Лекциялар курсы ГулжиИан Нурышева философия (лекциялар курсы ) У1ш press алматы

адам  саналы  турде,  еш  кысымсыз,  ез  ерюмен  келедк  Сана  децгейшде 
тусш ш п   аткарылган  осындай  парыз  гана  адамга  езш щ  рухани-адам- 
гершшк куатын ашуга, езш ез тагдырыньщ кожасы ретчиде сезшуге, езш- 
e3i жасап-калыптастыруга, езшщ табиги сез1мдерш шектеп, олардан акыл- 
ойын  жогары  кою  аркылы  адамшылык  бастауларын  дамытуга,  сейтш, 
адамзат пен езшщ алдындагы парызын аткаруына мумюндж бередк Ягни, 
саналы  турде,  рациональдж  децгейде  орындалган  парыз  гана  адамныц 
философиялык-антропологиялык сипатын  аша алады.
Казак халкы парыз угымын осы, адам болу, адамшылык пен адамгер- 
шшкке жету максатымен тыгыз байланысты карастырады. Акыл-ой адам­
га баска 
T ip iu LriiK  
етупп  макулыктар  сеюлд1  инстинктер децгешнде 
eMip 
кешу  ушш  емес,  жогары  адами  максаттарды 
орындау  ушш  бершген, 
сондыктан да езшщ табиги касиеттерш акыл-ойдыц кемегше суйене оты­
рып жан-жакты дамыту, адам деген  касиетп  атакка сай болу  -  адамныц 
басты  парызы.
Kicijiibc - адам болып eMip сурудщ жогары децгейь Казак адамгершшп 
бшк, агайын-бауыр, дос-жаран арасында, жалпы когамда беделд1 адамын 
"‘жаксы 
Kici” 
деп  сипаттайды.  К1с1л1к жаксы  адам угымынан жогары деп 
ойлаймыз.  Жаксы  адам  езше,  шагын  ортасына  гана  жаксылык  жасауы 
мумюн.  Ал  кгсшкке  e3i  мен  туган-туыскандарыныц  камын  гана  емес, 
буюл  когам  муддесш  кеб1рек  ойлаган  адам  жетпек.  Бул  оныц  адам- 
гершшктж  сипатын  керсетедк  Мал  жинап,  юсшйске  жету  мумюн  емес, 
дэулет  колдыц 
Kipi. 
“ЮсЫк”  угымын  турю  дуниесшщ гулама  ойшылы 
Ж у ст Баласагун жаксы талдады. Жалпы алганда табигат берген акылды 
даналыкпен,  кергендшкпен  жэне  мeйipiмдiлiк,  жанашырлык,  адалдык. 
карапайымдылык сеюлд1 жаксы касиеттермен уштастыра бшген адам гана 
юсинкке  жете  алады  деуге  болады.  Казактыц  “ю сш к ”  угымы 
K a3ipri 
“тулга” (личность) угымына сейкес деп ойлаймыз.
Б1з осылайша цазац дуниетанымыныц нег1зг1 угым-категорияларына 
гана тоцталдыц.  Ke3iMi3 жеткендей,  к,азак, халцыныц xeuineni eMip сал- 
тыныц  нег1зтде цапыптасцан  взшЫк философиялык; дуниетанымы  бар 
жэне  ол  терец  мазмунды,  толыщанды  категорияларда  бейнеленген. 
К,азац дуниетанымыныц категорияларын зерттеу  ендг гана цолга алы- 
нып  жатцан,  жалгасын  Mwdemmi  турде  табуга  muic,  отандьщ  цазац 
философтары атцаратын  улкен жумыс.
22

3-ТАКЫРЫП
K0HE УНД1 ЖЭНЕ  K 0H E ЦЫТАЙ  ФИЛОСОФИЯСЫ 
(Лекция слайдтармен  камтамасыз етшген)
1. Кене 
Yndi 
философиясыныц ерекшелгктёрь философиялык; ерекше- 
•мюпёрц 
Hezi3zi 
угымдары жэне багыттары
2. Кене Кытай философиясыныц идеолог иялы ц-практ и кап ык; с ипат ы, 
itezfeii мёктептер! жэне 
eKuidepi.
Ежели  Уши  философиясынын ерекшел'нстер!
Кене  Унд‘|  философиясын  зерттеуин  галымдар  философия  гылымы- 
ньщ бастауы, буюл Шыгыстыц философиялык идеяларыньщ кайнар кем 
Ynai елК ец бастысы  -  Yaai ойшылдары адамзатты осы кунге дейш тол- 
гантып  келе  жаткан  мэселелерд'|  кене  заманнын езжде-ак  коя  бш й деп 
есептейд1.  Бул  пдарлермен  жалпы алганда келгсуге болады.
Кене Ynai когамытерт варнага болшдг брахмандар. кшатрийлер, вай- 
шьялар жэне шудралар. “Варна" ce3i “туе. кабык, бояу” дегешн бшйреш 
жэне op6ip варнаныц ез Tyci болды.  Варна  -  туйык жуйе, адамныц вар- 
надагы  орны  жэне  ep6ip  варнаныц  когамдагы  орны  катац сакталынды. 
Мысалы,  некелж  катынастар  тек  6ip  варнаныц  шецбершде  гана  жузеге 
асырылуы THic, 6ip варнадан екшип  варнага етуге болмайды жэне ap6ip 
варнаныц екЩйещ кэсштщ белгш 6ip Typi мен гана айналыса алады. Брах­
мандар - ой ецбепмен, кшатрийлер  - эскери  ютермен,  вайшьялар  - жер 
ецдеумен,  коленермен  жэне  саудамен,  ал  шудралар  -  кара  жумыспен 
шугылданды. Атап ететж б!ререкшелж  -  варналарга катацбелшу Ka3ipri 
замангы 
Ynai 
мемлекетшде осы кунге дейш катац сакталып отыр.  Б щ щ  
ойымызша,  Ka3ipri  замангы Ywii  мемлекетщщ дамуын  тежеуил  фактор- 
лардыц 6ipi осы болуы да мумюн.
Кене YHfli когамыныц осындай элеуметпк ж
1
ктелуГ, осы когамда eMip 
cypin отырган адамдардыц турмысыныц киындыгы оныц философиясы­
ныц непзп такырыбын да аныктады: ежелп Ундшщ философиялык пай- 
ымдау объектю  1  жеке адамныц eMipi,  оныц  ium дуниеа,  баска адам- 
дармен  карым-катынасы мэселелер!  болды.
Кене Ynfli  философиясыныц басты ерекшел1ктерк
1) гылыми оймен байланысыныц аздыгы;
2) жеке тулгалык сипатыныц нашарлыгы;
3) дши-мифологиялык оймен тыгыз байланыстылыгы;
4)  философиялык  ой  ескертшидтержщ  хронологиялык  жагынан 
жуйесвдщп  жэне белпсЁш п;
5) 
Heri3ri 
философиялык угымдардьщ  мэн-магынасыныц  курделшп 
жэне сантурлшп.
23

Кене Ундшщ  непзп 
философиялык ecKepTKiuiTepi
Ежелп Уши философиясынын бастауы 
-  б1здщ дэу1р1м1зге дейшп
II 
жэне 
I 
мыцжылдыктарда  калыптаскан 
Ведалар, 
олар  тек  Унд1  елшщ 
гана  емес,  буюл  адамзаттыц  кене  эдеби  ескерткгштер1  болып  саналады. 
Кейiн
ip e K  
Кене  ущц  т ш   санскритте  жазылып  алынган  Ведалар  Ущц 
когамынын  рухани  мэдениетшщ,  философиялык  ойларынын  калыпта- 
сып-дамуында  айкындаушы  рел аткарды.
“Веда” ce3i  “бш м” легенда бщщредь 
6ipaK  
бул ерекше бшм:  гимн- 
дер, дугалар,  курбандык шалу, садака беру формулалары. Оларда дуние, 
адам, адамгершшк туралы алгашкы философиялык туашктер бейнелендк
Ведалар 4 бел1ктен турады:
1)  Самхиттер  -  кудайларга арналган гимндер жинагы; олардьщ ец 
кенеЫ  Ригведалар кудайларга арналган  1028  гимннен турады;
2)  Брахмандар  -  дши  салт елеццер жинагы, философиялык  мацызы 
аса зор болмаса да, Самхиттер  мен  Упанишадалардыц арасын  байланыс- 
тырып тур.
3)  Аранъяктар  -  “Орман  ютаптары”  - когамнан  белектенушшерге 
немесе орман кец1ст1г1нде акикат пен табигат туралы ойга бер1луш1лерге 
арналган ережелер жинагы.  Когамнан белектенудщ e3i “ic-эрекет жолы- 
нан” “б1л1м жолына”, терец1рек пайымдау жолына кешу дегещц б1лд!ред1, 
ягни Араньяктарда дуниетанымдык мазмун басымырак бола бастайды.
4)  Упанишадалар  -  философиялык  мазмуны  терец,  рационалист 
сипаты  басым 
H e r i 3 r i  
бел1м,  Ведаларды  аяктаушы  болгандыктан  кейде 
веданта (“Ведалардыц соцы”) деп  аталады.  Алгашкы упанишадалар  ша- 
мамен  алганда б1здщ д эр р
1
М
1
згё дейщй VII-VI гасырларда калыптасып, 
бул дэстур XII-XII гасырларга дешн жалгасты. Upani-sad ( “касында оты- 
ру”), ягни устаздыц аягыныц жанында отырып, уагыз  тыцдау, “жумбак 
бш м” дегеши  б1лд!ред1.  Упанишадалар  -  устаздыц  шэюртпен  диалог- 
9nriMeci,  оныц такырыбы  -  болмыстыц алгашкы  бастауы,  сол  аркылы 
табигат пен адамныц бойындагы кубылыстар TyciHflipmefli.
Махабхарата  кене  Ундшщ  философиялык  ескертк1штер1н!ц  6ipi  бо­
лып табылады. Махабхарата  -  “Бхараттардыцулы шайкасы туралы ацыз”, 
дши,  мифологиялык,  философиялык ойлар жинакталган  кене Унд!  эпо- 
сы, будцизмнщ касиегг1  тупнускаларыныц 6ipi.
Кене Унд! философиясынын н епзп  мектептер1
Жайнизм - кене УщЗ  философиясынын мацызды багыттарыныц 
6 ip i, 
аттары ацызга айналган 24 такуа-тиртханкар дамыткан. Олардыц соцгы- 
сы  - б1зд1ц дэу1рщ|зге дей
1
нг
1
 VI-V гасырларда 
eMip 
сурген, Джина (Жын), 
немесе, Жёщмпаз деген атка ие болган ойшыл Махавира болды.  Жайн- 
24

дардыц  кезкарастарында  олардьщ  eMip  сурген  кезендерше  байланысты 
ерекшел1ктер  болганымен,  мынадай  торт тиым  салуды  олар булжытпай 
сактады:  ахимса  -  Tipi  макулыктардыц  ешкайсынынын  OMipiHe  зиян 
келлрмеу; астейя  -  урлы к жасамау; сатья  -  шыншылдык: апарцграха
-  ушрсектжке (М.Эуезов  езшщ “Будда”  ецбепнде осы  угымды  "жабыс- 
пау” деп аудартан) тиым салу. Махавира бул тиымдарга oeciHiuiciH  - брах- 
мачарья  -  некеден бас тартуды косты. Жайн монахтары устанулары Tnic 
осы тиым  салулар eKi  мьщ жарым жыл бойы катан сакталып отырганын 
ескерте кеткен дурыс.
Уакыт  ете  Махавираныц  жолын  куушылар  eKi  багытка  белшдк  ди- 
гамбаралар (“ауа кшнд1ргендер”) жэне шветамбаралар (“ак кигендер”).
Жайндардьщ онтологиясы туралы айтсак, олар заттарды санадан тыс 
жэне  одан  тэуелаз  eMip  cypeai  деп  тусшд1  жэне  бес  немесе  апты  суб- 
станцияны бел in  KepceTri:
1) 
джива  - 
Tipi, 
жан,  рухани субстанция; дживалардыц саны  шеказ 
кеп;  2)  зат;  3)  кёцгстЩ  4-  жэне  5)  козгалыс  пен  тыныштыкты  бейне­
лейтш дхарма мен адхарма; 6)уацыт.
Жайндардьщ  пшршше,  субстанциялар  мэцп  жэне  езгермейдй  езге- 
рет1н  олардьщ  KepiHicTepi  гана.  заттан  баска  субстанциялар  белжбейд! 
жене формалары  жок, ягни, олар  ce3iM мушелер1 аркылы кабылданбай- 
ды,  сёзшмейд!  жэне  денеаз.  “Tipi”  болып  есептелетш  дживадан  баска 
субстанциялар “Tipi  емеске” жатады.
Бул  субстанцияларды  кыскаша  сипаттасак.  барлык  субстанциялар 
оларды 63iHe сигызатын кещст1кте  eMip суредк  Кещстж узджаз, 6ipaK 
адам оны кез алдына елестете алуы |ш ш  жайндар оны сансыз кеп идеал- 
дык бщИщгерре  -  прадешаларга белшед! деп туацшредк Жайндар шеказ 
кещспетч  eKire беледг  KepiHeTiH  элем  кещ стт  -  “дуние” (лока)  жэне 
“дуние-емес” (а-лока), соцгысына KepiHeTiH кец!стж пен прадешалардыц 
шеказ саны  Kipeai.
Зат, жайндардьщтуатпнде,  усак жэне белшбейтш бел1ктер  -атом- 
дардан туратын, 6ipireTiH жэне ыдырайтын, сезшетш, формасы бар, бел- 
сешй,  эр турл1  касиеттерге  ие, козгалыста болып отыратын  субстанция. 
Оныц алты куШ бар:
стхула-стхула  -  “ете дерею”, ягни  катты заттар. 
стхула  - “дерею”, мысапы, суйыктар;
стхула - сукшма  - “дерею-нэзж”, мысапы, келецкелер жэне айнадагы 
бейнелер;
сукшма-стхула - “нэзж-дерей”,  кезге кершбёйтш газдар,  HicTep; 
сукшма - “нэз1к”, ешкандай сез1м мушелер! кабьшдамайтын карма, энергия; 
сукшма-сукшма - атом cexiaai “ете нэзж” зат.
25

.  Уацытты субстанция деп тек кана дигамбаралар мойындайды, ол бар­
лык субстанциялардьщ барлык KepiHicrepiHiH элемдж кещспкте пайда бо- 
луыньщ, 
eMip 
сурушщ жэне жойылуынын 
Heri3i 
рет1нде карастырылады.
Адам жэне оныц 
eMipi 
мэселесж  шешуде жайнизм 
“eMip 
дегешм1з  - 
азап”  угымын  устанады.  Азап  -  карма заныньщ  нэтижеа.  Карма зацы- 
нын  мэн1  мынада:  жеке  емгр  агынын  курайтын  элементтерге  бурынгы 
элементтер мен адамгершЫк сипаты бар 
icr ep  
эсер етед1, адамнын жак­
сы  немесе жаман кылыгы букш агында ерте ме, кеш пе, 
6 ip  
салдар тугы- 
зады.  Жайнизм  бул зацды женуге болатынына сешмщ, оны жецетш 
джина (жын).  0ткен  ем1рдеп  жаман  icTepfli  адам  уш  нерсеш  орындау  - 
дурыс сен1м, дурыс таным жене дурыс мшез-купык аркылы жене алады, 
6 ip aK  
адам азаптан толык кутылу уипн жан денеден теуелаз, жогары туруы 
керек.  Дене  курсауынан  шыга  алмаган  жан  кумарлыкка, 
H en cire 
икем 
келед! 
де,  бейнет  шегедй 
Tepi 
аркылы  жаннын 
im iH e 
лас  заттар  агыны 
eT in, 
адам моральдык азгындауга ушырайды.
Моральдж  ластанудан,  азап-каарет  шегуден  азат  болу  -  жайнизм 
TyciH iri 
бойынша,  адам  ем гртщ   максаты.  Оган  жету  ушш  аталган  уш 
шартты  булжытпай  орындап,  ез  кумарлыктарын  женген  рухани  устаз- 
дардьщ басшылыгымен таным 
np ou eciH  
унем1 журпзш отыруга мшдетп. 
Жайндар 
eMipfli 
аса катты кад1рлегенш айта кету керек, олар тек адам 
eMipi 
емес, жалпы 
eMip 
атаулыньщ 6epi кунды деп есептедй жан-жануарлар мен 
ж ен д й егер д щ  eM ipm e 
де зиян келт1рмеуге тырысты. Адал, шыдамды, езше 
талабы  катты,  коршаган  дуниеден  тэуелаз,  кеилр1мд1, 
Tipi 
макулыктарга 
меш р5мд] 
аскет адам гана 
е ш р д щ  
мэнше жетед1 деп тужырымдады.
Буддизм  -  кене Yimi философиясыныц басты агымы, буддизм дшшщ 
непзшде  дуниеге  келген.  Heri3iH  калаушы  -  б4здщ деу1р1м1зге  дeйiнri 
560-480  жылдары  Гималайдьщ бауырындагы  Капилавасту  мемлекетшде 
eMip  сурген  Сидхартха  Готама  (философиялык  эдебиеттердщ  кебшде 
Сидхарта Гаутама деп жазылып жур). Жас шагында бакытты, терт кубы- 
ласы тец  болып  eMip  сурген  Гаутама  ем1рдщ  кершк,  ауру,  ел1м  сеюлд1 
жагымсыз  кубылыстарымен  кездескен  соц  адамды  азап-KacipeTKe толы 
мундай ем1рден куткару  керек деп  ш еи т.
Сидхартханыц бул  iueiuiMi  туралы  белгш  казак  жазушысы  Мухтар 
Эуезов  e3iHiH  “Будда”  ецбепнде  жаксы  баяндады:  “Адам  бггкен  ауыра- 
ды, картаяды, eлeдi. Ендеше HeciHe бул адам eMip cypin жур? Bip сагатта 
ауырып калатын болса, с агат сайын эл1 азайып, сикы бузылып, картаятын 
болса, болжаусыз 6ip сагатта ел in калатынын бшш отырганда не куаныш, 
не жубаныш бола алады. Буны бше тура кызык 
Kepin 
куануга бола ма? Бул 
жен емес, будан кутылу керек” (“Абай” журналы.  1918 ж., №3).
26

Азапты ем1рден кутылудын eki жолы бар: сырткы дуниеш езгерту ар­
кылы адамдардын бэрше ортак утопия куру жэне езждш “МендГ езгер­
ту,  езгеркке, 
hfhh
,  imKi 
болмыстын  кааретше ушырамайтын 
“ imKi 
уто- 
пияны" куру. Будда екшил, экзистенциалдык жолды тандап, такуалык, 
eMip 
кешуге,  адамзаттын  рухани  устазына  айналуга  бел  байлайды.  Экесшщ 
ушнен 
Kerin, 
Урувилланын манындагы Бодхи агашынын астындагы оцаша 
жерге орналаскан  Сидхартха  ханзада жет1  куннен  сон 
K aciperri 
ем1рден 
тазару жолдарын тауып, нурланады. Азап шегу мен кааретке толы ем1рден 
кутылудын  жолын ол терт акикат аркылы белплейдг
1)  eMip  -  тынымсыз курес, азап, бейнет;
2)  азап, бейнет нэпсщен,  кумарлык-куштарлыктан
(eM ip 
суруге кумарлык.  рахатка  кумарлык, елуге кумарлык) туады;
3)  азаптын ce6e6i  бар. Оны танып-бшуге болады;
4)  азап  пен бейнеттен кутылу  жолы ceri3 кагидадан турады.
Буддизм 
e M ip re  
кумарлыкты жену онай емес деп ЩсйдарёйН Ол ушш
дурыс  жол  тандап  алу  кажет,  ал  оган  дурыс  квре  бпу.  дурыс ой,  дурыс 
сез,  дурыс ic-врекет,  дурыс e.uip салты,  дурыс куш-мйгер,  дурыс назар, 
дурыс  квЦт  белу сеюлд1  адамгершшк  принциптерден  туратын  сепздж 
жол К
1
ред|. Осы касиеттерд! сактай отырып eMip суру аркылы нирванага, 
тыныштыкка жетуге болады.
Ynni  философиясынын баска  багыттары  сиякты  буддизм  де  адй  ма- 
терияньщ, органикалык дуниежн жэне жанды дуние элементтершщ ара- 
сында  себептшк  бар  екен дтн   мойындайды  жэне  сочгы  себепттю т 
ерекше белш керсетед1  (карма теориясы).  Буддистер карманы адамнын 
eMipiH ен басты бакылаушы деп есептемегешмен. адамдарды карманын 
бар  екен дтн   умытпауга  шакырады,  сол  аркылы  Гзгийккё  жетелейдЁ 
Адамгершшкпк ластану  агыннын барлык элементтерш  кчрлетедй сон­
дыктан оны 
6ipTe-6ipre 
жойьш,  мулдем тазару  жолымен  нирванага же­
туге болады. Нирвана  - адамдардын кепш ш п успртш 
T y c i H i n  
журген- 
дей жэй гана рахатка белену емес, зулымдык пен HanciHi тыю жолымен 
жансыз, ce3iMci3 абсолютке айналу, сананы ernipy. 6ip сезбен  айтканда, 
абсолютпк тыныш  куйге жету.
Буддизм  нирванага  жетуге  кемектесетш  белсенд1  эрекет жасау емес, 
кеп ойлап, пайымдауга непзделген медитация  -  йога деп керсетеда. Тулга 
элеменггер мен сана агынынан турады, ал элементтерд!н арасында ада\- 
нын ез ойларын 
6ip 
нуктеге жинактау кабшен  -  йога аса кунды. Буддизм 
бул кабшет эр адамныц бойында бар, мэселе оны дамыта бшуде деп есеп- 
тейдь ягни, кеп  нэрсе адамныц e3iHe байланысты. Осы факторды ерекше 
атап керсету керек, ce6e6i буддизм адамныч жет1лу1 оньщ ез колында, адам
27

бейнет-каареттен 
ез 
куипмен,  сырткы 
куш тердщ , 
когамныц  есершаз, 
ёзшвдк  моральдык,  жэне  интеллектуальдш  жетшудщ  непзшде  кутылуга 
каб ш етп 
деп  пайымдайды.
Нирвана  теориясы  адам  рухыньщ  ермщцпнщ,  оньщ  материалдык 
дуниеден, когамдагы  касталарга белшуден тэуелаздш нщ  жаксы дэлелк 
Осы себепт1  Будда философиясы езшен  кешнп  кептеген  философиялык 
агымдарга, 
acipece 
Батыс философиясына катты эсер erri, ал буддизм дш1 
элемде 
Ka3ipri 
кезде де  кен тарап отыр.
Чарвака-локаята  -  философиялык эдебиетте  Кене  Ynai  филосо- 
фиясындагы 
м атериалйбйк 
деп  кабылданган  багыт (локаятиктер).  ”Чар- 
вака-локаята” сезшщ магынасы белпаз. Зерттеушшердщ 
6 ip  
тобы тарихта 
Чарвака деген ойшыл  болган деп болжамдайды, баска 
6 ip  
галымдар бул 
агымнын  Heri3iH  салушы  Брихаспати деп  есептейдй  ал  кейб1р галымдар 
чарвака-локаятанын болган-болмагандыгы белпЫз деген 
niKip 
б1лд1ред1. 
BipaK  Кене  Ynai  ескертюштершде  бул  агым  туралы  мел1меттер  кезде- 
сед
1
, сондыктан да соцгы болжам 
Heri3ci3. 
Чарвака-локаятаньщ материа- 
листж  сипаты  оньщ таным  теориясында  айкын  кepiнeдi.  Таным-прама- 
ньщ 
Heri3i 
прамана  ретшде  локаятиктер  логикалык туйш-тужырым- 
дарды  емес,  акикат екендю  кумен тугызбайтын цабылдауды  гана  мой- 
ындайды,  оныц 
H ern i 
- туйактер.  Олардыц 
niKipiHuie, 
адамдар  кебше 
ой тушндеулерге сенед1 де, кателеседй ал оларда акикат сирек кездеседй 
баска сешмд1  адамнын 
niKipi 
де 
6i3  ym iH  
таным 
Heri3i 
бола алмайды.
Чарвака-локаяталар  о  дуниеге  сенбейщ,  бу  дуние  гана  бар  жэне  бу 
дуниеден  болмыс  пен  онда 
eM ip 
cypymi  заттар мецп  жэне езгермейтш 
терт элементтен: жер, от, су жэне ауадан турады деп есептейдк Сана, акыл 
жене ce3iM  мушелершщ непз1 де осы элементтер, олар макулык дуниеден 
еткенде ьшырайды. Локаятиктер жанньщ, Кудайдыц бар екенд1гш тер1стейдк 
Олар адам 
eMipi 
нщ мэн-максаты  - осы накты ем1рде рахатка белену, азап- 
KacipeTreH аулак болуга умтылу деп туЫцщ, ягни чарвака-локаята гедонизм 
принцишн устанды.
Кене Унд| философиясыныц н еп зп  угымдары
Кене  Ynai  философиясын 
3e p r r e y m i 
галымдар  ежелп  Ynai  филосо­
фиясыныц терминологиясы шым-шытырык, угымдары аударуга киын, 6ip 
угымныц 
e3i  6 ip H em e 
магынаны беред1 деп ескертед! жэне оныц себебш 
Ущц елвдеп ойлау жуйесшщ Еуропадагы ойлау жуйесшен мулдем белек- 
TiriMeH, 
оны белгш 
6 ip  
логикалык жуйеге келт1рудщ мумкш емесгппмен 
тусщщредь Шынында да, ер халыктыц eMip салты,  дуние туралы тусшж- 
угымдары, пайымдау тесш  ер турль  Сол 
c e6 en T i  6 ip  
халыктыц ез тш нде
28

калыптаскан философиялык угым-категориясын ёгаяш
1
 халыктыц тЫне 
аударып,  терец  магынасын  жетюзу  мумюн  емес.  Мысалы.  казак халкы- 
ньщ  
адам, 
eM ip, 
когам, табигат туралы тамаша дуниетанымдык ойларын 
6iAflipeTiH угымдарды орыс Twine  аударган кунде де олардын езшдж терец 
мазмунын, улттык сипатын дэл  жетюзуге болмайды.
Дегенмен де,  ежелп Унд1 философиясынын непзп угымдарыныц маз­
муны туралы жалпы тусшж oepin  карайык.
Архат  -  “жауды жецуцц” дегещц бишредь Архат деп нирванага жет- 
кен,  сананын тыныш  агынын  бузатын  куштарлык-кумарлык  сез1мдерш 
женген  адамды атайды.
Атман  |   бул угымныц 
o ip H e m e  
магынасы бар: “мен”, “езшдг”, “дене”. 
BipaK 
атман  угымыныц  ен басты  магынасы  -  индивидуальна  жэне уни- 
версальдж космостык психикалык болмыс рет1ндеп  “адам”. Осы  магы- 
нада атман  буюл  бар болып отырганнын генетикалык жэне субстанцио- 
налдык  бастауы, 
H e ri3 i 
жэне  соцы.  Атман  рухани  жэне  денелж  деп 
белшед1, сондай-ак, ол кебше акыл-ойдан, сез бен тыныстан туратын ру­
хани бастау  ретшде, “брахман"  угымымен б1рдей децгейде тусшшед!.
Брахман  -  б1рнеше магынага ие угым  1) абыэдар кастасыныц, брах- 
мандардыц екш ; 2) абыз; 3) касиетт|  мэтшдер; 4) кудай; 5) субстанция.
Будда  -  “нурланган”, "оянган”.  Кец магынасында - арамдаушы сез
1
м- 
дер мен бшмеспкп жецу жолдарын керсеткен жэне кубылыстардыц абсо- 
люттж жэне салыстырмалы табигаты туралы бшмдерд
1
 толык мецгеруге 
жеткен адам. Тар магынасында  - будда дшшщ Heri3iH калаушыньщ аты.
Дхамма (пали тиннде) немесе Дхарма (санскрит тиннде) (dharma) 
I  6ipHeuie магынага  ие угым.  Ец eyeni  Будда 
LniMi, 
рухани бшмнщ кви- 
нэссенциясы дегенд1 бшйредй ар-уждан, адамгершшк 
miMi, 
эдшеттшк, 
мшдет, зац, табигат, дши кагида жэне тагы баска угымдарды б1р!кт1ред1. 
Темен Дхарма карапайым децгейдеп кубылыстардыц эрекетш, ал Жога­
ры  Дхарма  болмыс  зацдылыктарыныц  аскак  децгейде  эрекет  ету i н 
Tyciaaipefli. Тагы 6ip магынасы  -  болмыстыц элементтерк Элемдж про­
цесс  -  себептерден туындайтын жэне ешуге багьгг алган  нэзж,  етюнин 
72  дхарма-элементтердщ  езара  эсер  eTyi  жэне  оныц  соцп>1  нэтижеа  - 
абсолютгж тыныш куйге, сенуге жету.
Йога  - эдетте бул угым индивидтщ езш-ез1 физикалык жагынан жет- 
йвдрушщтехникасы ретшде тусшшедь Шындыгында, йога  -  терец мэщц 
философиялык угым. Ежелп ундшктер тулганы (pudgala) жеке элемент- 
терден туратын  рухани  белж пен атомдардан туратын физикалык куры- 
! 
лымныц  б!рл1г!  деп  карастырды.  Элементтердщ  екеу!  аса  кунды,  егер 
оларды дамытуга кажетп децгейде назар аударылса,  олар инднвщш езгер-
29

те алады.  Бул элементтер  -  багалык сараптау  жасай бшу  кабшет!  жене 
ойларымызды  6ip  нуктеге  жинактай  бшу  каб1лет1.  Samadhi  немесе yoga 
деген осы.
Карма - “ic-эрекет”.  Ец мардымсыз деген  ic-эрекеттщ 
63i  букш eMip 
агымына  есер  етед1  де,  бул  себеп,  -  жакын  уакытта  болсын,  не  6ipa3 
уакыт еткен  сон  болсын,  -  мшдетп  турде  салдар  туплзады,  ол  жаксы 
немесе жаман болуы мумкш. Жагымды ютердщ нэтижесшде бакыт пай­
да  болады,  ал  жагымсыз  icTep  азап,  каарет  екейёдй  Осы  адамгершшк 
зандылыгы  карма деп аталады.
Нирвана 
-“жогалу”,  “сену”.  Кунделжл  eMip  -  бггпейтш  куйбен 
прш ш кке,  азап-KacipeTKe  толы  бакытсыз  болмыс,  ал  нирвана 
-  осы 
азап-KacipeT шегуден, карма занынын непзшде кайта туылудан кутылып, 
сананыц euiyi, болмыстыц арамдыктан тазаруы.  Адамныц бул  куйш 
си- 
паттап  жетюзу  киын,  унд
1
  ойшылдарыныц  ездер1  нирвананы  логикадан 
жэне уакыттан тыс деп карастырады. Одетте нирвана угымын рахат угымы 
аркылы угынуга тырысуга болады,  6ipaK рахат туйакпен, сез1ммен бай­
ланысты  куй,  ал  нирвана-абсолютте туйактер де,  сана да,  ж1гер де 
жок, 
ол зулымдык пен кумарлыктардыц тынышталуы, сезшбеудщ толык дэре- 
жесше жету.
Сансара  -  азап-кааретке  толы  кайта  туылудыц,  eMip  мен  ел1мн1ц 
у ш к а з  
npoueci. 
Сансараныц  тамыры  -  бгамеспкте,  сондыктан  одан 
кутылу жолы  -  нирванага ену.
Кене  Кытай  философиясы
Кытай 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: