§ глассификациясы  Ka3ipri  кезде  гылым  жацалыктарымен  толыктырылып

2)  идеалисты
 -  сананы  материяга жат,  одан  алгашкы,  жаратылыстан 
тыс  пайда болатын рухани  субстанция деп угыну.
Жаратылыстану  гылымдарыныц  дамуыныц  накты  жет1спктер1  сана­
ныц  мэн1,  генезиЫ  туралы  сауалдарга  жауап  берд!  деп  айтуга  болады. 
Туйшдеп  айтсак,  сана  туралы  гылыми  кезкарас  мынадай:  сана  ерекше 
"гурде уйымдаскан материяга  - адам миына гана тэн касиет.  Оныц дэлел1 
р еп н д е 
адамныц  миы  закымданганда  оныц  ойлау,  психикалык  кызметс 
бузылатынын  айтсак жеткшктК
Сананыц  табигаты  когамдык,  ягни  ол  тарихи  эволюция  нэтижесшде 
когамда калыптасты жэне сананыц дамуы  когамдык ортада гана мумюн 
болмак.  Сананыц  калыптасуыныц  алгышарты  ретшде 
ецбектг
  атауга 
болады.  Енбектщ  аркасында  адам  езшщ   кундел11сп  OMip 
c y p y iH e  
жэне 
табигаттыц дулей  куштершен  коргануга кажегп  нэрселерд1  жасады, та- 
бигат заттарыныц жаца касиеттерш ашты, 
o fi-o p ic iH  
кецейтп, ецбек курал- 
дарын 
6 ip T e -6 ip r e  
жетшд1ре  тусть  Ецбектщ  дамуы  когамда 
eM ip   cy p in  
отырган  адамдарды  жакындатты,  олардыц 
6 i p - 6 i p i H e  
б^рдеце  айту 
кажеттшп  туды,  араласу  куралы  ретвде 
mil
  пайда болды.  Ецбек  пен  тщ 
адамныц  миын,  сез1м  органдарын  дамытты,  есту,  керу,  сезу,  кабшетж 
кушейтп,  санасын  калыптастырды.  Абстракциялауга,  тужырым  жасауга 
куштарлык ецбек пен т1лге кайта эсер етп, оларды дамьпуга жаца куш берда
Сана,  сонымен  катар, 
бейнелеудщ
  жогаргы  формасы.  Бейнелеу  бар­
лык  материяга тэн  касиет.  Объектив^ 
eM ip 
суретш  заттар,  кубылыстар, 
процесстер 6ip-6ipm e yHeMi эсер eTin отырады жэне белгш  6ip дэрежеде 
езгер1стерге ушырайды. ep6ip зат,  кубылыс e3i эсер еткен  нэрседе езшщ 
“i3iH”,  бейнесш  калдырады.  Бейнелеудщ  сатылары:
1)  царапайым бейнелеу
 - бейнелеудщ бул туршде субъект обьектшщ 
белсендш пн тугызбайды (мысалы, заттыц судыц немесе айнаныц бетш- 
де  бейнелену1).
2)  информациялъщ бейнелеу  -
 бейнеленунп  бейнелеушшщ бойында 
белевши  эрекет, e3repicTep жасайды.  Мундай  бейнелеу Tipi  табигатта да, 
когамда да кездеседк  Мысалы, лекция окушы устаздыц студенттщ сана- 
сында  жаца  ойлар  оятуы,  карапайым  6 ip   клеткалы  жануарлар  мен 
ес1мд1ктердщ ттр кенук
3) элеуметтш бейнелеу  -
  когамдык болмыстыц жеке жэне когамдык 
санада, 
о й -niK ip , 
кэзкарас,  идея,  теорияларда бейнеленуь
Бейнелеудщ ец жогаргы формасы децгешне кетершгенге дейш сана ма­
терияныц теменп формаларыныц эволюциясыныц сатыларынан етп. Олар:
1)  mimipKeHy
  -  эамд1ктердщ ыстык-суыкда,  тэугпк  уакытына,  баска 
сырткы эсерлерге  реакциясы.
2)  сезтталдъщ
  -  жануарлар  дуниесше  тэн.  Организм  ёзщ е  биоло-
116

гиялык жагынан ал ганда кажетп емес, сонымен 6ipre биология лык тургы- 
дан бейтарап, 6ipaK онымен косыла отырып, информациялык мацызы бар 
нэрсеге реакция бере алады, ягни туйак  тугызады.  Мундай бейнелеу Tipi 
организмнщ  itiiKi  жумысын,  информацияны  корыту  жумысын  курде- 
леншрш,  нерв  жуйесш щ   Heri3iH  калайды.  Мысалы,  ацдар  ез  жауларын 
кергенде  организм! нщ  барлык  мумющцктерш  жинактап,  шабуылга  не­
месе  коргануга дайындалады.  BipaK  жануарлар ой  корытуга кабш етаз.
3)  психикалык; бейнелеу
 -  нерв жуйеамен  тыгыз байланысты.  Субъект 
пен  обьектшщ 6ip-6ipiHe acepi непзш де психикалык образ (бейне) калып- 
тасады, ол нерв клеткаларында сакталып, керек уакытында кажетке асады.
4)  адам санасы
  -  бейнелеудщ  ец жогаргы 
T y p i.
011нд1к 
сана  -  адамныц езш саналы TipiuLniK етуил релизе 
TyciH e 
6Lnyi, 
ез№ |  деген  сыни  кезкарасы,  ез  мумющцкгерш  багалай.бшу!.  0з1нд1к  сана 
рефлексия
  феномешмен тыгыз байланысты.  Рефлексия  -тулганьщ e3i тура­
лы ойлануы, imKi рухани дуниесшщ тылсым катпарларына ущлук Адам реф- 
лексиясыз  езшщ  жанында  не  болып  жатканын 
TyciH e 
алмайды.  Рефлексия 
денгеж эртурл1 болуы мумюн. Рефлексиясы жогары, e3iH танып-бшуге, езше 
сыни  кезкарас калыптастыра бшген адам  мшдетп турде езгередь
Сана жэне e3iaaiK сана туралы айтканда 
саналылык;
 аспекпсш мшдетп 
турде  карастыру  кажет. Саналылык - адамныц ез кылыктарыныц когам­
дык салдарларын,  когам  алдындагы  парызын тусшук  Саналылык тулга- 
ныц ic-apeKerrepiHiH адамгершшючк-психологиялык сипаттамасы болып 
табылады, адамныц езш щ  мумюшцктер1 мен максаттарын кере бшу кабь 
летше  непзделед!  жэне ол  жаны  сау тулганьщ  касиен.
Б ейсанал ы л ы к  (бессознательное)  -  адам  тусш бейпн  психикалык 
кубылыстардыц жиынтыгы. Оларга биологиялык турде тукым куалау ар­
кылы  бершетш  инстинктшер,  автоматты  турде  жасалатын  ic-кимылдар 
стереотиптери сез1мдж жэне интеллектуальдж интуиция, туе керулер, гип- 
нотикалык  куйлер жэне т.б жатады.
Когамды к сана. 
К,огамдъщ сана
  - 
цогамныц взш-взг,  взииц цогамдыц 
болмысын жене цоршаган ортаны т уйст ут ц (осознание) нэтижесшде 
пайда болатын цогамдагы эр турлi птрлердщ,  теориялардыц,  идеялар- 
дыц,  дши сеншдердщ жиынтыгы.
  Ол когамдык болмысты  бейнелейш,  6ipaK 
салысгырмалы турде белеет^, ягни, когамдык болмысты пассивп бейнелеп кдна 
коймай, e3i де когамдык болмыстыц дамуьша белсецш эсер етш отырады.
К огамды к  сана  жане  жеке  сана.  Жеке  сана  мен  когамдык  сананыц 
аракатынасын 
жеке мен тутастыц
 аракатынасы ретшде карастыруга бо­
лады.  Жеке  сана  когамдык  сананыц  б е л т ,  оныц  курамында  когамдык 
сананыц элементтер! ылги да болады. Адам eMipre келгенде когамда езше 
дешн калыптаскан ешцрюпк катынастарга, когамныц экономикалык не-
117

п з т е   гана  емес,  рухани  мэдениет  пен  мэдени  кундыпыктар  дуниесше 
к адам  жасайды. Сондыктан да жеке адам  когамдык сананыц  принципте- 
piMeH  жэне  шектеулер1мен  санасуга мэжбур.
1)  Осы  тургыдан  карастырганда 
цогамдыц  сана  Шршама  взт дт кке 
ие,
  жеке  санадан т эуел аз,  одан  жогары турды.
2)  Сонымен  катар,  когамдык сана б е л п а з  б1рдеце емес.  0p 6 ip   накты 
дэу1рдщ,  9p6ip  халыктыц  когамдык  санасыныц  б1ршама  “тулгалык”, 
жекелж сипаты  бар.  Мысалы,  элем дж   философия  гылымыныц дамуына 
Сократтыц,  Аристотельдщ,  Канттыц,  Гегельдщ,  Абайдыц  коскан  упес- 
Tepi 
зор. Ягни, 
цогамдъщ 
сана мен жеке сана взара  диалектикалыц бай- 
ланыста.
  Жеке сана когамдык сананы байыталы, ал жеке сана когамдык 
сананыц жетгстштер!  аркылы  жетинп, дамып  отырады.
3) Мундай байланыстыц диалектикалык болатын ce6e6i  -  ол 
цайшы- 
пъщты.
  Жеке сана идеялар ещйрюшщ манызды курылымы бола отырып, 
кейде  оган  карсы  да турады,  дэстурлерге,  устемдш  eTin  отырган  когам­
дык  сананыц  ережелер1  мен  кагидаларына  карсы  эрекет  жасайды  жэне 
дамиды.  Осылай болмаса, когамдык сананыц прогрессив™ болуы мумкш 
емес,  ол  токырауга ушырайды.
4) Когамдык сана мен  жеке сананыц б1рл1п  екеушщ де 6ip объектш   - 
цогамдыц 
болмысты
  бейнелейтш дтнен  де  кэршедь  BipaK,  мундай  бей­
нелеу  мазмуны  жагынан эр турль  9p 6ip   индивид когамдык сананы  жал- 
пыныц  жекелж,  езшдйс  ерекшелктер  призмасы  аркылы  бейнелейди
5)  Жеке сана когамдык санага 
толыгымен
  юрмейдк
6 )  К огам ды к  сан а  мен  жеке  сананы ц  арасы ндагы  
сэикестЫ , 
уйлесшдтк
 
когам дамуыныц аныктаушы  факторы  болып табылады.
Когамдык сананыц курылымы. Зерттеушшер когамдык сананыц куры- 
лымында 
царапайым жэне теорияпьщ, цогамдыц психология жэне цогамдыц 
идеология
 
децгейлерш, сонымен катар, мынадай турлерш: 
саяси сана, цуцыцтыц 
сана, мораль, din, 
внер, гылым жене философияны атап кврсетедй
К,арапайым немесе 
edem m ezi 
сана
  - адамныц коршаган ортаны бейне- 
леушщ тарихи жагынан алганда алгашкы т э с ш , когамныц рухани eMipimn 
ажырамас бэлгп. Кейбгр ойшылдар карапайым сананы тогышарлык сана, 
жацага кабшетс1з деп, тэмен багалайды. Мысалы, осындай менсшбеушш к 
Гегельде  кездесед!,  6ipaK ол  карапайым  сана жалпыадамзаттык  мэдени- 
еттщ  байлыгын  игеруге  талпынса,  гылыми  децгейге дейш   кетерше  ала­
ды деп  сенедь  Ал  Кант  карапайым  санага  курметнен  карады.  Шынында 
да, 
царапайым 
сана  нацты 
eM ip 
cypin 
отырган  адамдардьщ,  цогамныц 
цурамдас  элементтертщ санасы, 
6ip 
тулганьщ  ектш1 тулгадан  айыр- 
машылыгын 
KepcememiH 
ж эне  оларды 
6 ip  
цогамды ц  т ут аст ы цца 
6ipiKmipemiH 
рухани микрокосм, адамдардьщ кунделт т  ем1рлертщ цара- 
118

гаиымуаиым-цуаныштарычыц,  yMimmepiмен туцтулерииц жиынтыгы. 
<драпайым  сананы  зерттеу  аркылы  когамнын  жалпы  кещл-куй!, тыныс- 
ripuiLniri  туралы  мол  мал!мет  алуга  болады.  Осы  жерде  "
цргамдьщ пси- 
сология
 ”  угымын  карастырган дурыс.
Когамды к  психология  дёгенншз  -  белгш  
o ip  
кызмет  жэне  баска да 
-кагдайлар аркылы 
6ipiKTipLnreH 
адамдардын элеуметтж кещл-куйлер1 мен 
I ;ез1мдер1, когамдык птрлерК салт-дэстурлер1 мен мшез-кулыктары жэне 
элеуметтж эдеттерй
“Когамдык  психология”  термишн  гылыми  айналыска  итальяндык 
марксист  Антони  Лабриола  1896  жылы  енпзш ,  оны  когамдык  сананын 
5ук1л  мазмунына  Kipriaai.  Бул терминнщ философиялык эдебиетте  кен- 
iHeH  тарауына  орыс  ойшылы  Г.Плеханов  улкен  улес  косты.  Ол  “когам- 
! дык сана” терм инш “когамдык психика" жэне “таптык идеология” деп б эл т , 
:  когамнын психологиясын зерттеудщ маныздылыгын  атап  керсетп жэне он- 
I сыз кукык пен саяси мекемелердщ тарихын, мэдениетпн, эдебиеттш, фило­
софияны  сондай-ак  рухани  кубылыстардын  да  тарихын  тусшу  мумкш 
eM ecririH   ecK ep rri.  K a3ipri 
кезенде когамдык психологияны зерттеумен эле- 
;  уметтпк психология  гылымы айналысады. Жалпы алганда, когамдык психо­
логия  мен карапайым сана когамдык сананын 
6 ip  
денгешнде орналаскан.
Теориялык сана.  Адамньщ бойында тек  карапайым  сана,  немесе,  тек 
теориялык сана болуы  мумкш  емес,  олар 
6 i p i H - 6 i p i  
толыктырып отырады. 
Теориялык сана 
- мацызды байланыстар мен зацдылыцтардыц
  гылымда 
жэне когамдык сананын баска формаларында бейнеленуи ол тарихн  жэне 
теориялык алгышарттарга, рухани кызметке суйенедк  Осы аныктама арк­
ылы  когамдык идеологияньщ мэнш тусшуге болады.  Философиялык эде­
биетте  идеология  теория,  непзделген,  жуйел1,  ретп  бш м  деп  карастыры- 
лады.  Идеологияньщ аныктамасын  мына турде беруге болады.
Идеология  -  саяси,  к^уцьщтык,,  эстетикальщ,  дши,  квркемдЫ  жэне 
, 
басца идеялар мен концепииялардыц жуйестен туратын,  вз 'тде теори­
ялык; неггздермен цатар, ic-эрекет багдарламаларын,  идеологиялыц уста- 
нымдарды  квпш ш кке тарату механизмдерш 6ipiKniipemin курделг руха­
ни юрылым
Кргамдык; психология мен цогамдьщ идеологияньщ epenuenitanepi жэне 6ipm?L
1)  Идеология  когамдык  психологияны  езгертетш  белсевдд фактор;
2)  Когамдык психология идеологияньщ таралу KeHicriri, 6ipaK ол пас- 
.  сивт1  нег1з  емес,  ол  идеологиялык  курылымдарды  сурыптап-тавдайды,
кейб1реулерш  колдауы  мумкш,  ал  кейб1реулерш терктейди 
к  г 
3)  Идеология  жуйел1 турде  идеологгар  мен саясаткерлердщ кызмет1 
аркылы  жасалады.
Ka3ipri уакытта “идеология” термин!  кайта жацгырып отыр деуге бо-
119

лады.  Кецестер Одагы дэу1р1нде узак уакыт  тым асыра идеологияланды- 
рылган когамда 
eM ip  cypreH iM i3 
белгш .  Ол когам  ыдыраган соц,  идеоло- 
гиялык  вакуум  пайда  болды,  TinTi  когамтанушы  галымдардьщ  e3i  бул 
термингц айналып етуге тырысты,  “когамды идеологиясыздандыру” месе- 
леЫ де кецшен талкыланды.  Эрине, бул кезкарас дурыс емес, 
c e6 e 6 i e p 6 ip  
мемлекеттщ езш дж  кундылыктар ж уй еа, когамньщ барлык мушелершщ 
кезкарастарын  бейнелейтш  белгш  
6 ip  
устаным-багыты  мшдетп  турде 
болуы  тшс,  когам  онсыз 
eM ip 
суре  алмайды.  Осы  курдел1  жумыс  каз1р 
белсенд1  колга  алынып,  дамуда.  Мемлекетпк,  жалпыулттык  идеология- 
ныц 
H e ri3 ri 
багыттары  Казакстан  Республикасыньщ  Президент!
Н.Э.Назарбаевтъщ
  гылыми-теориялык  ецбектершде,  Казакстан  халкы- 
на 2006 жылгы Жолдауында белгшенген.  Оларды жалпы корытсак:
1)  ултаралык  кел!Ымд1  камтамасыз ету;
2)  imKi  улттык б1рл)кт1  ныгайту;
3)  Казакстандык  патриотизмд4  калыптастыру;
4)  когамда жогары ^ л   медениетш  орныктыру;
5)  турактылыкты, азаматгык кeлiciмдi калыптастыру жене тагы баска.
К огам ды к  сананы ц  ф ормалары .  Когамдык  сананыц  формалары
м е с е л е а   yHeMi  кызу  талкыланып,  оныц  сандык  курылымы  туралы 
пшрлер e3repin отырады.  Сапыстырмалы турде алганда, когамдык сана- 
ньщ формалары  мыналар деуге болады: 
саяси сана
, 
цуцыцтык, сана,  дши 
сана, внер, мораль (адамгерштк), гылым жэне философия.
  KeH6ip галым- 
дар когамдык  сананыц  экономикалык  жене экологиялык формалары ту­
ралы да  айтып жур.
Когамдык сананыц формалары  imKi  ерекше катынастары бар курдел1 
жуйе,  6ipaK  олардын  кай-кайсысыньщ  да  непз1  адам  Kbi3MeTi,  накты 
ем1рлж  процесс.  Когамдык  сананыц  формалары 
6ip-6ipiM eH  
тыгыз  бай­
ланысты, 
6 ip -6 ip iH e  
езара есер етедь  Олар езш дж теуелазджке ие болга- 
нымен,  оны  абсолютке  айналдыруга болмайды.
Когамдык сананыц формаларыныц арасында 
саяси сана
 ерекше орын 
алады, ce6e6i  онда экономикалык, таптык катынастар,  мемлекеттж жене 
таптык  мудделер,  бил|к  мудделери  елеум егпк  байланыстар  айкеяей, 
мумюцщгшше  айкын  жене  толык 
KepiHic 
табады,  сондыктан  да  саяси 
сана когамдык сананыц баска формаларына айкындаушы  ыкпал  етедь
Саяси сананыц курылымы ею децгейден турады: 
царапайым-практи- 
капьщ; идеопогиялъщ-теориялъщ.
  Карапайым саяси сана стихиялык турде, 
eMip  суруд'1,  ецбек  етудщ эмпирикапык  жагдайларыныц бейнеа  ретшде 
практикалык кызметтен тжелей туындайды. Ол ужымдык-елеуметтж шы- 
гармашылык  жем1с1.  Оныц  курылымында  рациональд1к  пен  эмоцио- 
нальдж, пайымдаулар мен эмоциялар, дестурлер мен Ka3ipri замангы кубы- 
120

ыстар, едеттер,  кезкарастар,  дуниетанымдык элементтер  араласып  жа- 
ады.  Карапайым  саяси  сана  теориялык  кагидалар  мен  философиялык 
тым-категорияларга  емес,  ойлаудын алгашкы  формаларына, 
кунделНап! 
пфклрцбегЬ нег^эделген,
  ол  карапайым  адамнын  когамдык  кубылыстар- 
а деген  реакциясын  бейнелейдй  емТр драматлзКпне толы.  Сондыктан да 
,  (емлекеттщ,  эр   турл1  партиялардын  саяси  кызмет1  карапайым  сананы 
ерен зерттеп  алмай,  жен,")ске  жетпейдь
Саяси  идеология
  -  белгш  6ip таптьщ,  мемлекетгщ  кезкарастарын,  саяси 
г таксагтары мен стратегиялык м1ндетгерт 6ipryrac теориялык пайымдау жуйеа.
Саяси  идеологияны  адамдардьщ  арнайы  топтары  идеологгар  жэне 
щеялар  eHflipiciMeH,  апеуметпк технологиялар  мен  санага  ыкпал  етудщ 
щеологиялык  эдк -т эал дер ш   жасактаумен  арнайы  айнапысатын  идео- 
югиялык  институттар  калыптастырады.  Ka3ipri  заманда  саяси  курестщ 
:  теше турл1 тэс'шдер!  пайда болды.
Саяси идеология  элеуметпк саладагы езгертстер жасаумен катар журген- 
ie гана табысты болмак.  Кептеген партиялар осы факторга баса назар ауда- 
•  1ады,  бул  2004  жылдын  кузшде еткен  Парламентпк  сайлауга,  2005  жыл- 
1ын  4-желтоксанында  еткен  П р ези д ен т   сайлау  дайындык  барысында 
шык бай кал ды.
Саяси сана моральдык факторлармен де тыгыз байланысты, ягни  сая- 
■
: :и сана жэне мораль салыстырмалы турде тэуелс1з болганымен, 6ip-6ipme
S icep  ету  дэр еж еа   зор.  Саяси  кайраткердщ  моральдык тазалыгы,  ici  мен 
жмнщ б1р лт,  шынайылыгы, адамгершшютк келбет1 оньщ саяси  кызме- 
I дне,  халыктыц арасындагы  беделше  едеу1р  ыкпалын  типзедь
Кукыктык 
сана  - 
адамдардьщ  мемлекет тагайындаган  зан, ереже- 
iepi  мен  зан мекемелержщ жиынтыгы болып табылатын  накты  кукыкка 
I  теген  катынастарын  бшдфешй  кезкарастарынын,  идеяларыньщ,  теория- 
I тары  мен  туашктерш щ   жиынтыгы.
Кукыктык сананьщ да ею  децгеГп  бар:
1) 
практикальщ
 
кукыктык сана  - адамдардьщ кукыкты  практикалык 
| <олдануы,  когамда  кабылданган  нормативтж  актдлерге  катысты  кылык- 
[гары,  сырткы  1с-эрекеттер1.  Ол  мынадай  компоненттерден  турады: 
I цукыктык сез1мдер, кукыктык дагдылар жэне эдеттер, кукыктык бипмдер.
Куцыцтыц сезкмдер
 субьективгп, оларды  зан ережелерше адамнын реакция- 
i  сы деуге болады. Мысалы, эдшетплж сез1М1, еркщщк ce
3
iMi,  немесе ашу-ыза.
I 
Щщьщтьщ  дагдылар  -
  адамнын  зан  талап  ететш  сырткы  эрекеттер 
i  жасай  б5лу1,  бул  эрекеттердщ оньщ  бойында туракты  калыптасуы  (Мы- 
ксалы,  шыгйнды  етеу,  келгам-шарт  жасау,  ти есш   нэрсеш  ала  бшу  жэне 
г.б.).  Мундай  дагдылар  индивидтщ 
eM ipiH , 
кызметш  женищетедк
121

Цщ Ьщ тыц  едеттер
  -  кукыктык  нормаларды  сактауга  деген  инди-  |  
видтщ   ш ла к а ж етт ш п .
К,ук,ыцтыц  б ш м д е р
 
-  кукы к  сал асы   бойы нш а  субъ ектш щ   * 
тусппктерш щ ,  п ш рлерш щ ,  багдары  мен  устанымдарыньщ жиынтыгы. 
Осы агалган компонентгер адамньщ, кукыктык мэдениепн кдлыптасгырады  I
2) 
Теориялык, к^цыцтпъщ сана
  -  кукыкты,  оньщ шекаралары  мен нор-  I 
мативтершщ шекараларын тусшуге, кукыкка катынас тесшдер! мен курал-  I 
дарын  аныктауга ж ен е кукыктык 6ixiiMfli жетшд1рд1руге арналган ой к,ыз-  I 
мет1  npoueci  мен  оньщ жем^ск
М ундай  ой  кызметшщ  мшдет1  -  кукыктык  сананы  езгерту,  оныц 
кукыктык  нормативтерге  мумкщщ пнш е  кеб1рек  сейкес  болуына  жету. 
Бул  кы зметп  арнайы  кукыктык  бш м !  бар  адамдар  аткарады,  олар  зад 
гылымын кэс^би дамытып, зандар дайындайды, гылым-практикалык, усы- 
ныстар  жасайды.
Кукыктык сана ер турл1  функциялар аткарады:
1)  танымдыц
  -  кукыкты практикалык турде колдану жене кукыктык 
катьшастарга тжелей  катысу  аркылы  адамдар  кукыкты танып-бшедк
2)  багалау  функциясы
  -  e3i  eMip  cypin  отырган  когамдагы  кукык 
езш щ   кезкарастарына  сейкес  келе  ме,  елде  жок  па 
-  субъект  осыган 
байланысты  кукыкты  жагымды  немесе  жагымсыз  багалайды.  Эрине 
мундай  багалау  жасай  бшу  ушш  кукыктык бш м   кажет.
3)  рет т еу функциясы
  -кукыктык информацияньщ субъект кызметшщ 
багдарламасына айналуы жене бул  бш мнщ  накты гстерде 
KepiHic 
табуы.
М ораль  нем есе  адамгерш ингспк  сана  -  адамдар  ездершщ  мшез- 
кулыктарында  басшылыкка  алатын,  олардьщ  6ip-6ipiHe,  когамдастык- 
тьщ ер  турл1  формаларына  катынасын  б1лд1ретш  принциптердщ,  ереже- 
лердщ,  нормалардыц  жиынтыгы.
Мораль  когамдык  сананьщ  ен  кене  формаларыньщ  6ipi.  0зш   сактап 
калу  уш1н  когам  адамдардын  6epi  устануга  THic  ережелер  калыптасты-  i 
рып,  олар аркылы жалпы адамдардын,  жыныстардьщ жене урпактардьщ 
арасындагы  катынастарды  реттеп  отырды.
Моральдьщ пайда  болуы туралы б1рнеше  концепциялар бар.
1) Д ш и
 тусш ж  бойынша* адамгершшктж зан адамга сырттан, кудай- 
дан  бершедь
2) Эмпирикалъщ
 концепция мораль адамныц, оныц теж1рибесшщ, та- 
рихыныц даму ыныц, едеп-гурыптары мен дестурлершщ калыптасу ыньщ 
жем1с 1 деп туащ цредь
3)  Автонамдьщ
 концепция бойынша мораль адамга еуелден,  генети-  I 
калык  децгейде  бершген,  сондыктан  ол  сапыстырмалы  турде  езгерюке  I
122

кеп  ушырамайды  жэне  адамдардын  индивидуальдж  сапаларына  байла­
нысты ep6ip  адамда эр турль
Моральдщ 
улттыц,  таптьщ
  жэне 
жалпыадамзаттык,
  сипаты  бар. 
Кезшде таптык моралыа  шектен тыс  назар аудару, оны эар ел еу  когамга 
белгш   6ip  децгейде  зиян  экелгеш  белгш .  | й щ   уакытта  улттык  мо- 
ральдык кундылыктарды  жацгырту  -  уптты  сактап  калу,  мысалы,  казак 
ултын сактап калу факторы ретшде карастырылып отыр. Бул дурыс кадам 
деп  макулдай  отырып, моральдьщ 
жалпыадамзаттык;
 сипатын да естен 
шыгармауымыз  керек.  Когамдык сананын  баска  формаларымен  салыс- 
тырганда  мораль  ец  басты  десек,  артык емес, 
c e 6 e 6 i 
адамньщ адами  си­
паты оньщ бойындагы адамшылыгы аркылы, когамныц даму децгеш онын 
адамгершшкпк  келбет!  аркылы  аныкталатыны  с е з а з
Эстетикальщ  сана  - адам  ез!  eMip cypin  отырган  шындыктьщ кубы- 
лыстарын эсем дж  пен ускынсыздык, трагикалык жэне комикалык тургы 
сынан  бейнелейтш  эстетикалык TyciHiicrep  жиынтыгы.
Эстетикалык сананыц  курылымына  заттар  мен  кубылыстардьщ эсте­
тикалык  кундылыгын,  сонымен  катар,  адамньщ  эстетикалык  практика- 
сын:  адам  жасаган 
заттардьщ,  табигат  кубылыстарыныц.  адамдардын 
арасындагы  катынастардын  эд е м ш п н   ускынсыздык  жэне  эсемдж,  ас- 
кактык жэне темендж, трагикалык жэне  комикалык  тургысынан  бейне- 
лейтш  кезкарастар,  сез1мдер, талгамдар,  пiк1р!лер. TyciHiicrep, теориялар 
жэне  идеалдар  Kipefli.  Эстетикалык  сана 
психологияльщ
 (сез1мдер,  талг­
амдар)  жэне 
теориялыц-идеологиялык,
  (идеялар,  теориялар)  денгейден 
турады.  EKiHiui  денгей  б1рщшЕсщен  жогары  жэне  оны  эстетика гылымы 
зерттейдь  Коршатан  шындыкка  эстетикалык  кдтынас  немесе  эстетика­
лык сана практикалык кызметте гана емес,  ерекше сала  - 
внерде
  Kepmic 
табады.  Онердщ коршатан дун иен i  бейнелеу  екещ  с е за з .  Б1рак енер ту- 
ындыларында  елестетудщ  жасампаз  Kyiui  ерекше  байкалады.  Осы  ерек- 
шелж  туралы  Кант:  “Bi3  материалды  табигаттан  алганымызбен,  бул  ма­
териал  мулдем  баска  нэрсеге,  атап  айтканда,  табигаттан  асып  кететш 
нэрсеге ецделу1  мумкш”, - деген  болатын.
в н ер дщ   функциялары:
1)  танымдыц
  -  енер туындыларыныц кемепмен  адам epiciH  кецей- 
тед1, дуние, табигат, адам туралы  бипмш толыктырады.
2)  тэрбиелЫ
  -  эстетикалык идеал аркылы енер адамньщ жан дуни':- 
ciHe,  мшез-кулкына, TyciHiKTepiHe  зор ыкпалын  типзедь
3)  эстетикалыц
  -  енер  эстетикалык талгам  калыптастырады, адам- 
ft  ныц  шыгармашьшык рухын,  шыгармашылык бастауын  оятады.
4)  гедоникалыц
 - енер туындылары  адамга лэззат бередь
123

в н е р  тулгалык сипатад ие, оны жасайтын да, кабылдайтын да, колда- 
натын  да  тулга,  сондыктан  внер  туындысыныц  мазмуны,  оны  тусш т- 
багалау  децгеш   тулганьщ  ерекщ елктерш   бейнелейдь  внер   когамдык 
сананыц баска формаларымен, 
a c ip e c e  
саясатпен  тыгыз байланысты. 
BipaK 
нагыз  внер  саясаттан  жогары  туруы тию,  ал  внер  саяси  тапсырмаларды 
орындаушыга  айналганда,  езш дж   кундыпыгын  жогалтады.
Тацырыпты  цорытындыласац,  онтология
  - 
философияныц курдел! де 
мацызды  салаларыныц  6ipi.  Болмыс,  материя,  цозгалыс,  сана,  цогамдъщ 
сана 
Mocenenepi 
философияныц классикальщ мэселелерг болып табылады. 
Оларды  зерттеу квне заманнан бастап,  цаз1рг1 кунге дешн жачгасып ке- 
лед/ 
ж эне бул багыттагы Ьденгстердщ взекттт зор деуге болады.
1 3 -   Т А К Ы Р Ы П
Р Ы Л Ы М  
Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз. еплген)
1.  Гы лы м ны ц пайда болуы,  Hezi3zi даму кезецдерг.  Рылымды  зерт­
т еу аспекттери
2.  Ры лым динамикасы.  Рылымдагы дэстурлер мен жацачьщтар.
Рылым дег ет гм з не? Бул сураккажауап берудщ оцай емесппнщдэлел1 
ретш де  оныц  кашан  пайда  болгандыгы  туралы  пшрталастыц  ani  кунге 
толастам ай  отырганын  айтуга  болады.  Ралымдардыц  6ip  тобы  гылым 
е ж е л п  дун и ен щ   антикалык  кезещнде,  ягни,  осьщан  2,5  мыц жыл  бурын 
пайда болды д ес е,  енд1  6ip галымдар нагыз гылым тек Жаца flayip кезец- 
ш де, шамамен XVIII-гасырда калыптасты деген п1к!рд1 устанады. Мундай 
пш рталасты ц ce6e6i  гылымныц курд ел i жэне санкырлы кубылыс екендй- 
1нде.  Ол  6ip  жагынан  алганда  биимдердщ,  теориялык кагидалар  мен  ме- 
тодтардыц  ж у й е а ,  сонымен  6ipre  когамдыксананыц  формасы,  когамдык 
дам уды ц  рухани  жемюц  когам  дамуын  баскару  куралы,  еширпш  куш, 
курдел1 информациялык жуйе жэне т.б. Осы эр турл1 салалардыц маманда- 
ры  гылымга  эр   турл1  аныктамалар  6epefli  жэне  олардыц  ешкайсысын  да 
терюке шыгару га болмайды. Bprypni аныктамаларды корьгга келш, гылым- 
ньщ  жалпы  аныктамасын  6eperiH  болсак, 
гылым
  - 
табигат,  цогам жэне 
адам  туралы бт ш дер вндгруге багытталган зерттеу цызмет1 саласы.
Бул  аныктамадан  гылымныц  зерттеу  пэш  туралы  тусш ж  алуга  бола­
ды .  Рылым  ец  эуел!  адамды  коршаган  орта - табигатты  зерттеуге багыт- 
талган  кызметтщ  жем1Ы  р ел н д е дуниеге кедш. 
B ipre-6ipT e 
когам туралы
124

ылыми туашктер жинактау  кджеттш туындады.  BipaK гылым  процесш- 
eri 
басты тулга,  гылымньщ басты 
cy6beK Tici 
де, объеюча де  -  адамнын
3i. 
Адамнын катысуынсыз гылымньщ кдлыптасуы 
мумкщ 
емес, сонымен 
•ipre, 
адам ез'ш тусжуге, ез мумющиктерш аныктауга, табигат пен когам- 
1
ын  гана  емес,  ез болашагын  болжауга  кене  заманнан  бастап  осы  кунге 
ievliH 
талпынып  келед!  жэне  бул  процесс  адам  жерт бетшде  канша 
eM ip 
урсе, сонша жалгаса бермек.
Р ы л ы м н ы н  ф ун к ц и я л ар ы . 
Рылым курдел': элеуметпк функциялар ат- 
;арады.  Бул функциялар гылымньщ езшщ дамуымен  6ipre yHeMi e3repin, 
олыктырылып  жэне  гылымньщ дамуына ез1щцк эсерш типзш  отырады. 
1)  м адени-квщ араст ъщ ;
2)  endipsiiu  куш т ер  функциясы;
3)  алеум ет т м  куш т ер функциясы.
Рылымныц генезисi ж эне  нег1зг\  дам у кезецдерг.
Рылымнын  генезисц  когамдагы  кызмет1  жэне  дамуыныц  козгаушы 
<ущтер1  мэселеа  бойынша  интерналистк,  экстерналиспк жене  позити- 
зиспк концепциялар бар. 
И нтерналиэм
 
гылымньщ пайда болуы  мен да­
муына философиялык. ой ткелей эсер erri деп есептеЩц жене когамныц 
элеумегпк-экономикалык, саяси  курылымы мен сол когамныц гылымы- 
ньщ  арасында ешкандай байланыс болуы мумкш емес деген пшрд! уста- 
нып, гылымньщ ium  ффакторларын абсолютке айналдырады. 
Экстерна- 
1
изм
 
бул концепцияга карсы. Оньщ ек
1
лдершщ 
nixipi 
бойынша, гылымга 
сырткы факторлардьщ 
ecep i 
мыкты. 
Позитивизм:
 
гылым  накты, теаари- 
беден  еткен, делеледенген  фaктiлepгe суйене отырып дами алады, абст- 
рактылык  ойлау  мен  метафизикалык 
TyciHiicrep 
гылым  ушш  пайдасыз. 
Б1здщ ойымызша,  гылымньщ пайда болуына, эволюциясына,  когамда ат- 
каратын кызмет’ше жогары да аталган факторлардьщ 
6api 
де белгш
6ip 
дэре- 
жеде ыкпалын типзед1 жэне ол эр деу)рде эр турл1 болуы MyMKiH. Сондык­
тан оларды 
6ip-6ipiHe 
карсы койып, немесе 
6ip-6ipiHeH 
бел 
in 
алып, белгш 
6ip факторларды абсолютке айналдыру дурыс емес.
Зерттеуин галымдар гылымньщ даму кезендер1 туралы эр турл1 niKipnep 
айтады.  Олардьщ  6ip  тобы  гылым  кене  заманда  калыптасты  десе,  ёщц 
6ip галымдар гылым когамньщ ерекше саласы ретшде Жаца Деу1рде пайда 
болды деп тужырымдайды. Б1здщ niKipiMi3uie, гылымньщ даму кезецдер1 
туралы  мейлшше дурыс  niKipfli  усынган  Ka3ipri  замангы  Ресей  галымы 
В.В.Ильин. Ол гылымньщ дамуын 
классикальщ,  классикалъщ емес ж эне 
неоклассикалыц
 
емес деп ж1ктейдй Бул ж5ктеущ гылымньщ классикалыкка 
дейшп кезещмен толыктырган дурыс сеший деп ойлаймыз. Ce6e6i, клас-

сикалык 
гылым  кезецше дейш  гылым узак уакытка созылган “нагыз гы- 
лымга” дейш п  калыптасу  кезецшен  етп .
Алгашкы кауымдык. когам дамуыньщ мыцжылдык практикасы гылым- 
ды  калыптастыра  алган  жок-  Бш м  KYHдeлiктi  ем1рдщ  кажеттшктерж 
канагаттандыруга  гана  багытталып,  одан  жогары  кетерше  алмады.  Ал­
гашкы кауымдык когамда 
eM ip 
сурген адамдар дуние туралы бш м  жина- 
мады  деуге  болмайды, 
6 ip aK  
заттар  туралы  объективтж  б ш м   оларды 
субъективен кабылдаумен тыгыз байланысты едц ягни, объективтж б!л1м 
элементтер)  мен  субъективен  сана  арасында  шекара  болмады,  табигат 
кубылыстары  адам  жэне  оньщ  eMipiMeH  байланысты туащ йрш н.
Адам ойы таза теориялык бш м  децгешне кетер1лу! 
ym iH  
оньщ дэстурл! 
практикалык багытталгандыгын  бузу  кажет едь  Eoci  сананы  куйрету  са- 
нага  тшелей  эсер  ету  аркылы  емес,  сана  бейнелеп  отырган  дуниеж 
Ty6ipiM eH  
кайта  тусшу  аркылы  журдь  Дуниеге  деген  жаца  кэзкараста 
заттар  адамга байланысты  емес,  объектив™,  заттар  мен  адам  жеке-жеке, 
6 ip -6 ip iH e  
катысты, 6ipaK тэуелаз,  нэрселер ретшде пайымдалды. Осын­
дай  ерекшелш коне  гректерге тэн  едк  Рылымды  зерттеуип  галымдардьщ 
бэр1 дерлж гылымныц отаны кене Г рения деп мойындайды. Гректер Еги­
пет  пен  Вавилон  империяларында  б1рнеше  жузжылдыктарга  созылган 
согыстардан  аман  калган,  узак уакыт  ескеришеген  бшмдерд1  кабылдап 
алды  жэне  жэй  кабылдап  кана  коймай,  ездершщ  акыл-ойыньщ,  ойлау 
кабшетшщ  куш тш п  аркасында  ездершщ  бш мдерш   коса  отырып  жаца 
дэрежеге  кэтерген,  оларга  абстрактылык  жэне  рациональдж  сипат  бер- 
ген халык болды.
Еылым дамуыньщ классикалык  кезещ  XVI-гасырдан  басталды деу­
ге болады.  XVI-гасыр - адам  рухыныц кайта еркендеген кезещ.  Калалар- 
дыц кебекн  адамньщ сез1мдер1  мен ем1рлш кундылыктарыныц жаца дец­
гейде  дамуына  оц  9cepiH  тйпЗД1;  Университеттер  пайда  бола  бастады, 
олар ©3ii  кунге дейш  гылым  ордасы  болып  есептеледь  вркендеу дэу1рш- 
де  елеул!  гылыми  жацалыктар  дуниеге  келд1,  осы  кезецде  гылым  мен 
енерд16ipiKTipreH гуламалар eMip сурдк  Олардьщ 69piHiH еЫмдерж жэне 
олар ашкан жацалыктардыц бэрш б>рдей атап шыгу мумюн емес.  Ец бас­
ты тулгаларды  гана атасак:  Леонардо  да  Винчи  (
1452-1519)
  -  улы  су- 
ретсш жэне Ka3ipri жаратылыстану гылымыныц пионерц Николай Копер­
ник  (
1473-1543)
  поляк  астрономы,  дуниенщ   гелиоцентриспк  жуйесш 
ашты; Джордано Бруно (
1548-1600
)  - элем 6ipryTac, ш еказ, унем1 езгерш 
отыратын  монадолардан  турады  деп  тужырымдады;  Галилео  Галилей 
(1564-1642
)  -  Жер  айналып  отырады,  дуниеш   математика,  механика 
гылымдарыныц,  акыл-ойдыц  кемепмен  тануга  болады  деп  пайымдады.
126

)дан oepri гыл ымдагы  Heri3ri революциялык жацалыктар  - атом белшек- 
ершщ ашылуы,  атом бомбасыныц жасалуы,  космосты  игеру, гылым  же- 
icri
ктер!нin ea a ip ic саласына кептеп eH m inyi немесе гылымныц enfliprim 
уш  ретшде  каркынды  дамуы,  электроника  жэне  кибернетика  салалары 
сетюпктершщ  адамныц eMip  суруш  жещлдету  |ш н   колданылуы,  ягни, 
ылымныц адамныц  кундел1к"п  турмысында  кен  орын  алуы.
Бул классикалык кезец Галилей мен Пуанкареге дейш п XVI-XX гасыр- 
арды  камтиды.
Н еокласснкалы к емес  Ka3ipri  кезевде  гылым жеке салаларга белшш 
етп.  Бул кубылыс  гылымньщ дагдарысына  экелш  сокты деуге болалы. 
)ньщ  басты  ce6e6i  -  гылымньщ  басты  максаты  •  жалпы  дуние  туралы 
I  нл1М жинау  е к е н д т  умыт болды  жэне дуниеш тутас  нэрсе деп карасты- 
,  >у  принциш  естен  шыгарьшды,  ap6ip гылым  ез!мен-ез!  болып  кетп.
Рылымды  зерттеу  acneKTUiepi
Рылым  ф илософ иясы .  Рылымды  философиялык  тургьшан  зерттеу 
I  tea  манызды  жэне  ол  гылым  мен  гылыми  кызметп  зерттейин  баска 
I  юндерд'щ арасында ерекше, басты орын алады. Рылымды зерттеудщ эр 
Typfii 
кеке методтары мен  арнайы  гылымтану  namiepi  каншалыкты прогрессива 
;  кэне езект! болганымен, олар гылымды философиялык тургыдан зерттеудщ 
I  эрнын  баса  алмайды.  Философия  гылымды  когамдык  сананьщ  белгш  6ip 
формасы  жэне  адамньщ  дуниеге  кезкарасын  аныкгаушы  теориялык  сана 
I  эепнде, коршаган ортага катынастьщ т и т   ретшде сараптайды.
Рылым  социологиясы .  Рылымды  идеянын  дамуы,  танымдык  жуйе 
I   цеп  карастырумен  шектелмей, оны  когамдык ОиЩрютШ; Typi, элеуметпк 
!  жуйе репнде туеiну гылым социологиясыньщ пэнш аныктайды. Рылым со­
циологиясы  гылымдагы  когамдык катынастар  жэне  гылым  мен  котам  ара- 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: