Лекциялар курсы ГулжиИан Нурышева философия (лекциялар курсы ) У1ш press алматы

Мордыц  “Утопия”  ецбеп  мемлекеттщ  ец  жаксы  курылымы  туралы 
пайымдауга  арналган.  Утопия  деген  термин  грек  тш нен  алынган,  “жер 
бетгнде жок жер” дегешй  бшд1ред1.  “Утопияныц” 
6 ip iH m i 
бёл1м1нде Мор 
Англиядагы  капитал  корыныц  калыптасуыныц  алгашкы  кезецдерш  су- 
perreitfli: когам мушелершщ барлык мушелер1 баюды гана кездейд! жэне 
мемлекет атын  жамылып,  э з  кулкыныныц  камын  ойлайтын  байлар  мем­
лекеттщ  сорына  айналады.
Ютаптыц еюнип бэл1мшде осындай  мемлекетке карама-карсы мемле­
кет туралы  баяндалады,  Бул  бёлш нщ   мазмунынан  1нжшдщ,  Платонныц 
“ Мемлекет”  ец бегш щ ,  Эразм  Роттердамскийдщ   христиандык  гума- 
низмшщ acepi  сезшедь
К огам ды к 
e M ip  
-  Мор  индивидуализмге  карсы,  жеке  менш ж  бол- 
мауы 
Tnic, 
когамда 
eM ip  cyp in  
отырган  адамдардыц 
6opi 
тец.
М емлекет 
басшысы 
-  терец ойлы  философ,  юрцпкЫз таза адам  бо­
луы  кажет, “Жаксы нэрсе де, жаман  нэрсе де басшыдан тарайды”. Осын­
дай  адам  -  киялдагы аралды  жаулап  алып,  э з  Утопиясын  курган  Утоп.
Когамда  акша  жок,  алтын 
тек  кажетЫз  нэрселерд1  жасауга  гана, 
баска  елдермен  карым-катынаста жэне  согыста  колданылады.
Ой  ен б е п   мен  дене  ен б еп .  Мор  дене  ецбепн  жогары  багалайды,  ол 
адамдардыц  6opi  ушгн  м ш детп,  ауыл  шаруашылыгы  ецбепне  когамныц 
эрб1р  Myuieci  к еш й де  ею   жылын  арнауы  тш с,  ce6 e6 i  ецбек  ем1рлж 
кажеттшк кана емес,  моральдык кажеттшк.  Ол алты сагатка созылатын 
ерк1н  ецбек.  Ой  ёц бёй   Платондагыдай  дэрттелм ейш ,  6ipaK онымен  ай- 
налысатын ец дарынды адамдар. Утопиялыктар ецбектен шаршап, зорык- 
пайды,  колдары  босаганда оздерш  рухани  дамытады.
Дш. 
Утоп дщщ Христос дуниеге  келерден  144 жыл бурын тагайында- 
ды.  Мор  жалгыз Жаратушы  Кудай бар,  жан  мэцгш к деп тужырымдайды. 
Сонымен катар, эр турл1  наным- сёнш   болуы  мумюн, адамдар 
6ip-6ipim H 
ceHiMiH, атеистерд1 д е сыйлауы керек деп есептейдк Диад сактаушы  - сай- 
ланатын дшбасылар, олар оте таза, адамгершшкп  интеллектуалдылыкган 
да жогары кояды.
Томмазо Кампанелла 
(1568-1639)
 - философия, жаратылыстану мэсе- 
лелерш элеуметпк мэселелермен  байланыстыра бшген,  Испания  монар- 
хиясына  карсы  курескен,  сол  ушш  30  жылдай  турмеде  отырган  монах. 
Басты ецбеп  - “Кун  каласы”.
Кампанелла 
гилозоизм
 (барлык нэрсенщ  жаны  бар)  идеясын универ- 
сумга  колданады:  “Элем  -  улкен 
Tipi 
макулык, 
6i3 
оныц  iiuiiuie  курттар 
секш и 
0Mip cypeMi3, 
тещ з  -  жердщ терГ.
“Кун каласы ” 
ецбепнде когамды  калай  езгерту туралы  ойларын  ба- 
яндайды.  Тапробану  аралындагы  (шамамен  Цейлон,  Ka3ipri  Шри  Ланка) 
62

бакытты  когам  туралы  Генуя 
Teni3iuici 
ецпмелейш .  Бул  аралда  адамдар 
когамдастыкка 
6 ip irin , 
Кудайга  емес,  адамньщ  акыл-ойына  багынатын 
мемлекет курады.  Мунда жеке менинк жок, енбек жаксы уйымдастырыл- 
ган, адамдар терт  сагат кана жумыс жасайды, бай, кедей болып белшбейдк 
Мемлекегп баскарушы - Платонньщ мемлекет1ндег1цей аристократия, 
6ipaK 
философтар емес,  маман  аристократтар,  к абтетп   болып  жаратыл- 
FaH.  туганнан  жолы  болгыш  адамдар.  Олардын ен акылдысы  - 
Метафи­
зик
,  немесе, 
Кун
  деп  аталацы.  Ол  мемлекет  басшысы,  барлык  гылымдар- 
дан  жан-жакты  хабардар.  Оньщ  уш  кемекнла  бар: 
Куш-Куат  -  вскери 
icmepdi, Данапык;  -
  гылымдарды баскарады, 
Махаббат -
 тамак, бала тарбие- 
леумен  айналысады.  Олардьщ  да  кемекинлер1  бар  (Грамматика,  Логика, 
Физика, Саясагг. Этика, Экономика,  Астролог,  Астроном, т.б.)  Едщ баскару 
iciMeH  кырык адам  айналысады,  б1рак айына eKi  рет  халык жиналысында 
басшылар ауыстырылып  отырады,  олардын 
em ep i 
де  талантты  адамдарга 
ез  орындарын  босатуы  тшс.  Басшылык ашл  жузеге  асырылуы  тжс,  агай- 
ыншылык деген  болмау  керек.  Балалар жеп  жасынан бастап  гылымдарды 
зерттей бастайды  жене ой ецбепн дене едбёгшен уштастырады. 
Д1н
 фило- 
софиящ  бш м ге тэуелгй,  ен басты дшбасы  - 
Метафизик  Y
Никколо  М акиавелли 
(1469-1527) -
  Флорентия  республикасындагы 
кедей  зангердщ  отбасында  дуниеге  келгеншктен  университегпк  бш м  
алуга  м у м ю н д т   болмаса  да,  латын  т ш н  
u r e p in , 
ежелп  классиктердщ 
ен[бектерш жаксы  йгерщ, жас  кезшеьрб'астап саясат жене  мемлекет месе- 
лелёрще Ден  коя'бастады.  Республика Умметж де  кызмет  аткарып,  сая- 
сатка белсене араласкан Макиавелли  1512 жылы республика кулаган сон 
кугындалды, оньщ ез ел1 Италияны керкейтпек болган жоспарлары жузеге 
аспады.  Саяси  кызметген  аластатылган  жылдары  жазган  ецбектер1  оньщ 
eciMiH 
адамзат тарихында  калдырды,  олардьщ арасындагы ен б е л г ш а   - 
“Билеуин” (‘‘Государь”).  Бул енбек сол  кездеп  реалды элеуметпк кджет- 
тщ кген туындады, мемлекет проблемасы Макиавелли ушш академиялык, 
жей гана кызыкты меселе емес, улттык феномен, антикалык философтар 
карастырган  ш н й з   мемлекет  теориясын  жалгастыруга  талпыныс  ед|. 
Онын  ойынша,  адамдар  табигатынан  калгез,  алдауга  бей1м,  мансапкор, 
мемлекет  олардьщ  осы  жаман  касиетгерш  шектеп,  тэртш  орнату  уппн 
кажет.  Мемлекет басшысы  мёншж  иелершщ екин  болуы  керек.  Мемле- 
кетте 
eM ip c y p y iu i 
адамдар кабылданган ережелерге саналы турде багыи- 
ганда  гана  когамда  зацдылык  болмак-  Кеп  нерсе  басшы-билеуинге  бай­
ланысты деп тус1нген Макиавелли мемлекет кайраткер1 устауга принцип- 
тёрщ  талдай^ы.  Ец бастысы,  билеуин  реалды саяси 
eMip 
талаптарын  ес- 
кере отырып  баскаруы 
Tviic, 
бар 
k y u ii 
мен  куралдарын  басты максатка 
- 
6 ip ry T a c , 
куатты мемлекет куруга жумсау ы кажет. Осы максат дана биле-
63

уш ш щ  
0MipiHin  мэш  болуга лайык,  ce6e6i,  мемлекет  адам  рухыныц  жо­
гаргы  ж епспктерш щ  
6 i p i .  
Бул  максатка жету  ушш  куралдыц  кез-келген 
T y p iH  
пайдалануга болады, эйтпесе ол бшпктен айырылады,  карсыласта- 
рынан  жешлед1:  Макиавеллидщ  э й г ш  
"Мщсат  цуралдарды  ацтайды
 ” 
(“Цель  оправдывает средства”) кагидасы  осылайша  пайда  болды.
Кайта  Оркендеу  Дэу1р1  философиясы  туралы  корыта  айтсак,  бул 
кезец  -  адам  е р к ш д т н ,  жасампаздыгын,  шыгармашылык  куатын,  та- 
бигатпен  брпййн  жырлаган,  дуниенщ   курылымы,  когам  мен  адамныц 
мэш  туралы  жаца гылыми тусшж-идеялар,  болжам-улплер усынылган, 
адамзат  ойыныц  табысты  кезецк
7-
т а к
;
ы р ы п
Ж А Ц А   Д Э У 1 Р   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз  еплген)
1.  Жаца Дэу1р философиясыныц жалпы сипаттамасы.
2.  Жаца Дэугр  философиясындагы рационалисты жэне  эмпиристт 
багыттар.  Ф. Бэкон,  Р.Декарт,  Б. Спиноза.
3.  Дж.Локкпен Т.Гоббстьщ алеуметтш-философиялъщ концепцияпары.
4.  Дж.  Беркли мен Д.Юмныц субъективппк философиясы.
Жаца Дэу1р философиясыныц калыптасуы мен мазмунына когамдагы 
элеуметпк  езгерютер  айкындаушы  эсер   e i r i .  XVII-гасырда  капитализм 
элем дж -дуниеж узш к  сауда  мен  мануфактуралык енд1р1спц тез  каркын- 
мен  дамуын  бастан  к е п т ,  ол  рационализмге  н еп здел ген   ед1  ж эне 
ewiipicTeri 
м е х а ц и з м д ё р й Щ  
рел!  арта тусп.
Капиталистж оцщ рю тэсш  гылымга деген суранысты куш ейтт, гылым 
6ipTe-6ipTe  o a a ip r iu i 
кушке  айнала бастады.  Экономикалык  жэне  эскери 
жагынан мыкты мемлекетке айналуды максат eTin койган европалык мем- 
лекеттер  гылыми  !здешстерге  ерекше  кецш  бэлуге  мэжбур  болды,  бул 
OMip 
талабы еяь Рылымдар академиясы да осы кезецде пайда бола баста­
ды.  Жаца  Дэу1рде  тэш р и бе  мен  эксперименттерге  непзделген  гылым- 
дар, 9 cipece математика, алгебра, аналитикалык геометрия, механика к у ц т  
каркынмен  дамыды,  бул  фактор  ипркеудщ  релш  томендетш,  атеизмнщ 
терец тамыр  жаюына экелдь
B ip a K  
дш нщ  де  ыкпалы  жойыла койган  жок-  Мемлекет басшыларына 
дш   халыктыц рухани азыгы  ретшде аса кажет едй  сондыктан  да дш   мен 
мемлекет  одагыныц  бузылмауы  ymiH  курес  унем!  журш  отырды.  BipaK 
когамдык 
ем1рде  оныц  секуляризациясы,  ппркеуден  т эу ел й зд ж ,  дш и
64

шыдамдылык  (веротерпимость)  уш ж  курес  молырак  орын  алды.  ap6ip 
адамныц дшй тацдау  еркшд5й  уш ж  курес унем1  ж у р т   отырды.
Осы 
кезецде философия  гылымы 
eKire 
белшгёндей 
куй 
к еи т :  6ip 
жа- 
I  гынан  - гылыммен тыгыз байланыс, екжин жагынан 
-  ф илософия­
лык 
шыгармаларда  лшн-теологиялык мазмун 
эл
1
 де  болса  мол  бол­
ды. 
Дегенмен  де  философия  гылымга  кеб1рек бет бура бастады.
•  Бул  ерекшелк  агылшын  философы  Ф рэнсис  Бэконнын 
(1561-1626) 
философиясынан анык бай кал ад ы. Дворяндар отбасында туып. Кембридж 
университетж  6iTipreH  Бэкон  дипломатиялык  кызметпен  де  айиалысты, 
парламент  мушеск  танымал  адвокат,  шешен,  белгш   жазушы  ретшде  де 
танылды.  Н епзп ецбектерк “Жаца Органон”, “Тэж1рибелер немесе адам- 
герш ш кпк жэне  саяси  кагидалар”, “Жаца Атлантида”, т.б.
Бэкон  философия  гылымыныц 
практикалык;
  функциясына  ерекше 
кешл беледь Онын ойынша, философия гылыми бш м дердж  кемеп аркы­
лы адамга табигатты  игеруге кемектесу1 кажет. Э й гш  рБШй  - куш" (Зна­
ние  -  сила)  деген  кагиданыц  авторы  Бэкон  ед1.  Рылымдарды  да  Бэкон 
адамга  пайдалылыгына  байланысты  классификациялайды.
Онын  niKipimiie,  философияньщ  н еп зп   зерттеу  обьектшер1  -  кудай. 
табигат жэеадам. Бэкон философияны табиги философия дептусжедк оныц 
езш 
теориялык;
 жэне 
практикалык цеп
 бвледь 
E ipiH iuici 
табигат кубылыс- 
тарыньщ себептерж  тусшдфсе, eKiHiuici теориялык жацалыктарды  пайда- 
лана  отьфып,  адамга  кажетп  жацалыктар  ашады.  Табиги  философияны 
Бэкон  физика  жэне  метафизика  деп  ж1ктейд1,  оныц  непз1нде  -  Аристо- 
тельдщ  себептш к  ijriiyiif  Себептер  материалдык  жэне 
ic 
ж узж деп.  фор- 
мальдж жэне максаттык болып белжедк Алгашкы eKeyi тэж1рибел1к  лерт- 
теуде  накты 
KepiHeai, 
ce6e6i  опар табигатта болып  жаткан  нэрседердш жа- 
кьш  себептер1,  оларды  зерттеу  - 
физиканыц
  м1ндетй  BipaK бул  жетюлшиз, 
формальдж себептер олардан терецдеу, оларды талдайтьш  - 
метафизика.
Философияныц соцгы бвл1м1  - 
адам
 туралы  ш м .  Адам  индивид рет- 
1
ндЬ  антропологияныц,  когам  м уш еа  ретжде  азаматтык философияныц 
немесе  саясаттыц  пэш.  Адам  табигатты  езж е  багындырып,  адам  патша- 
лыгын  орнатуы  кажет.  Бул  icre  оган  кемектесетж  практикалык филосо­
фия,  объективпк  акикатгарды  танып-бшу  т эсш ,  бул  тэсш  “Жаца  Орга- 
нонда”  баяндалады.  Бэконныц  тужырымдауынша,  адам  акыл-ойьжа 
ж угж е отырып, теориялык пайымдауларды  ic жузшде тексеруден eTKi3in, 
тэж!рибеде  кез  жетюзш  отыруы  кажет.  Бэкон  осылайша  рационализма! 
К 
сынап. 
эмпиризмд!
  колдайды.  Оныц  ойынша,  адамныц  акыл-ойына,  са- 
насына  кателштер  тэн,  олар  акьш-ойдыц  дамуын  тежеп  отырады,  сон- 
|   дыктан  олардан  кутылуга  тырысу  керек.  Бэкон  бул  кемшшктерд1 
идол-
65

дар,
  елестер,  ескшктщ  калдыктары деп  атайды.  Оньщ  шюршше,  кейб
1
р 
идолдар  адамга  туа  бпкеннен  тэн, 
K eft6 ipeyi 
адам  танымыньщ  тарихи 
даму  процесшде,  ал  енд! 
6 ip e yn ep i 
адамньщ жеке дамуыньщ  кезецдерш- 
де пайда болады.  Бул елестер адамнан  калмай  куалап, олардьщ бойында 
алдамшы  идеялар тугызады, табигаттьщ накты бейнесш кемесюлеп, ада­
мга табигаттьщ терещне бойлауга бегет болады.  Олар:
1)  Адамньщ 
табигатына,  тегте,
 акыл-ойына да, 
с е з 1 м д е р в д е  
де тэн 
елес-идолдар.
  Адамньщ  акыл-ойыньщ  да, 
е ф з ш д е р г ш ц  
де  кемшшктер1 
коп.  Б1рак  адам  оны  ескере  бермейд1,  не  акылына,  не  сез1мше  кеб
1
рек 
ж у г ш е д к  
Мысалы, гылыми  факт1лерд1  толык жинап  болмай  жатып,  тео­
риялык  асыгыс  корытынды  жасайды,  немесе  дэлелденбеген  нэрсеге 
кеб1рек  сенедк  Бэкон  теорияны  эксперимент  тэейй  аркылы  тексеру  бул 
идолдан кутылуга себеп деп керсетедй акылдьщ канатына таразы тас ijiin 
койса,  акыл  жерге,  фактшерге  жакындай болады дейдг
2) 
Уцггр
  идолдары  -  адамньщ  физиологиясы  мен  психикасыньщ, 
тэрбиесшщ  ерекшел1ктер1,  жеке  наным-сешмдер1  мен  ырымдары  кубы- 
лыстарды  объективт!  турде  кабылдауга  кедерп  жасайды.  Оны  тузететш 
ужымдык тэж1рибе.
3) 
Алац
  идолдары  -  адамдардын тш  аркылы  араласуынан  туындай­
тын  идолдар.  Жаман 
с в з д е р д !  
колдану  адамнын  санасын,  ойлау  логика- 
сын бузады.  Адамдардын 
к в п ш ш п  
оньщ зиянын ескере  бермейш.  Бэкон 
бул  жерде  карапайым  сананы  сынайды.  Сездерд1 колдана отырып,  олар­
дьщ 
артында  накты  заттар  турганын,  нагыз  объективтшк  тек  соларга 
тэн 
е к е н ш  
умытпаган  жен дейд1  (номинализм  багытын жалгастырады).
4) 
Театр
  идолы - жалпы  кабылданган,  кенеден  келе  жаткан  филосо­
фиялык доктриналарга,  мектептер  мен  жуйелерге,  олардьщ беделше де­
ген сокыр сен1м “философиялык театрларды” туындатады. Мысалы, дшге 
деген шектен тыс сешм. Оны жену максатымен Бэкон “eKi акикат” теори- 
ясын  усынады.  Философия  акыл-ойга  жугшш,  ол  апЫздж  танытканда 
теологияга  да арка суйесе,  артык болмайды.  BipaK олар 6ip-6ipimH 
iciHe 
араласпауы кажет.  “Акикат беделдщ емес, уакыттьщ туындысы”.
Ф. Бэкон 
индукция
 теориясыныц мацызын керсетп. Тэж1рибедеп фак- 
тшерден б1рт!ндеп жалпы ережелерге кешущ дедуктивт1-силлогисгпк пай- 
ымдауга карсы койган  Бэкон  бул тэсщцщ акылга тэн  кемшшктерд1  жоя 
алатындыгына сешмд1  болды.  Б1рак бул  жай т1ркей  беру  емес,  жиналган 
фактшерд1  корыта бшу  (бал  арасы  секицй),  жаца корытынды-тужырым- 
дарга  кол  жетюзу.  Ал  ол  бакылау  (наблюдение)  процесшде  емес,  экспе­
римент процеЫнде гана мумкш.
* 
Рене Декарт 
(1596-1650)
  - француз дворяныныц отбасында туып, иезу- 
иттердщ  JIa-Флеш  коллегиясында  физика,  математика,  арифметика,  ме- 
бб

ханика.  музыканы  тер ен детт  окыды.  Мыкты  математик  ретшде  танып- 
ган  Декарт  осы  гылымньщ  кемепмен  букш  гылымдар  жуйесш ,  филосо- 
фияны  кайта  езгертуд1  арманлады.  Саясат  мэселелерше  кызыкпаган  Д е­
карт (Картезий) алгебра, аналитикалык геометрия, механика мэселелер!н 
зерттеумен  айналысты,  жарыктын  сыну  занын  ашты.  канньщ  айналуын 
зерттедй  психология мен  космогонияны, жэне, эрине,  философияны тал- 
дады.  Бёпгш ецбектерг 
“ BipiH iui 
философия туралы  пайымдаулар”, "Фи­
лософияньщ алгашкы  бастаулары",  “Метод туралы ойлар”.
"Философия
  агаш секций, оньщ тамыры  - 
метафизика,
 дщ геп  - 
фи­
зика,
  дщгектен  тарайтын  бутактары  -  уш  басты  гылымныц, 
медицина, 
механика
 жэне 
этиканыц
 тещ репнде топталатын  гылымдар.  Жем1стерд1 
тамырдан  бастап  жинамайтынынымыз  сеюлдг,  философияныц  пайдалы- 
лыгы да оны  курастыратын  бел1ктерге байланысты” деп,  Декарт барлык 
гылымдардыц б!рл1г1н, тутастыгын  атап  керсетедь  Бэкон  секций, Декарт 
та  шыгармаларын  когамныц  тацдаулы  топтарына  гана  емес,  карапайым 
адамдарына  да  %сйнпеп  тшдё  жазуга  тырысты,  оларга  демократиялык 
сипат беруге  умтылды.  Екшилден,  озйпц агылшын  opirrreci  сиякты,  Д е­
карт та элеуметпк реформаларды колдамады, дши жэне когамдык Taprinri 
езгертуге карсы  болды.
Ерекшел1ктер1:
Декарт адамныц 
ацыл-ойына
 кеб1рек жупндд, Бэкон  жекеден жалпыга 
карай  журсе,  Декарт жалпьшан  жекеге  к е и т ,  оныц бул  ерекшелИ  мате- 
матикалык ойлау 
т а й л щ е н  
жаксы  кершедк 
© з щ щ  
математикалык 1зден- 
icT epiH in 
непзш де  Р.Декарт жалпы гылыми тёсш усынды.  Н епзп себеп  -
I 
адамдар гылым жэне енер саласында акикат угымдарды емес, болжамды 
Ko6ipeK 
колданады,  сондыктан  баска  тэсш  керек.  Декарттыц  ойынша, 
мейлшше дэл ойларды усынуга тек математика кабшетп, сол себепт! осы 
гылымныц  тэйлдерш   жаца  философиялык  жуйе  жасау  ie ilg e   колдану 
керек.  Декарт терт ережеш  тужырымдайды:
1)  Акикат  деп  акикат  екеш  кум эназ  нэрсеш  гана  кабылдау  кажет. 
Асыгыстык  пен  нанымга  орын  болмауы 
тшс; 
тек  акылга  айкын,  накты 
тужырымды  гана  кабылдау  керек.  Картезиандык  рационализмнщ  бул 
принципш 
интуиция
  угымы  бицйредь  Декарт бул  касиетп табиги,  (мрак 
сез
1
мдпс  емес,  интеллектуалыйк сэуле деп  тусшедь
2)  Зергтейтш сурагымызды ойша мумющйпнше 
царапайым эпементтерге 
белш кдрастырсак, киындыкгарды шешу, белгип 6ip luemiMre кеду жецщдейдь
3)  Бул  ереже  логикалык  турде  еюнил  ережеден  туындайды:  таным 
L  npoueci  карапайымнан  курде л ire  карай журедк
4)  Дедукцияньщ барлык звеноларын умьггпайтындай шолу жасап оты- 
ру  кажет  - 
энумерация.

Декарттьщ 
рационализмтщ
  Heri3i  - 
кумен.
  Куменданган  адам  кумэн 
тугызган объект туралы терец ойланады, ягни 
eM ip 
суред1, т1ршшк етедк 
“Мен  ойлаймын,  ягни 
eM ip 
суремш”  (Я  мыслю,  следовательно  я  сущ е­
ствую.  Cogito  ergo  sum).  Декарттьщ  niKipiHme,  6i3  анык  кабылдайтын 
нэрселердщ 
6 epi 
акикат,  6ipaK олар акылымыз  аркылы, ойымыз аркылы 
кабылданады.
Барух  С пиноза 
(1632-1677)
  Амстердамда  еврей  отбасында дуниеге 
келш,  ^уел
1
  сауда-саттыкпен  айналысканымен,  кейш рек  философияга
б)ржола бет бурды.  Оныц  ш ш н д ё  алгашкы  кезде  жаратылыстану  мэсе- 
лелер!  кеб1рек  болганымен,  ол 
6 ip T e -6 ip re  

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: