып, кенище- 
недь Ce6e6i, кайгы адамньщ куй гана, ол туа бггкен, туракты нэрсе емес.
4)  Кайгы-муцсыз  eMip  cyprici  келген  адам  - 
eMip 
cyprici  келмеген 
адам.  Ce6e6i,  кайгы-мун ем1рдщ ажырамас  жаты.
5)  Баска адам б1здеп нэрседен молырак нэрсеге  ие болса, коре алма- 
ушылык, шйварлык; KepceTin, ез ещрмщщ e3iMi3 уламауымыз керек. 
жанымыздьщ рухани байлыгы б1здщ, тек кана б1здщ мен
1
ш пм
1
з.
6)  Шздщ у й тм щ щ  Жаратушымыз кез-келген уакытта ^лып, баскага 
6 e p y i 
мумкш,  отан  ренжш 
Keperi 
жок-  Жалпы  жэне  унем1  кайта-кайта 
белшш отыратын  байлыктан алган  карызымызды  кайтарганга кайгыла- 
нута болмайды:  6i3 усак-туйекп  гана кайтарамыз,  ал  оньщ улы  сыйы  - 
жанымызды сактап каламыз.
7)  Нагыз кайгыланатын  болсак,  бул кайгы абсолютп  -  толык жэне 
мэщтлж  болуы  керек. 
B ipaK  
6i3 
кайгыланып 
Keperi 
жок деп  iueiuin  ед!к
48

к ой . 
Адам  езше  кажет  емес, 
eM ip 
суруш  ауырлатып,  кедерп  келлретш 
кептеген  нерселерге  умтылады.
8)  Б в заттардьщ акикат мэшн айыруымыз кажет, нагыз жаман нэрсет 
рана жек керу керек. Мысалы, ел1м. Одан жаман нэрсе жок, 6ipaK ол адам 
eMipiHiH  ажырмас  жары  жэне  адам  елгеннен  соц бакытсыздык  пен  азап 
жок интеллигибелш дуниеге  кешедк
9)  Щрдецещ  жогалтканда адам  ез)нде  калган  материалдык жэне  ру­
хани байлыкты  есшде сактаса, осылайша езш-ез! жубатады.
10) Bip кайты 6hai кулп турган кайгы-бакытсыздыктардьщ саны и азайтады.
0л  Киндидщ бул шыгармасында антикалык идеялар кеп кездесед!, сон­
дыктан  кейб1р ойшылдар бул енбекп Фемистийдщ араб щ |н е  аудармасы 
деп кателесп.  Эл Кинди адам eMipiHiH максаты  - бакытка жету жэне оны 
ацыл-ой  дуниеанен,  интеллигибепЫ  дуниеден  щцеу  керек  деп  тусшд1рд1 
(Алям аль Акпь, аль Алям аль Акли  - Элем эл Акыл, эл Элем Акыл).
Эл Газали 
<1059-1111) - мусылман дуниесшде беде л i мыкты,  Мухам­
мед  пайгамбардан  кешнп  екшии  мусылман  деген  атакка  ие  болган  ой- 
шыл.  Мусылмандык  Шыгыс  журтынын  элеуметтш-тарихи  дамуы  Ибн 
Сина кезещнен сон кулдырай бастады, 6ipaK мусылмандык оку орында- 
ры  кебейдк  Солардын  6ipiaae,  селжук  султаны  Мелик  шахтын  yesipi 
Низам эл Мулщ Багдатта ашкан теологиялык академияда эл Газали устаз- 
дык жэне басшылык етп. Ол yHeMi 
1
здешс-кушк процесш басынан кеиггц 
акикатка Августин Аврелий ceKiaai киын жолмен жегп, фикх  -  мусыл­
мандык кукыктан дэрю берген!мен, eMipiHiH соцында таза сопылык жо- 
лына TycTi.  Эл  Фараби  мен  ибн  Синаны  кеп  зерттеген ел  Газали  езниц 
пшрлерш  "Философтарды TepicTey”  ецбепнде баяндады.
Эл Газалиш гылым мен философияны мулдем 
TepicKe 
шыгарушы деп 
санауга  болмайды.  Мысалы,  ол  математика,  физика,  медицина,  логика- 
нын практикалык пайдасын мойындайды, б’фак, белгш 
6 ip  
шекара болу ы 
кажет, гылыми тужырымдарды теологиялык сурактарды шешу удач пай- 
далану  дурыс  емес, 
c e 6 e 6 i 
философтардьщ  бэрше  сенбеу  жэне  кудай- 
сыздык тен дейдк Эл Газали философтарды  уш  категорияга беледг
1)  дахритгер 
-  Эмпедокл,  Анаксагор,  Демокрит  жене  тагы  баска 
ежелп философтар. Олар жаратушыны мойындамайды, дуниеш 
мэцгинк 
деп  есептейдк
2) 
ж ара ты л ы стан уш ы л ар  
-  бар.ш 
т а б и г и   с е б е п т е р   арк ы л ы  
Tycitm ipeA i,  о  
дуниеш 
ж о к д а   ш ы гарады ;
3)  метафизиктер  -  Сократ, Платон, ел Фараби, ибн Сина  - “фило- 
соф-мусылмандар".
Эл Газалидщ пшршше, олардьщ уш ^ателщ бар:  1) дуниеш мэцгинк 
деп  есептейдк  2)  олар  алла  тек  универсалды 
HepceHi 
гана  бмздо  жеке
49

нэрсеш  бшмейд1  деп  алланыц  м у м к ш д тн е  шек  кояды;  3)  таза  рух 
м эцгш п кайта т1ршту, жазалауды жокка шыгарады.
Эл  Разали  себептшктщ  объектива  сипатын  мойындамайды,  заттар- 
дьщ  арасын  байланыстыратын  алла  деп  есептейдк  Адам  алла  алдында 
дэрменаз деген эл Разали таза 
eM ip 
суремш деген адам сопылык жолына 
Tycyi 
кажет деп  корытындылайды  жэне  езшщ сопылыкка жету  тэж1ри- 
6 e c i H  
баяндайды:
“...Маган юмде-юм такуалык eMip сурсе жэне дуние кызыгынан бой- 
ын  аулак устаса,  сол  гана  о дуниеде  масайраудан  умггп  eKeHi,  ...куйбец 
TipmmiK  мекенш  тастап,  мэцгш к  мекенше  бет  бурып  жэне  ез
1
цнщ  бар 
ынтацды улы мэртебел1 аллага аударып, жалган дуниемен косактаган жшт1 
узу  кажет екецщп,  оны  жасауга  курмет  пен  байлыктан  бас  тарткандар, 
жалган  куйбец  жэне  онымен  байланыстан  бойын  аулак  салгандар  гана 
жете алатыны аян болды. Сонда мен ез жанарымды ез жагдайыма аудар- 
дым.  Байкасам,  менщ ез1м жан-жагымнан  шырмап алган жалган  байла- 
ныска белшемнен батып турмын. 0з1мнщ кызмет1ме жэне ондагы ец жак­
сы, 
i3ri 
дегенге: лекция оку мен дэр1с 
6ep yiM e 
кез1мд1 
T irin 
ед1м, меш езш 
о дуниеге сапар шегуге даярлаган адам ушш не мацызы, не пайдасы жок 
гылымдардыц  ел1кт1рт  келгенш  керд1м.  0з1мнщ  устаздык  кызмет1мде 
жетсем деген  максаттарым  туралы  одан 
e p i 
ойлана  келш,  мен  осы  мак- 
саттарга катысты ойларымныц тутасымен жалгыз аллага арналмаганын, 
курмет  пен  дацкка  жету  болганын  б1лд1м.  Мен  ез1мнщ  жар  жагасында 
турганыма жэне жагдайымды тузетуге шугыл 
K ipicneceM , 
сезаз тамукка 
баратыныма кез1м жетп.  ...  Узак ойландым.  ...Он жыл.
...мэртебел1 жасаган алла жолымен журушшер дэл осы сопылар екеш, 
олардыцтурмыссалтыецжаксытурмыссалты екеш, олардыц жолы  -  ец 
дурыс жол екецщп мен ушш мейлшше айкын болды.
...Сопылардыц барлык харекеттерй барлык купия жэне жария ойлары
- пайгамбар хузырынан  куйылган  нурдан, ал жер бетшде адамдар ез ба- 
гытын тузейтш пайгамбар нурынан езге еш сэуле жок” (0л-Разали. Ада- 
судан  арылдырушы.  /Рарифолла 
EciM. 
Фалсафа тарихы.  Алматы,  2000. 
132-133  б.)
Осылайша пайымдаган эл Разалидщ ойынша, алланы бшмеу  - у, журек- 
ке зиян ауру. Алланы бшу  - уга карсы ем, журекке дэр1. Адам пайгамбар- 
лардыц айтканымен  журу1  керек,  олар  кудайы  касиеттерге  акыл-ойдыц 
кемепмен емес, алланыц нуры аркылы жеткен. Акыл-ой пайгамбарлык- 
тан,  даналык  сешмнен  эл а з  деп  корыткан  Разали  дшд1  философиядан 
жогары кояды.
Таза агайындар (Ихван ас-сафа) туралы накты мэл
1
меттер жок. Олар 
купия уйымдардыц немесе шиит секталарыныц (исмаилит,  кармат, фати- 
50

мид) 
6
ipi деген болжамдар бар.  Н еп зп  ецбектер1  -  “Таза агайындар трак- 
таттарьшьщ”  авторлары да  б ел п а з.
IX-гасырдан  бастап  философия  дши-саяси  козгалыстардыц  идеоло- 
гиясына 
ecepiH  
типзе  бастады,  сондыктан  бул  трактатты  кейб1р  галым­
дар айткандай, дщщ  философиядан  кор Fay  ymiH  жазылган деуге болмай- 
ды.  керкшше,  дш  
eKumepi 
бул  енбекте  философиялык  тужырымдарга 
умтылды. Олар: “Б1здщ агайындар ешкандай гылымга карсы емес, гылым- 
ньщ барлык багыттарын тугел  камтиды, 
6ipeyiH 
беле-жара карастырмай- 
ды”  дейдь  Ресей  галымы,  ортагасырлык  мусылман  философиясын  ке- 
цестж дэу!рд1н езшде-ак жан-жакты зерттеп, батыл пшрлер айткан В.Иг­
натенко  бул  п м р ден   олардын  жеке  секта  емес  екеш  кершед
1
  деп  тужы- 
рымдайды,  оган 
613
  де  косыламыз.  Фалсафа тарихын  казак журтына  ал- 
гаш  таныстырган  академик  Рарифолла  EciM  “Таза  агайындар” 
6 ip a ie c r i£ i 
Багдат  халифатында  Х-гасырдын  екшци  жартысында  Басра  каласында 
дши-философиялык  Ф рлеепк  ретшде  эл  Киндидщ  !з1мен  калыптасты 
жэне  51  томдык энциклопедиялык жуйе дайындады,  н еп зп   максаттары
-  исламга енш кеткен кокыстарды философия аркылы таза рту деген дурыс 
щщр  айтады.  Не  десек  те,  'Таза  агайындар"  дши  жэне  философиялык 
бш мдер
1
 ете  мыкты,  жан-жакты дамыган  ойшылдардын 
6 i p f le c r i r i  
болга- 
ны  айкын.  “Таза  агайындардыц"  максаты  -  эр  турл1  идеялык  агымдар 
цеизгаде болмыстын синкретикапык концепциясын жасау. Олардын енбек- 
Tepinae 
Платонньщ, Аристотельдщ  Пифагордьщ идеялары кеп  кездеседг
“Таза агайындардьщ” 
Рухани Кала 
(эл  Мадина ар Руханийя) туралы 
ш м ш е токталайык.  Бул енбекте Платон, Аристотельдщ “идеалды, MiHci
3 
мемлекет”  туралы  иимдёрш  дамытуга  талпынысты  керем!з,  бул  мэселе 
эл  ФарабйдоЦ ецбектершде де  нецшен талкыланган.
Таза агайындардьщ 
п т а р щ щ е ,  
когамда адамдардыц 
6 i p n i r i  
кажет. Жал- 
гыз адам  бакытсыз 
e M ip  
кешуге  жаралган.  Бакытты 
e M ip  
ушш  кеп  нэрсе 
керек, ал оньщ бэрш 
6 i p  
адам  игере алмайды, 
c e 6 e 6 i   e M ip  
кыска. Сондык­
тан да 
э р б 1 р  
капа мен ауылда адамдар 
6 ip - 6 ip iH e  
кемектесу 
y m iH   6 ip ir e f li: 
6 i p e y n e p  
курылыспен, 
6 i p e y n e p  
-  саудамен, 
е ц ш   6 i p e y n e p   - 
гылыммен 
айналысады.  Тек осы  жол  аркылы  гана олар  нашар  ем1рден  кутыла  ала­
ды. Адамдар 
6 i p i r y  
ушш агайындардьщ, акылшылар мен достардьщ кемеп 
кажет, олар дшнщ 
м э ш н е  
бойлаган, заттардыц акикатын 
б щ е д й  
сондык­
тан  баска 
e M ip r e   ж е т у д щ  
жолын  керсетедь  Рухани  Кдиада 
e p 6 i p  
адам 
ездерш щ  
д е н е л е р я  
белек  болганымен. 
жандарыныц
 
6 i p   е к е щ н  
Рухани  Кала 
курдёлг,
  онда  рухани  б
1
рлж  пен  жер 
бе*т
1
н д е п  
адамдардьщ 
накты 
6 i{ S rip  
бар. Рухани Кала 
квкте
, ол жерде бола алмайды, 
c e 6 e 6 i  
кала- 
лардыц тургындарынын 
а д а м г е р н й ш и  
бузылады;  суда бола алмайды.  се- 
6 e 6 i 
куйындар  мен  толкындар  оны  басып  калмауы  тшс;  ауада  емес,  се-
51

беб;  оган  бузылган  калалардыц  ауасы  кетершмеу1  керек.  Рухани  Кала  - 
жацсылъщ,  адалдык,, рухани тазалъщтыц
  н е п з ш д е   салынылуы  тию.
Рухани  калада туратын  адамдарды ц  курылымы:
1) 
цолвнершйгер
  -  акыл  мен  ce3iM 
Kyrni 
бар адамдар,  бул  сатыга адам 
15  жасы нда  жетед1;
2) 
саясаткерлер
  -  агайындары туралы  кам  ж еп, 
MefiipiM 
мен  аяушы- 
лык  керсетуш ш ер  (30  жастан  кейш   ж етуге  болады);
3) 
бил\кке  ие билеушйгер.
  Олардыц  M iaaerrepi  -  тиым
салу аркылы, жумсактык к ерсете отырып тургындар арасындагы араз- 
дыктыц  алдын  алу  (40-тан  асканда);
4 ) 
nepiuime  куште  ие  болу
 
-  бул  саты  жанныц  д ен еден   кутылуына 
дайы ндык  сатысы,  оган  50-ден   асканда  жетуге  болады.  Осы  сатыга  жет- 
кендер  акикатты  кере  алады,  кекке  ерлеп,  Жаратканмен  кездесе  алады.
“Таза агайындар ”  Рухани К/аланы  космостыц аж ырамас бвлш ,  ж о- 
гары дан  твмен  царай  всетт рухани  агаш  ж эне  адам дар  б1рлтне  бас- 
таушы керек deudi.  Олардыц пт рш ш е,  басцарудыц ею mypi бар:  “дене ’’ 
ж эне  "рухани" басцару. Eipwuiici  - т ирандармен билеушйгер, оларадам - 
дарды кулдарга айналдырады.  Екшш
1
С
1
 адамдарды кудайы зацдар аркы­
лы  басцарады,  о dynuedezi eMipde бакытты  emedi.
“Таза  агайындардыц”  пайымдауынша,  Рухани  Каланыц  басшысы  - 
рухани  басшы.  Оныц  12 касиет1 болуы  тшс: д ен е мушелер1 жаксы жетш- 
ген; айтылган нэрсеш  тез кабылдауга кабш етп; есте сактау кабьлеп 
Kyurri; 
акылды; ойын  ж етю зе бшуий; гылымды суюиш;  одан  кушш  аямайтын;  е з 
карамагындагыларга  адал  ж эн е  мешр1мд1;  жаны  жомарт  ж эн е  i3ruiiKTi; 
байлыкка  кызыкпайтын;  эд1лд1кт1  сую ш !  ж эн е  эдш етЫ зд
11
сп  жек  керу- 
шы;  койган  максатына  жетуден талмайтын;
Рухани  Кала  басшысыныц бойы нда болуга тию бул касиетгер эл  Фа- 
рабидщ   “Кайырымды  каласыньщ”  басшысыныц  касиеттер1мен  б1рдей, 
айырмашылыгы  -  “Таза  агайындар”  ш м ш щ   дш и  мазмуны  к у п т р е к . 
Мысалы, олар зацды тагайындаушы Жаратканныц бар екецщгше ceHiMfli 
болуы  керек.
Рухани  Каланыц 
6ipiH iui 
басшысы  е з   тургындарыныц  бойына  терт 
касиетп 
c in ip y i 
кажет:  1) олардыц 
e p 6 ip e y i 
жаман н эр се мен эсем  нэрсеш  
айыра  бш етш   акылга  ие  болуы  керек;  2)  олар  зацды  тагайындаушы 
- 
6ipiH iui 
басшыга  уксауга  умтылуы  ™ ic, 
ic r e p iim e  
де,  сездерш де  де;  3) 
олардыц  эрб1реу1нде  зацды  тагайындаушыныц  е с и е п   болып,  оны  унем1 
зерттеу
i 
кажет;  4) каладагы 
e p 6 ip  
топтыц е з  басшысы  болады.
“Таза  агайындар”  ездерш   Рухани  Каланыц  улпЫ  деп   есептед1,  олар­
дыц жолын куушылардыц кебекм рухани элемд1 куруга жетюзед1 деп есеп-
52

тед1, 
6ipaK 
ездершщ  когамдастыгына  муше  болуга ум1ткерлерд1  мукият 
тексеруден  етюзудЦ 
acipece, 
адамгершшк  келбетше басты  назар аудару- 
ды талап 
eTTi. 
“Таза агайындар” жастарга квб|рек назар аударады, 
ce6e6i 
жастардын жандары  жазылмаган таза кагаз, ал  карттармен жумыс жасау 
тек шаршатады, карттардьщ 
ecKi TyciHiicrepiH 
езгерту  киын.  Рухани кала- 
нын адамдары уйымшыл, бай кедеймен байлыгын белюед!, ал бш!мд
1
 адам 
наданга бш м ш  уйретедь
"Таза  агайындардыц”  астрологиялык, 
1
Л
1
Мi  Kaiipri  замангы  адамдар 
ушш  кызыкты деуге  болады.  Мысалы,  олар  адамдардын эр турлш пнщ  
себептерш атайды: денелершщ курамы  - жер, су, ауа, от; табиги жагдай- 
лар;  устаз  тэр биеа  жэне  жулдыздардыц  ecepi.  Олар  осы  себептердщ 
ишндеп  бастысы, тамыры - астрологиялык эсер деп санайды, ал  калган- 
дары  - бутак,тар.  Адам 
eMipi 
- кекке багытталган  козгалыс. Адамньщ 
eKi eMipi бар: жердеп eMip  - дуния (дуние -  Г.Н), о  дуние  ахира (акырет
-  Г.Н).  Рылымдардын ен бастысы  - 
жан
  туралы  гылым  (ильм  ан-нафс), 
адам  ен эуел1 ез жанын 
TyciHyre, 
танып-б1луге умтылуы тшс.
Орта  гасырльщ мусылман  философиясын  европоцентристы  квзца- 
растан твуелсгз, объектиёт! тургыдан багалайтын болсац, адат, таби­
гат жэне цогам мэселелерш цудай мэселесшен тыгыз байланысты цара- 
стырган,  бграц квне Греция философиясын Европага жеткщде мацыз­
ды рвл атцарган, оныц негЬгг идеяларына тус
1
нд
1
рме-комментарий берт 
цана  цоймай,  толыцтырып-жеттд1рген,  влемдк  философияныц  даму- 
ында мацызды рвл атцарган философия балды деуге болады.
53

б-ТАЦЫРЫП
К А Й Т А   0 Р К Е Н Д Е У   Д 0 У 1 Р 1   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз етшген)
1.  Кбайта  вркендеу Двугршц  нег
1
згг  сипаттары.  Антропоцентризм 
жэне гуманизм.
2.  Ортагасырлык  ойлаудан  Ренессансца  вту  кезец1.  Э. Роттердамс­
кий; М.Монтень;  Н.Кузанский.
3.  Кбайта  Оркендеу Дэу1ртдег\ енер жэне гылым.  JI. Винчи,  Н. Копер­
ник, Д. Бруно,  Г. Галилей  uimdepi.
4.  Кбайта  вркендеу  dayipwdezi  элеуметтт-саяси  философия.  Н. Ма­
киавелли,  Т.Мор,  Т.Кампанелла.
Кайта  ©ркендеу  дэу1р1  шамамен  алганда  XIV-XVIi-гасырлар  аралы- 
гын камтиды. Бул  кезец мэдениеттщ барлык саласында керемет жеткгпк- 
терге  кол  жетмзыген,  прогрессива  тецкерю  жасалган  кезец.  Осы  дэу1р 
философиясы  да  езшен  кешнп  философиялык  жуйелердщ  непзш  кала- 
ган,  апемдж  философия тарихындагы  мацызды  кезец болып  есептеледк
Калыптасу  жагцайлары:
1)  Европаныц алдыцгы  катарлы  елдершде  капиталист!к катынастар- 
дыц непздер1 каланды. Ауыл шаруашылыгынан  -  енеркэсш п дамытуга, 
ауыл-селодан  -  кал ага кошу  кёзещ басталды;
2)  Улттык мемелекеттер  мен  абсолюттж монархия  калыптасты;
3)  Жаца тап  -  буржуазия  пайда болды;
4)  Терец  элеуметпк  конфликтшер:  Германияда  Шаруалар  согысы, 
Франция  мен  Нидерландыда дши  жэне буржуазиялык согыстар  журдо.
Осы  эл еум еттж -тар и хи   жагдайлардыц  6opi  жаца  кезкарастар 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: