рын  унемд1  колдануды  калыптастырды

2) Рылыми-теориялык бш м   усынган  жаца технологиялардын eHflipic 
процестде  жэне  ауыл  шаруашылыгында  кецщен  колданылуы  элемдег.1 
кептеген  мемлекеттердщ экономикасын  еркендетл;
3) Техниканыц emiipic процесше ену i адам енбепн айтарлыктай жещддетп;
4) Техника мен гылымньщ антропогендк сипаты адамньщ кундел1кт1 
турмысын  да тубегейл1  езгерттк  бурын  колмен  аткарылатын  жумыстьщ 
басым  кешпшгш  турмыстык  техника  аткара  бастады.  Бул  езгерк  адам 
ушш  жалпы  алганда он e3repic болды.
5) Байланыс,  араласу  салаларында жаца технологиялардын  пайда бо­
луы  буюл  адамзатты 
6 ip -6 ip iH e 
жакындатып,  езара тусшстйстщ  пайда 
болуына ыкпал етп.
Техника дамуыныц 
жагымсыз
 жактары туралы айтатын болсак,  олар 
ете  мацызыды жене  жагымды  жактарынан  басымырак десек те болады:
1) Техниканыц eaaipic процеанде колданылуы шиюзатты, табигат бай- 
лыктарын  аяусыз  пайдалануды  улгайтгы;
2) Адамньщ сураныстары мен кажеттшктер1 шектен тыс кушейд), тех­
ника, acipece, эскери техника саясат саласында купгп  куралга айналды;
3) Жеке адамныц кундылыгы темендеп, оньщ орнын техника жасаган 
кундылыктар  басты;
4)  Техникага  табынудыц  нэтижесшде  когамныц  механизациялануы 
кушешп, тулгалык сипаты  жогала бастады;
5) Рациональданудыц, б1ржакты мамандандырылудыц нэтижесшде адамныц 
жагтануы пайда болды, адам орасан зор технологияны жалпы баскару кабитеть 
нен айрылып, жеке функцияларды аткарумен шектелуге мэжбур бодды;
6) Техникалык  прогресс  еркениет  критерш  ретшде кабылдана баста­
ды,  медени,  улттык, дши  кундылыктардыц  мацызы темендеди
7) Корытып айтканда, адам колымен жасалган техника адамныц езше 
карсы  турып,  оныц 
eM ipiH e 
Kayin 
тугыза  бастады,  ол  адамныц  ыркынан 
шыгып,  ез1ндк,  адам  дуниесшен  белек  дуние  калыптастырды.  Техника 
адамды  ез1мен санасуга  мэжбур 
eT in 
отыр.
Осындай курдел1 меселелердщ пайда болуы осыдан шамамен 100 жыл- 
дан астам бурын философияныц жаца багыты  - 
техника философиясын 
калыптастырды. Техника философиясынын статусы туралы эр Typni кезка- 
растар бар. Ралымдардыц oip тобы техника философиясын жеке филосо­
фиялык гылым  ретшде,  келеЫ  тобы  оны  ерекше  философиялык  мектеп 
деп багалайды, ал  зерттеу иплердщ yuimiui  тобы техника философиясын 
жаца, баска философиялык багыттарды жокка шыгаратын багыт деп кара- 
стырады.  Б1здщ  ойымызша,  техника  философиясы  жалпы  философия 
гылымыныц жеке саласы, оны тым эарелеу немесе темендету дурыс емес.
135

Техника  философиясыныц  Ka3ipri  замангы  философиялык  багыттар 
шецбершде дамуын  карастырайык.
Позитивизм.  Оныц дамуыньщ 6ipiHiui  кезещнщ екщцершщ,  непзшен 
апганда теориялык  физика,  математикалык логика,  машиналар теориясы, 
техника тарихы  салаларыныц галымдарыныц  niKipiHLue,  техника  филосо­
фиясыныц  Heri3ri  М1ндет1  математика, механика,  физика,  химияныц прин- 
циптерше  суйене  отырып,  кептеген  техникалык  эшс-куралдарды  реттеу 
жэне  классификациялау,  техниканы  жасаушылыр  мен  пайдапанушыларга 
арналган  усыныстар  дайындау.  Э.  М ахты ц  тужырымдауынша,  техника 
философиясыньщ  пэш  техникалык тэж1рибеш  зерттеу,  техниканыц  кара- 
пайымдылыгына,  кернекгшгше  жэне тш м дш п н е  басты  назар аудару.
Н еопозитивистер  “рационален  техника”  немесе  “  гылыми  техноло­
гия”  сциентистж  концепциясын  устанады.  Бул  концепцияныц  кернекп 
ек1лi  сыни  рационалист,  француз  философы  Г.Башлар  (немесе  Башляр 
1884-1962)
  рациональдшк пен эмпирикалыкты карама-карсы коймайды, 
KepiciHLue, 
олар 6ip-6ipiHe унем1 эсер етш отырады деген принципке суйене 
отырып,  идеялардыц  гылымдагы  мацызын  жэне  бш мнщ   когамда  алатын 
орнын  зерттейд!. Оньщ 
niKipiHme, 
бш мнщ  дамуын уш  кезецге белуге бола­
ды: таза эмпирикалык, гыпымга дейш п, гылыми кезец  - рациональдж абст- 
рактылык ойлау  кезещ жэне жаца “гылыми рух” кезещ  - ол тексерулер мен 
TepicKe  шыгаруга,  жаца гылыми  нэтижелерд!  корыту  мен  бш мнщ  эр турл1 
салаларыныц арасында байланыстар орнатуга ашык кезец. Бул гылым таби­
гаттан  апшактайды,  ce6e6i  оньщ максаты техниканы курастыру.
Агылшын позитивис} Б.Рассел 
(1872-1970)
 осы ойды жапгастыра оты­
рып,  «техника дуниес1 мен гылымныц идеалды д у н и еа  екеушщ курылы- 
мы  б1рдей,  техника  гылымнан  туындайды  жэне  гылым  техниканы  бас- 
шылыкка алады, ягни гылым мен техниканыц байланысы ете тыгыз» де­
ген  niKip айтады.  Б.Рассел, сонымен 6 ip re , Ka3ipri заман  гылымы мен тех- 
никасыныц жеткгпгшщ адамзат ушш аса KayinTi жагдай (ядролык согыс) 
жасап  турганын  катты  ecK ep rri,  оны  болдырмау  ушш  буки]  адамзатты 
6 ip ir y r e  
шакырды.
И ррационализм багы ты   антисциентистш сипатта, гылыми прогрес- 
ке,  дуниеш   танып-бшудщ  жэне  езгертудщ  гылыми  методтарына  карсы. 
Олардьщ  niKipiHiue,  техникаландырылган  когамда  тулганыц  жаттануы 
пайда болады.  Бул квзкарас “0Mip философиясыныц е к ш ”, француз фи­
лософы  А .Б ергсонны ц 
(1859-1941)
  философиясынан  анык  байкалады. 
Бергсон  адамньщ  рухани дуниеЫ  болмыстыц ерекше  саласы,  оны гылы­
ми  таным  аркылы  танып-бшу  ж эне  техникалык  децгейде  танып-бшу 
мумкш  емес  деп  тужырымдайды.  Оныц  пгаршш е,  вщйргстщ  машина- 
лык-механикалык  сипаты,  гылымныц  дамуы  адам  кызметшщ  рацио- 
136

нальдк-технологиялык, мазмун any ына экелш сокты, адам жаттанды, оньщ  
бойында  карама-кайшылыктар  пайда болып,  iunci  дунием   еюге  белщ д ь 
Бул  дагдарыстан  шыгудьщ  жолы  ретшде  Бергсон  адамнын  взш-ез1  мо­
ральдык жагынан же'плд1руге умтылуын, енер, кдпенер жэне тагы баска 
шыгармашылык турлер1мен айналысуын  атайды.
О.Шпенглер  тарихты  мэдениеттердщ  пайда  болуы,  дамуы,  кулды- 
рауы,  куруы  npoueci  деп  карастырады,  6ip  мэдениеттщ   орнын  екш пй 
мэдениет ауыстырып отырады, курып бара жаткан мэдениет техниканыц 
кемепмен еркениетке айналады дейдк Оньщ ойынша, техникалык ерке- 
ниет  Батыс  мэдениетш  дагдарыска  ушыратып  отыр,  ce6eoi  буры нгы  
кундылыктардыц орнын техника басты.
Экзистенциализм  философиясы  да  техниканы  катты  сынга  алды. 
Олардын 
niKipiHuie, 
техника 
Kaaipri 
заман адамыныц элеум етпк ем^ршде, 
рухани eHflipic саласында белсеаш  рел аткарып отыр, б1рак адам бурын- 
гыдан бакытты болып кеткен жок. KepiciHtue, адамнын жаттануы, когам - 
нан белектенуй жалгыздыгы, уайым-кайгысы, 
y p e fti 
кушейш  отыр.  Адам 
ез  болмысын  TyciHyге  дэрменаз,  оньщ  нагыз  болмысы  одан  тыс  дуние 
емес, акикат болмыс  - адамнын дуниедеп  болмысы, оньщ мэш  - экзис­
тенция  деп  аталады.  Экзистенция  шекаралык  жагдайларда,  адам ны ц 
вз'шен 
63i, 
езшщ мэшмен жалгыз калганда ашылады.  Экзистенциалис- 
тердщ 
niKipiHuie, 
техника дуниеа 
Ka3ipri 
уакытта ете зор, оны толы к мен- 
геру. баскару мумкгн емес, адам оньщ касында кш кен е гана нэрсе, абст- 
рактылык индивид. Техниканьщ у с те м д тн щ  кеарш ен адам езш щ  тулга- 
лыкерекшелнш. ёз'шдйс кайталанбас руханилыгын жогалтты, сол себепт! 
адамды Эз
1
не-ез
'1
  кецш  толмаушылык билейды.  Бул  дагдарыстан  шыгу- 
дыцжолы, экзистенциалистердщ п т р ш ш е ; адамгерш ш к, дш, онер жэне 
тагы баска адамга рухани куш беретш нэрселер.
К.Ясперст
1
Н  йшршше; техника  -  адамдардьщ  материалдык  ем1р'ш 
жещлдету максатымен табигатты гылыми мецгеру т э с ш , адам кы зметш щ  
"заттык” саласы, ол тулганьщ адамгершшютк-психологиялык дуниесш е 
карама-карсы,  бграк  олар 
6 \p ’iH -6 ip i 
толыктырады.  Техникалы к  ойлау 
т а е т , Ясперстщ ойынша, котам мен адам каж етгш п н ен  емес. экзистен- 
цияныц ез болмысын  канагат  етпеушен  туындады.  Рыпыми-техникалык 
бшм дуниеш дши-мифологиялык жэне керкемджтургыдан с езту д \ ыгыс- 
тырып шыгарды. дуние мен табигат б\рте-б»рте б ел п св заггка, технология- 
лык кызмет объекпсше айналды. Адам табигатпен б»рл»пн жогалтты, ецбек 
процесшщ ез
1
 де механикалык. еш кызыгы жок нэрсе бола баетады.
Неофрейдизм багыты  да адамга техниканьщ т и п з т   отырган  зиянды 
эсерт атап керсетед». Олардын ойынша. техника адамнын неврастения-

лык ауруларыньщ басты ce6e6i, бул ауруды жену  ушш адамга психоана- 
литикалык кемек кажет.
Ф илософиялы к  антропология 
техниканы  адамньщ  а п а зд И н щ   ор- 
нын  толтыру  ушш  пайда  болган,  табиги  завдылыктарды  жузеге  асыру 
тэсЫ   ретшде тусшедй адамга эуелден тэн “табиги технологиянын”  icxe 
асуы деп  карастырады.  Олар техниканыч  зиянды  жактарын  да ескередй 
oipaK  бул  кубылысты  жену  ушш  адам  техниканьщ  м эн щ   даму  зацды- 
лыктарын  угынуга  тырысып,  адамгерш ш ктж-ултгык  кундылыктарын 
дамытуы ти1с деп  есептейдь
Сонымен,  техника  философиясы  зерттейтш  мэселелер  Ka3ipri  танда 
ете  мацызды,  сондыктан  техника  философиясы  жалпы  философиянын 
жана багыты  жэне ол  езшен  баска онтология,  гносеология,  философия­
лык  антропология,  экзистенциализм,  элеуметпк  философия  жэне  тагы 
баска багыттармен тыгыз байланысты,  болашагы бар багыт.
Техника  жэне  адам.  Бул  мэселе  туралы  техника  философиясынын 
н еп зп   устанымдары  мынадай:  Адам техника жуйесшщ  басты  элемент!. 
Техника  каншама  к у ц т   дамыганымен,  оньщ  кызмет1  адамньщ  катысу- 
ынсыз жузеге аса алмайды, техниканы козгалыскатуЫретш де адам. Адам 
езш щ   ецбеп  аркылы  техниканы  жасаушы  жэне  материалдык-техн и ка­
дык даму тутастыгын  камтамасыз етунй.  Техника ешкашан  ездншен да- 
митын  жуйеге  айналмайды.  Техникалык  прогрестщ  басты  зандылыгы 
адамньщ технологиялык функцияларын алмастыру болганымен, бул про­
цесс  салыстырмалы,  ол  адамды  толык  ыгыстырып  шыга  алмайды.  Тех­
ника  дамудыц  кандай  сатысына  кетерш се  де,  оныц  м у м к ш д т   адам 
мумющцгшен  томен,  ce6e6i  адамныц  м у м ю н д т   мен  кабшет1  ш еказ, 
физикалык, психологиялык, интеллектуальд1к потенциалы жогары. Эрине, 
техниканыц адамга да, табигатка да типзш  отырган 
Tepic 
ecepi жеткшктк 
Соцгы  уакытта адамзаттыц 
Kayni  TinTi 
кушешп  отыр.  Дегенмен де  адам 
акылды 
T ip u im iK  
eiym i, сондыктан да бул кайшылык оц тургыдан 
u ieiu i- 
лед1 деп ум1ттенуге болады.
Технология жэне инф орматика. Технология Ka3ipri уакытта оркени- 
ет пен  мэдениетп дамытатын,  когамыныц кызметпк курылымын  сипат- 
тайтын,  жалпы  адамзаттыц 
Ka3ipri 
даму децгейш  жэне болашакта даму- 
ыныц  кекжиектерш  аныктайтын  феномен.  Ka3ipri  замангы  экономика­
лык ойлаудыц басты угымы болып есептелетш “технология” угымы узак 
жылдар  бойы  б1здщ  кецеспк  экономикалык  ой  ж уйеа  ушiн  жат  болып 
келдк Шындыгында, тагы 6ip iprefli угым “информациямен” 6ipre техно­
логия  когамныц  тарихы  мен  накты  кызметш  тусшудщ  концептуалды 
Heri3iH  курайды.
138

Технология  мен  техника  6ip   н эр се  ем ес.  Техниканьщ  кене  заманда 
калыптаскан  eKi  магынасыньщ (6ip   н эр сеш  жасау га каж етп   инструмент- 
тер, машиналар ж ен е 
ж уйес!;  ен ер , жасай бш у) соцгысы т ехн о­
логия угымына  жакынырак.  Технология  техниканы  камтиды,  6ipaK оны- 
мен  ш ектелш   коймайды.  Ka3ipri  замангы  магынасында  технология  де- 
reHiMi3 инструменталынк ж уйе (инструменттер,  машиналар, техникалык 
ж эн е  транстпорттык  коммуникациялар  жуйеЫ),  операциялык  эрекеттер 
жиынтыгы  ж эн е  инструменталыйк  ж уйеге  байланысты  туындаган  ж эне 
оган э с е р  ет ет ж   кызмет ж у й е а , осы кы зметп  баскару ж уйеа', эл еум етп к  
ж эн е  экономикалык  салдарлар  жиынтыгы,  бул  кызмет  ж узеге  асырыла- 
тын  б и о -ж эн е  социобиологиялы к,  информациялык орта.  Осы  магынасы- 
нан-ак технологияны динамикалык кы зметпк  ж уйе рет1н де карастыруы- 
мыз  кажет екеш  байкалып  тур.
Технологиянын аппараттык ж эне операциялык курамдас бел5ктер1мен 
6ipre  мацызды  компоненттер1  болып 
технологиялык,  мент алит ет
  ж эне 
технологияны н калыпты  кызмет eTyi мен дамуы уш ш  аса каж етп 
инф ор­
мациялык; ресурст ар
 есептел едь  Егер булар болмаган  жагдайда техноло­
гия  азып-тозып,  тез  куйрейш.  Оныц  жаксы  мысалдары  б1здщ  ел1м1зде, 
бурыныгы  Кенестер  одагы  кец1ст1пнде  ет е  кеп.  “Болмыс  алгашкы.  сана 
оньщ  б е й н е а   “принцип!  бойынш а  жумыс  к теп   дагдыланган,  ецбек  про- 
ц ёсш ен  адам санасы тугелдей  ыгыстырылып  шыгарылган ел1м1зге кепте- 
ген  жаца  технологиялар  экелш геш мен,  осы  технологияны  колданып,  ic 
ж узш де колдана бш етш   интеллекту алдардыц жоктыгынан эл ем д ж  улгщ е 
жасалган технологиялар аз уакыт iiuinae ютен шыгарьшып, кыруар каржы 
ж елге  ушты.
Е лдщ   м эдениетш ,  жалпы  менталитетш ,  когамдык  санасын  экономи­
калык ж эн е  технологиялык  дамудыц  екшпи  факторы  ретш де  карастыру 
е т е  
KayinTi 
екен1  каз1р айкын  байкалып  отыр.  Бул дагдарыстан  шыгудыц 
жолы  кандай?
Ka3ipri  дагдарыс  технология,  еркениет  ж эн е  м эден и ет  арасындагы 
ш иелеш спен байланысты.  Оркениет  курдел:, эл еум еттж  манызы зор тех- 
нологияларлыц непз1нде  пайда болды.  М ундай технологиялар  материал­
ды к еркениет саласын  гана ем ес,  бдш ки;  эскери  icri,  ауыл  шаруашылы- 
гын, транспорт, байланыс ж эн е интеллектуалъдж кызмет салаларын кам­
тиды.  ©ркениет  технологиянын  ерекш е  соц и оген дж   функциясынан  ту- 
ындайды.  Технология  езш е  каж етп  нормативтьреттеу  ортасын  калып- 
тастырады. Осы орта "еркениет” угымы аркылы бейнеленедк Ягни, ерке­
ниет белгиц  6ip технологияныц калыпты кызмет ету!  мен дамуын  камта- 
масыз етедк вркениет б^ртипп технологиялардыц н еп зш д е калыптаскан 
когамдардагы  жалпыны  керсетедь
139

Мэдениет болса, 
ep 6ip  
когамдастыктыц, 
ap6ip 
социумньщ индивиду-  I 
альд! 
бастауыньщ 
Kepimci. 
Мысалы, казак мэдениет! казак халкынын эт-  I 
нотарихи  индивид  ретшдеп  болмысыныц,тшнщ,  тарихи  тагдырыньщ,  I 
д ш н щ  
ерекшелктерш бейнелейш. 
0 p 6 ip  
мэдениеттщ мызгымас, гасыр-  I 
лар  бойы калыптаскан ядросы жэне оны  коргаушы белдеулер! бар. Бел-  I  
деулер  - 
ap 6ip  
ултка тэн  адамгершшкт'ж, элеуметпк,  интеллектуальдж  I  
реакциялар,  олар  ядрога сырткы ортанын терэс эсерш типзбеуге тыры-1 
сады.  Белдеулер
1
 мыкты  мэдениет езш  сактап  калады.  вркениет, техно-1 
логия, мэдениет 
6ip-6ipiM eH 
ундестж тапкан кезде когам б1ркалыпты да- Ч 
миды, ал 
6 ip -6ip H e 
ыкпалдасу болмаган кезде дагдарыс-шиелешстер пайда  I 
болады. Сондыктан датэуелаздж жолына тускен 
613
 ушш жанатехноло-  I 
гияны кабылдайтын м енталитет калыптастыру, оныцтерю жактарынан  I 
коргайтын мэдени белдеулерд1 кушейту аса манызды. Бул ретте квп нэрсе I 
адамньщ э з в д ж   санасын  -  адамньщ вз1,  езшщ терен болмысы,  езшщ I 
кемшшктер1 мен 
Tepic 
касиеттер1 туралы бшмш ныгайтуга байланысты. I 
031НД1К сана мэдениеттщ ядросын уцшп, ондагы тарихи мураны тануга 
кабшетп,  ал  мэдени-улттык кундылыктарды  дурыс колдана бшу  аркы­
лы технологияньщ басымдыгына карсы туруга болады.
Дамыган  елдерде ХХ-гасырдыц ортасынан  бастап информация рево- 
люциясы  басталды,  бул  кубылыс  70-жылдардыц соцына таман  кушейе 
TycTi. 
К,огамныц  информатизациясы  деген1.шз
  - 
цогамдьщ  жэне  элеу- 
м ет т Ы  м ацы зы  бар,  экономикалык;,  к^цыцтыц,  саяси, элеууметтш жэне 
б а сц а M wdem m epdi шешуге цажеттг информацияны ете тез endipy жэне 
т арат у элеумет т ш -т арихи процесс
Информатизацияныц нэтижеа  - информациялык когамныц курылуы. 
Информациялык, цогам
 
- когамдык жуйе, ол:
1) 9p6ip индивид, ap6ip ужым, ep6ip мекеме езшщ кызметше кажетп 
барлык информацияны ала алуына мумкшдж беред1;
2) бул информацияны, ец бастысы, гылыми, саяси, экономикалык, тех- 
нологиялык бшмдерда экспоненциалдык (ашык турде дегещц б!лд1ред!) 
осу  зандары  бойынша ещцредц
3) алдыцгы eKi максатты жузеге асыруга кажетп (бутан eceirreriiii ма- 
шиналар мен коммуникация куралдары да к1ред1) Ka3ipri замангы инфор­
мациялык технологияларды enaipefli  жэне колданады;
4) материалдык enaipic, транспорт, байланыс, технологиялык процес- 
тер,  баскару,  бш м,  1здешстер мен  жобалау,  сервис,  адамдардыц кызмет 
саласы бойына жэне жеке араласуыныц непзп  салаларын толык немесе 
жартылай автоматтандыруды камтамасыз етуге кабшетп.
140

И н ф о р м а т и з а ц и я  
индустриальдк когамныц жалгасы жэне оныц кон- 
дырмасы.  Информация  кундылыгы  кай уакытта да  жогары  болды.  б1здщ 
заманда  бурынгыдан  да  кушейе  тусть  Ka3ipri  уакытта  жер  бет1ндеп  ма- 
териалдык  ресурстар  (ауыз  су,  таза  ауа,  кунарлы  жерлер,  энергия,  казба 
байлык,  Keaaepi  жэне  тагы  баскалары)  азая  туссе,  информация,  KepiciH- 
ше.  ш еказ ресурс.  Шрак; оны дамыту уишн бурын  калыптаскан  информа­
циялык технологиялар  - телефон,  пошта байланысы,  жазу, ауызша жетк- 
i3y  -  ж етк ш к аз,  компьютерл1к  жэне  коммуникациялык  технологияга 
непзделген  жаца  информациялык  технология  кажет.  Онсыз  экономика- 
ны,  когамды дамыту  мумкш  емес.  0нд1р1стщ  кейб1р салалары  информа­
ция 
келемш  б1рнеше  есе  арттыруды  кажет  етеди 
6 ip aK  
бул  шыгындар 
тубшде  ж еш сш   береди  Бул  тужырымныц  тамаша  дэлел1  ретшде  Жапо- 
нияда  1969  жылы  ресми  турде  жария  еттген   информатизацияландыру 
мен  информациялык когамга кешудщ мемлекетпк  концепциясы мен  мо- 
д ё й ш
 
айтуга  болады.  1971  жэне  1973  жылдардагы  экономикалык дагда- 
рыстардьщ алдын алу  максатымен жасалран дагдарыска карсы багдарла- 
ма  р ет в д е  жасалган  жэне  жузеге  асырылган  бул  шара  керемет  нэтиже- 
лер бердь Жапондыктар дагдарыстан  мейлшше аз  шыгындармен  шыгып 
кана койган  жок,  сонымен 6 ip re  элемге эй г ш   “жапон  гажабыныц” элеу- 
метпк жэне технологиялык непздерга  жасады.  Бул  мысал 
6i3 
ушш даму 
у л л а  
бола алады.  Бул жол ете киын, адамдардан бшмд1 жасай бшу eHepi 
мен  интеллектуальдшюп  кэаби   шеберл1кпен,  инновациялык технологи- 
ялармен уштастыруды талап етедй
6ipaK 
еркениеттщ жаца сатысына кете- 
ршудщ будан  баска жолы жок,  взге  жолдар тек кулдырауга апарады.
Ойымызды цорытссщ,  техника философиясы техника фенамеш таби- 
гатын, оныц пайда балу жэне даму кезецдерш жан-жацты зерттеп, оныц 
ЩШргЬ адамга, жалпы цогамга тиггзетт оц жэне mepic ьщпалын талдай- 
ды,  техниканыц бсташагы туралы гылыми балжамдар жасайды.

1 5- Т А К Ы Р Ы П
Д 1Н   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз еткпген)
1.  Дшд\  фипософияпыц тургыдан  зерттеудщ  ерекшелт. Д ш   цогам- 
дыц сананыц формасы реттде.
2. Дтнщ  элеуметтж жэне гносеапогияльщ тамырлары. Дшнщ функциялары.
3. Ацыл мен сеншнщ арсщатынасы. Дши сенш  бостандыгы мэселей.
Дш K33ipri замангы адам мен когамнын рухани ем1ршде ерекше орын апа- 
ды. Кецестк таптык идеология устемшк курган жылдары  дш б'фжакгы зерт- 
телгеш белгш. Дшнщ сонга жылдары кдркынды дамуы, кргамда дши сенщд1 
кэбылдаушылардыц санынын кептеп артуы дщщ жан-жакгы зерттеущ кажет 
етп  жэне  бул  багыттагы  жумыстар табысты  журпзшга  огыр.  Мысалы, Д1цщ 
тарих,  социология,  мэдениеттану,  саясатгану,  философия  жэне  тагы  баска 
гылымдар ез гылымдары децгейшен, эр турл1  аспектшерде зерттеуде.
Дгщц 
философиялыц
 зерттеудщ  ерекшел1ктерк
1)  философия  дшнщ адам  мен когамныц  рухани ем1ршлеп  кубылыс, 
когамдык сананыц  формасы  ретшдеп  мэнш  аныктайды:
2)  кезкарастыц Typi  ретшде зерттейщ;
3)  дшнщ  пайда  болуыныц  элеуметпк  жэне  гносеологиялык  себеп- 
TepiH талдайды;
4)  дшнщ когамда аткаратын  функцияларын  шкгейдо;
5)  сен1м  мен  акылдыц аракатынасы  мэЬелесш  карастырады;
6) Д1ннщ 
адам бойында адамгершштжп кдлыптастырудагы релш керсегеш;
7)  дши  сен1м  бостандыгы  мэселесш зерттейд!.
Д ш нщ  аныктамасы:  relegio - касиеттшк,  кудайылык  -  Абсолюттж 
бастаудыц,  Кудайдыц  бар  екецщ гш ен  туындайтын  жэне  соган  сэйкес 
мшез-кулык,  eMip  суру  тэрпбш ,  OMip  саптын  калыптастыратын  кезка- 
рас,  дуниетаным;  адамга  куш  беретш,  TipeK  болатын,  езш е  табындыра- 
тын  тылсым  кушпен  байланыстылык жэне  оган  тэуелдашк  ce3iMi.
Дш  курдел1  жуйе,  ол 
дши сананы,  дши институттарды,  дши цаты- 
настарды жене дши цызметт! цамтиды.
  Дшге: 
1) дши ЫЩ; 2) dinu сез- 
Ыдер;  3) dinu салттар;  4) дши уйымдар мен секталар
 юред*.
Дшнщ даму  сатылары:  1)  табиги  дш  -  бул  кезецде  табига  куштер 
кудайпар сиякты болып  Kepitmi; 2) зандык, сипаттагы дш   -  дши  кагида- 
лар  мен  ережелерш  булжытпай  орындау  талап  ет1дпи;  3)  акталу  д ш ,  ол 
Кудайдыц  алдындагы  кунэлш к,  букш  болмыстыц  KacipetTiJiiri  жэне 
Кудайдыц мешр1мдшп  сез!мшен  туындайды.
Д ш и сана  - жаратылыстан тыс куштерге,  цудайга деген сетмнен
142

туындайтын  квзцараотардыц,  идеялардыц,  нанымдардыц,  теориялар- 
дыц жиынтыгы.
 Дш и  сананын курылымына 
дш и психология
 (дши  идея­
лардыц  бел гш   oip  ж уйесш ен  байланысты  стихиялык турде  калыптаса- 
тын  тусш'нсгердш,  сез1мдердщ,  кен1л-куйпердщ,  эдет-дэстурлердщ   жи­
ынтыгы)  жэне 
diHu  идеология
  (дш и  идеялар  ж у й е а ,  оны  калыптастыру 
жэне тарату  icivteH дш и уйымдар, дшбасылар, дш и  кызметиплер айналы- 
сады) Kipefli. Дши  идеологияныц мацызды бвлщ  болып 
теология
 есепте- 
лёд!, ол кудай, оньщ касиеттери сапалары, белплер1 туралы ш м нщ  жуйел1 
баяндалуы  жэне  й ещ дей уй   Дши  сеж м ге  деген  ею  турл1  квзкарас  бар. 
AmeucmiK
 квзкарас дш  екцр шындыгын бурмалап, фантасти калы к тургы- 
дан  тусшд'фед!  десе, 
diudi цолдаугиылар
 оны  нагыз аки кат,  танымнын ен 
жогаргы  сатысы,  адам  е м 1рш 1ндеп  барлык  сурактарга  жауап  бере  ала- 
тын,  когамдык сананын баска формаларыньщ бэрщ ен асып тусетш  фор- 
масы деп  тужырымдайды.  Ka3ipri  когамда еюнин  квзкарас  басымырак- 
Д т нщ   пайда болу ceoenmepi мен м эт
 туралы  мэселе  философия  та- 
рихында  квптеген  философтардьщ  зерттеу  o6beictici  болды.  Дш   туралы 
ш лы м  - дштануда 
дтнщ  тамырлары
 деген угым  калыптаскан, бул угым 
дшн'щ  пайда  болу  себептерш ,  апеуметпк,  гносеологиялык  жэне  адам- 
герш ш ктж  мэнш  ашады.
Дш нщ   басты.  аныктаушы  тамыры  немесе  ceoeoi  регш де  квптеген 
галымдар 
злеум ет т к
 себептерд1  атайды.  Бул  себеп  алгашкы  кауымдык 
котам  адамдарынан  жаксы  кврщещ.  ЬСездейсокгык  устемдж  еткен  гигга- 
шкы кауымдык когам адамдары табигаттын дулей куштерше карсы туру Fa 
д эр м ен аз.  оларга тэуелд1  болды.  Стихиялык  табигат  куштерш  билеуге, 
взше  багындыруга,  когамдык  катынастарда  кундел1кп туындап  отырган 
:  мэселелерд1  шешуге  кажегп  практикалык куралдары  жок  адамдардын 
суйенгеш   езш щ   санасынын,  кйялдауынын  жем1Ы  -  фантастикалык 
куштерге деген  сеж м   болды.  Дш нщ  пайда болуыньщ осы элеуметтш се­
бептерш  Ka3ipri  заманда да квруге болады.  90-жылдардын басында букш 
поеткенеспк кещспкте дш нщ  вте тез каркынмен дамуы байкалды.  Буры- 
нгы  жуйе  куйреп.  жаца багыттар,  жаца когамдык  катынастар эл1  анык- 
талмаган  сол  кезецде  адамдарды ц  бойын  шарасыздык,  коркыныш, 
ум1тизд1к  би л ед!,  вм1рл1к  багы т-багдары н  жогалткан  адамдарды н 
к еп ш ш п   ездерш е  кажет  куш-куатты,  сеш м д1 дш нен  !здедк 
I 
Дш нщ  
гносеологиялык,
  тамырлары  болып  адамныц  танымдык  жэне 
психологиялык кызмет!  непздерш де  калыптасу  мумю ндш   жагдайлары. 
I  алгышарттары,  мумющйктер1  есептеледь  Таным  n p o u e c i  ею  жакты  - та­
нымнын 
объективтг
  мазмунын  ж эне  оныц 
субъективен
  формаларын 
!  (туйсж, кабылдау, елестету, угым, niKip жэне т.б.) камтитыны белгий. Дши 
I  санада  осы  процестщ   еюнин  жаты  басымырак.  Елестетуге,  логикалык
143

аналогиялар  мен  абстракциялар жасауга кабшеттшк тым эарелеш п, та- 
нымдык,  бейнелердщ  накты  заттардан  ажыратылу  Kayni  пайда  болады. 
Рациональдж танымга  кеб1рек  назар  аударудьщ  нэтижеанде угымдарда 
дуние  субъективл  бейнеленедк
Дшнщ элеуметпк жэне  гносеологиялык, тамырларыМен  катар 
психо- 
логиялыц
 тамырларын  да  атап  кеткен дурыс.  Бурын  б ел п а з,  жаца элеу- 
метт1к  езгерютер,  катынастар,  жагдайлар  жеке  адамньщ  бойында  да, 
когамда да жагымсыз эмоциялар тудыратыны  кумэназ. Эрине, адамдар- 
дьщ  6api  б1рдей  дш ге  бас  урмайды.  Б1рак  психологиялык-эмоциялык 
жагынан  алганда  тураксыз,  абстрактылык  ойлауга,  киялга,  эарелеуге, 
елестетуге  кеб1рек бешм  адам дшд1 тез1рек кдбылдайды.
Дшнщ  функциялары:
1)  эл еум етпк функциясы  - дш  кай заманда да когамдык процестерд1 
баскару  когамда  турактылык  сактау,  улттык  менталитет  калыптастыру 
кызметтер4н  аткарып  отырды.
2)  адамгерш!лйспк функциясы  - дш жалпыадамзаттык моральдык кдсиет- 
терд1 насихагтап, индивидтщ адамгершшк  келбегш  езгертуге упесш косады.
3)  компенсаторлык - адам киындык-дагдарыска ушыраган кезецдер- 
де дш  кэмекке  келш,  кайырымсыз дуниеш  о дуниедеп  мэцгш к бакытка 
умггпен  алмастырады,  адам га сешм-ж1гер,  рухани  куш  береди
Акыл  мен  сеш мнщ   аракатынасы  мэселесше  философия тарихын- 
да  уш  кезкарас  бар:  1)  Сешмдг,  дши  сешмд1  акыл-ойдан  жогары  кою, 
оны “К^удайдьщ жаратылыстан жогары сэулеа, нагыз акикат” деп 
T y c iH y ;
2)  сциентистпс  кезкарас  ceHiMre  непзделген  дшд1  акылга  непзделген 
гылымнан твмен кояды жэне дши сешм тубшде жогалады деп есептейдц
3) “ек! акикат”  - сешм мен акыл-ой катар eMip суре алады деп мойындау;
BipiHiui  кезкарас  Ортагасырлык христиандык жэне  мусылман  фило- 
софиясында басым болды. 
Августин,  Тергпуллиан,  Аквинат
 адамды  акыл 
адастырады,  сондыктан  кудайды  жэне  ол  жараткан  дуниеш  танып-б1лу 
уш ш  
ceHiM ж е т е в н й  деп  есептеди Тертуллиан:  “Сенемш, ce6e6i абсурд- 
ты”. CeHiM мен акылдьщ аракатынасын туЫщпруде Аквинаттьщ рёл! ерек- 
ше.  Ол  ceнiмдi  жогары  коя  отырып,  Оны  б1ржакты  колдамай,  акыл  мен 
се ш м н щ  
арасындагы  ортак  жактарын  да  талдауга,  олардыц  таным 
объектюш нщ  
6ip  екещ дгш е  жэне  таным  тэалдер  6ipiH-6ipi  толыктыра 
алатынына назар аударуга  умтылды.  КеМшрек оныц  У м ш  жалгастыру- 
шылар 
неотомизм
  багытын  калыптастырды,  1879  жылы  папа  Лев  XIII 
бул  багытты  христиандык  католиктж дшнщ  Heri3ri  кагидаларын  дурыс 
тусгшйретш  жалгыз  философия  деп  жариялады.  Б1рак  Ka3ipri  замангы 
томизм 
антропвлоггШыц
 сипатта, кудайды кана емес, адамды да кунды-
144

лык деп таниды, “адамнын eMip cypyi”, “экзистенция” угымдарын енпзд1.
Екшин  кезкарас  Кдйта  вркендеу,  Жаца  Дэу1р  кезендершдеп  гылы- 
ми-техникалык революциядан бастау алып, ХХ-гасырда, acipece кецеспк 
когамда ерекше дамыды. Бул кубылыс дши сешмнщтеменде'плуше, дшге 
сенуинлердщ кудалануына  экелдк
Уш1нш1 кезкарас Жана Дву ip гылымыньщ екш  Ф.Бэконнын ецбекте- 
р’шде  кездеседь  Менщ  ойымша,  осы  “ею  акикат”  принципш  куптауга 
болады.  K.a3ipri  замангы  когам  осы  устаным  бойынша  еш р  cypin  отыр 
десек,  кателеспеймзз.  Акыл  мен  сешмнщ,  гылым  мен дшнщ  гармоння- 
сынан, 
6ip -6 ip iH e TyciHicriKneH 
карауынан когам утпаса, утылмайды. Жеке 
адам денгейшен карастырсак. кудайга сокыр 
ceHin, 
дши салт-дэстурлерд1 
орындап,  сол  аркылы  вз{н  дшдар  адам  рет1нде  керсетш,  мактану,  ал 
кундел1кт1 вмфде зулымдык жасау, ез1цнен басканы ойламау, ягни сешмд1 
акылмен уштастырмау  мулдем  кате.
Дши  ссшм бостандыгы  - адамнын 
H e r i3 r i 
жэне ажырамас кукыкта- 
рыньщ 6ipi. Й|здщ когамымыз узак жылдардан  кешн осы TyciHiKKe келдк 
Казакстан Республикасы Конституциясыньщ “Адам жэне азамат” деп ата- 
латын  екщйй  б а р т н щ   19-бабынын  б'фшип  тармагы  жэне  22-бабынын 
гарщпп  жэне  ерЙнл тармактары  Казакстанныц ap6ip  азаматы  дши  бос- 
тандыкка кукылы  екешйгш  зан туршде беютедй
Сонымен цат ар, 
ap6ip 
адам 
ба’сЦа difidi 
устанган адамга да, 
ц/удайга 
сенбейтш адамга да тустстЫпен,  шыдамдыльщпен царауы 
miiic. 
Сон- 
да  гана  адаидардыц  арасында  достьщ.  сыйластьщ,  ынтымащтастыц 
цалыптасып,  цогамдагы  турацтыльщ сацталады.
145

ГЛОССАРИЙ
1.  АБСОЛЮ Т (  лат.  absolutus -  шартсыз,  ш еказ) -  и д е а л и с т  фило- 
софияныц  угымы,  барлык  бардьщ  (сущее)  б1ртутас,  жалпы,  бастаусыз 
жэне  ш еказ деп пайымдалатын,  кез-келген 
салыстырмалы жэне шарт- 
ты  болмыска кдрсы  койылатын  рухани  алгашкы  бастауын  б1лд1ред1.
2.  АБСОЛЮТТ1К  ИДЕЯ  -  Гегель  философиясыньщ  непзп  катего- 
риясы, универсумды толык, кушнде,  шартсыз,  накты жэне тулгалык, жал- 
пылык куШнде  6uwipefli (ягни,  субъектш1  де,  субстанцияны да).
3.  АБСОЛЮТТ1К  РУХ  -   Гегельдщ  философиялык,  жуйеанде  абсо- 
люгпк идеяньщ ез]ндж санасын  жузеге  асыратын  рух дамуыньщ корытын- 
ды  звеносы.
4.  АКСИОЛОГИЯ  - кундылыктар туралы  Ым,  адам  кызметшщ ба- 
гытталгандыгын, адамныц ic-кылыктарынын мотивациясын аныктайтын 
жалпы  мацызды  принциптердщ философиялык теориясы.
5.  А^ИКАТ -  танушы субъектшшщ обьектЫ дэл кушнде бейнелеу1, 
оны  ом1рде бар кушнде,  адамньщ эзшен  жэне оныц санасынан тыс жэне 
тэуел аз  керсетуц  сез1мд1к,  эмпирикалык тэжфибенщ,  угымдардьщ, 
идеялардьщ,  ицйрлердцй теориялардыц,  шмдердщ жэне диалектикалык 
дамушы дуниенщ тутас  бейнесшщ  обьективтж  мазмуны.
6.  АНТИНОМ ИЯ  (грекше  -  зацныц  ез1не  e3i  кайшы  келуО  -   1)  зат 
туралы eKeyi де кдйшылыкты пшрлердщ б!рл1г5, бул  пшрлердщ логика- 
лык  непзделу1  б1рдей дэрежеде  нанымды  бола алады;  2)  идеяны  немесе 
завды  дэлелдеп  тужырымдауга тырыскднда  пайымдалатын  жойылмай- 
тын  кайшылык,.
7.  АНТРОПОЛОГИЗМ  -  философиялык концепция,  оньщ ек1лдер1 
“адам” угымын н еп зп  кэзцарастык, категория деп карастырады жэне  та- 
бигат, ногам, ойлау туралы туашктер ж уйеан тек осы категория арцылы 
гана жасауга болады деп тужырымдайды.
8.  АЛЕЙРОН  (  apeiron  -  шектелмеген)  -  шеказ.  Анаксимандрдьщ 
пшршше,  формасы  жок алгашкы зат, барлык заттар  осы  апейрондардан 
куралган.  Натурфилософтар апейронды алгашкы бастау деп кабылдады. 
Платон  мен  пифагоршьшар оны  материяньщ синоним!  ретшде туандк
9.  АПОРИЯ  (грекше aporia - тыгырык)  -  кене грек философиясын- 
да iiieiuiMi  киын немее шешшмейтш мэселелерге байланысты цолданыл- 
ган  угым.
10.  АПОСТЕРИОРИ  ( лат.  a  posteriori -   келесщен)  -   тэж1рибеден 
алынатын  бш м.
11.  АПРИОРИ  (лат.  a  priori  -  тэж1рибеге  дейш)  -  тэж1рибеге,  ic- 
эрекетке дешн,  оган  тэуел аз танылатынды бивдретш  угым.
146

12. 
А РАЛ АСУ  - казак дуниетанымыньщкатегориясы, жекеадамнын 
гана емес, жалпы казак халкыньщ  e\iip  кевдспгшде езшщтуыскандарымен, 
отандастарымен, адамзатгьщ баска екщдер^мен 6ipre eMip суру тесш .
13.  АРХАТ 
I 
К ене  У н д 1  философиясынын  угымы,  “жауды  жецугш” 
дегенд1  бщщредц.  Архат деп  нирванага  жеткен,  сананын тыныш  агынын 
бузатын  куштарлык-кумарлык се з1мдерщ  жецген  адамды  атайды.
14.  АСЫЛ АДАМ , БЕКЗАТ АДАМ  (ЦЗЮ НЬ-ЦЗЫ )  I  адамгершшйт жо­
гары, жан-жакты жетшген, "алтын ортага" жеткен,  1зеттипк. шыншылдык, сак- 
тык  секщш  касиеттерге  ие  жене баска адамдардын адамгершшпспк  жеплуше 
кемектесуил адам. Конфуциийдщ niidpiHme, мундай касиеттерге мемлекетп би- 
леуил, баскарушы адам ие. Бул угымга карсы угым  -  "Томен адам” угымы.
15.  АТМ АН   -  бул  угымнын б1рнеше магынасы бар: "мен”, “ез1мд1”, 
"дене”. Б|рак атман угымынын ен басты магынасы - и н д и в и д у а л ен  жене 
универсалдык космостык психикалык болмыс  р етж деп   “адам”. Осы ма- 
гынада атман букш бар болып отырганнын генетикалык жэне субстанци- 
оналдык  бастауы, 
H e m i  ж ене  соны.  Атман  рухани  ж ене  денел[к  деп 
бел1нед1  делш генмен,  ол  кебш е  акыл-ойдан,  сез  бен  тыныстан  туратын 
рухани  бастау  ретгнде,  “брахман"  угымымен  б1рдей  денгейде туагаледо.
16.  А РХЕ ТИ П  - алгашкы образ, идея. Архетиптер  аналитикалык пси- 
хологияда инстинктшермен катар “ужымдык бейсаналылыктьщ" кагпар- 
ларында  болатын  ж эне  жалпыадамзаттык  символиканыц  непзш   куран­
ты н,  туа  бггкен  психикалык курылымдар болып  табылады.
17.  Б Е Й С А Н А Л Ы  (бессознательное) - кен магынасында - субъектшщ 
санасында  жок  психикалык лроцестердщ ,  операциялардын жене  жагдай- 
лардын жмынтыгы. Бул психикалыктьщсана кубылыстарынан сапалык жа­
гынан  езгеш е ерекше саласы.  Бейсаналы  шын  максаттары  мен  салдарла- 
ры сана денгеж нде тусшшмейтш жеке жене топтык мшез-кулыкты сипат- 
тайды.  Фрейд бейсаналыны сананын кызметше  карама-карсы аса зор куш 
ретшде  керсетедо.
18.  БИЛ1К - элеум етпк катынастар формасы, адамдар мен елеуметпк 
топтардын  кызмет!  мен  тэрттбшщ  сипаты  мен  багытына  экономикалык, 
идеологиялык  ж ене  уйымдастырушылык-кукыктык  механизмдер  аркы- 
лы,  сонымен  катар  беделдщ ,  дестурлердщ ,  куш  керсетуд1ц  кемепмен 
ыкпал ете алу  кабшет1мен сипатталады.  Баскару  жэне багыну принциш- 
не непзделген  катынастар бшпктщ мэш  болып  табылады.
19.  БО Л М Ы С   —  санадан  т е у е л а з  eMip  суретш  объективп  дуниеш  
б1дд1ретж  философиялык  угым.  Кен  магынасында  болмыс,  б1рдеценщ 
жалпы турде  eMip  cypyiH   б1лд1ретш  жалпы  жэне абстрактш  угым.
20.  Б У Л Ж Ы М А Й Т Ы Н   ИМ ПЕРАТИВ  (категорический императив)
- Кант философиясынын угымы,  жалпыга  б)рдей,  жеке принципке (мак-
147

симе) карама-карсы, мшдети турде орындалугатию мшез-кулйщтык; адам  . 
гершшктш  ереже.
21.  ВЕРИФ ИКАЦИ Я  -   гылыми  тужырымдардыц  акикаттылыгьп j 
оларды  эмпирикалык  тексерудщ  нэтижесшде  аныктауды  бшдфетш  ме 
тодологиялык  угым.
22.  ВОЛЮ НТАРИЗМ ( лат.  voluntas -   воля (ж1гер),  Ф.  Теннис  1881 
жылы  енпзген  термин)  -   философиядагы  идеалист!к  багыт,  йагерщ  бол  ; 
мыстыц жогаргы принцип! ретшде карастырады. Рухани болмыста ж1герд t 
6ipiHmi  орынга  коя  отырып,  волюнтаризм  барлык  заттыц 
Heri3i 
ретшд< 
интеллект,  акыл-ойды танитын  интеллектуализмге  (немесе  рационализм 
ге) карсы турады.
23.  ГЕНЕЗИС  (грекше genesis  -  шыгу,  калыптасу)  -  шыгу,  калып- 
тасу,  пайда болу, туындау,  белгш  6ip жагдайга, турге,  затка,  кубылыска 
экелетш  даму дегещц  бщщредь
24.  ГУМ АНИЗМ  (латынша humanitas  -  адамшылык)  -  адамды басть 
кундылык деп танитын антропологиялык багыт. Бастауын кене Римнен ал- 
ганымен, жеке багыт ретшде  Ренессанс дэу1р1нде каркынды дамыды.
25.  РЫ ЛЫ М Ф И Л О СО Ф И ЯС Ы  -гылыми-танымдык кызметтщ си- 
паттарын  зерттейтш  философиялык  багыт.  Тарихи-мэдени  контексте 
гылым  философиясыныц  басты  проблемалары  мынадай:  а)  гылыми 
биимнщ б1рл1п идеясы жэне онымен байланысты дуниенщ гылыми тутас 
бейнесш   калыптастыру  мшдет1,  детерминизм,  себептЫ к  угымдарын, 
динам икал ык жэне статикалык зандылыктардьщ аракатынасын сараптау;
б)  гылыми зерттеудщ курылымдык сипатгамалары - анализ бен синтездщ 
,  индукция  мен  дедукцияныц,  логика  мен  интуицияныц,  жацалык  ашу 
мен  непздеудщ,  теория  мен  фактшщ  аракатынасы;  в)  демаркация  про- 
блемасы  -  гылым  мен  метафизиканы,  математика  мен  жаратылыстану- 
ды, элеуметтж-гуманитарлык жэне жаратылысты гылымдык бшмд1 белу; 
гылыми бшмд1  непздеу  проблемасы,  верификация  жасауды сараптау; д) 
гылыми-зерттеу  парадигмаларын  карастыру;  е)  гылыми  бшмд1  гумани- 
зациялау  мэселеск
26.  ДАО  -  дурыс  жол,  космостык жэне  адам герш ткпк  зан,  Кытай 
философиясыныц  басты  категориясы,  ол  баска  категориялардыц  бэр1н 
камтиды.  Дао  езшен  e3i  дамитын  универсумнщ жогаргы  принцип!,  бар­
лык бар  нэрселердщ алгашкы бастауы, дуниенщ генетикалык б1рл1п  ре­
тшде туейдаршедк  бэр!  одан туындайды жэне бэр1  оган  кайта оралады. 
Сонымен катар, дао -  универсалдык зацдылык: Кектщ Цз! дао зацдарына 
багынады, ягни, адам Жер мен Кек зандары аркылы дао жолымен журедй 
адамныц ем1рлж максат-мшдет1  -  даоны  игеру, ягни, дурыс eMip суру.
148

27.  ДЕК О Н СТРУКЦ И Я  -  мэтшге катысты ерекше стратегия, “дест- 
эукцияны” да, реконструкцияны да камтиды.  Термин метафизикадэстур1 
эетшдеп  европалык  дастурд1  кайта  тусшуда  биш реди  мундагы  басты 
нэрсе  бузу  емес,  позитивт1  ман  курастыру.
28.  Д ЕМ И Ф О Л О ГИ ЗАЦ И Я - д ш и  философтар мен теологтар к,аси- 
етш мэтшдерд1  na3ipri  заман т ш н е аударганда колданатын  методология- 
лык тэалдерд1  белплеуге  арналган  термин.
29.  ДЕСТРУ КЦ И Я  -  философиялык онтологиялык конструкциялар- 
дын  непздемелерш  айкындау.  Деструкция, 6ip жагынан алганда, антика- 
лык  дэстур  ашк,ан,  кейш  умытылыцкыралган  мумкшд1ктерд1  ашады, 
ёкш ш   жагынан  -  болмысты  ез  белмен,  ш епне  жете  тусшуге  багыттай- 
ды.  Тарихи-философиялык  контексте деструкция адамнын  азшщ  накты 
уакытында аз  мэнш  табатын  езекп eMip суру  мумющцктерЫн 6ipi  peTi- 
нде тусЫ ледь
30.  ДЕФ И НИЦИ Я -  заттьщ мадызды ерекшел1ктерш немесе угымнъщ 
магынасын,  мазмунын  жене  шекараларын  айкындайтын  кыскаша  логи- 
калык  аныктама.
31.  ДИ А Л ЕКТИ КА  -  табигаттын,  когамнын,  адамнын  жэне  ойлау- 
дын  жалпы  зандары  туралы  гылым.
32.  ДИСКУ РСИВТ1 -  пайымдык, логикалык,, тжелей емес, сез1мд1к, 
тшелей,  интуитивтщен  езгеше.
33.  ДУ Н И ЕН 1Ц Д1Н И   БЕЙНЕС1 -  неп зп  элемент! — жалгыз Кудай 
бейнес1 (монотеистш д1ндер) немесе  кудайлар санынын KenTiri (полите- 
HcriK дшдер). Кай уакытта болмасын, барлык ДВДер бвдщ  эмпирикалык 
шындык аз бепмен  ем1р суре  алмайды  жэне взш-аз1  камтамасыз ете  ал- 
майды,  тек  жаратылган,  ceoe6i  ол  ек тн п ,  нагыз,  акикат  шындыктыц  - 
Кудайдын ж ем ю ,  проекциясы деп  есептейдь
34.  ДУ Н И Е Н Щ   ЕЫЛЫМИ  БЕЙНЕС1 — шындыктын жалпы  каси- 
errepi мен зацдылыктары туралы туЫшктердщ 1ргел1 гылыми TyciHikrepai, 
принциптерд1  жэне теерияларды  жалпы  корыту  мен синтездеу  нэтижес- 
шДе  курастырылган  тутас  бейнесь
35.  ДУН И ЕН Щ   Ф ИЛОСОФИЯЛЫ К  БЕЙНЕС1  -   кептурлй  BipaK 
6api  адам  жэне  дуние  катьгнасыныц  тец1репнде  калыптастырылган.  Бул 
катынас материалиетгк немесе идеалиспк, диалектикалык немесе метафи- 
зикалык, объективиста немесе субъективист  тургыдан тустш у! мумюн.
36.  Д Х А М М А   (пали  т ш н д е )  нем есе  Дхарма  (санскрит  тЫ н де) 
(dharma) 
-  б1рнеше  магынага  ие  угым.  Ец  ауел)  Будда  i i m (   рухани 
бш мнщ  квинтэссенциясы дегенд1 б1лд1ред1, ар-уждан, адамгершшк i л i м i, 
адшеттшк,  мшдет,  зан, табигат, дши  кагида жэне тагы баска угымдарды
149

6 ip iicrip efli. 
Темен Дхарма карапайым децгейдеп куб ыл ыстард ыц ерекетш 
ал Жогары Дхарма  болмыс зандылыктарыныц аскакдецгейде эрекет ету1ь 
тушншредь  Тагы 
6 ip  
магынасы  -  болмыстьщ элементтерь  Элемдш  про­
цесс  -  себептерден  туындайтын  жэне  ешуге багыт алган.нэзж,  еткшш 
72  дхарма-элементтердщ  езара  эсер  eTyi  жэне  оньщ  соцгы  нэтиж еа  • 
абсолютпк тыныш  куйге,  сенуге  жету.
37.  Д1Н ФИЛОСОФИЯСЫ  - кец магынасында  - дшге катысты фило­
софиялык устанымдардыц,  оныц табигаты  мен  функциялары туралы  кон- 
цепциялардыц,  кудайылыктыц 
e M ip  
сурушщ  философиялык  непздеме- 
лершщ,  сонымен  катар,  оныц табигаты  жэне дуние  мен  адамга катынасы 
туралы  философиялык  пайымдаулардыц  жиынтыгы;  тар  магынасында  - 
кудайылык пен дш туралы автономдык пайымдау,  философиялык пайым- 
даудыц ерекше типь
38.  ЕЛЕСТЕТУ -   1 )ертеректе  кабылданган заттьщ немесе кубылыс- 
тыц бейнесц  2) елестету  аркылы жасалган  бейне
39.  ЖАН  (грекше 
p s y c h e , 
латынша  anima)  -  кене  грек философта- 
рыныцы  тусЫ пнде  дене  мен  материяга  карама-карсы  субстанция,  пси- 
хикалык  кубылыстардыц,  сез1мдер  мен  умтылыстардыц, 
Tipi 
макулык- 
тьщ 
H eri3i 
жэне  оныц  санасыныц талпыныстарыныц жиынтыгы.
40.  ЖАТТАНУ  -  бастапкь^рл|ктщбузылуыныцнэтижешндекалып- 
тасатын,  субъект табигатыныц  жутацдануына,  езгеруше,  бурмалануына 
экелетш субъект пен оныц кандай да 6ip функциясьшьщ арасындагы каты- 
настар;  сонымен  катар,  осы  б 1рл1ктщ бузылуы  npoueci.
41.  Ж1ГЕР  -   адамныц  белгш}  6ip  ю-эрекеттерд!  орындауга  саналы, 
максатты турде  умтьшысы.
42.  ИДЕАЛДЫ  -  объектив^  шындыктыц субъективт1  бейнеа,  адам­
ныц  максатка  непзделген  кызмет1  процеанде  туындайды  (субъективтш 
идеализм).  ИДЕАЛДЫ  -  барлык заттардыц объектива eMip суретш мэш 
(объективтж  идеализм).
43.  ИДЕЯ - философиялык термин, “мен”, “магына” дегещй бшд1ред1 
жэне ойлау  жэне  болмыс  категорияларымен тыгыз байланысты.
44.  ИММАНЕНТТ1  -   затка,  кубылыска  немесе  процеске 
iu iK i 
тэн 
касиет  немесе зацдылык.
45.  ИНТЕНЦИОНАЛДЬЩ   -  феноменологияда -  сананын дуниеге 
мэнкалыптастырушылык  (смыслообразующая)  умтьшысы  сананыц  затка 
мэнкалыптастырушылык катьшасы, туйЫктердщ заттык интерпретациясы.
46.  И Н Т ЕРП РЕ ТА Ц И Я   -  тарихи-гуманитарлык  гылымдарда  - 
мэтшдердщ мэнд1к мазмунын угынуга багытталган мэт1нд1 тусшд1ру; ма- 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: