Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Әрінов Қ. К., Мұсынов Қ. М., Апушев А.Қ

 

238 

мөлшерде  кездеседі.  Қарақұмық  жармасындағы  ақуыздарға  жоғары 

ерігіштік тән. Олардың арасында суда еритіндері (альбуминдер) 58 %, ал 

тұзда еритіндері (глобулиндер) – 28 %. Салыстыру үшін – бұл қасиеттер 

тары жармасында тиісінше 5,2 және 5,8  %. 

Қарақұмық  жемісінің  құрамына  кіретін 

майлар 

тотықтануға 

жоғары  төзімділігімен  ерекшеленеді  және  соның  нәтижесінде  тіпті 

салыстырмалы  түрде  астығы  мен  жармасы  ұзақ  уақыт  сақталғанда 

қаңсымайды. 

Қарақұмық  жармасындағы  органикалық 

қышқылдар

  (алма, 

қымыздық, лимон) және көп дәрумендер құрамы (В1, В2 ,В6, Е, РР  ж.б.) 

ас қорытуды жақсартады, әрі адам ағзасында артық мөлшерде тұздардың 

жинақталуына кедергі жасайды. 

Жеңіл  сіңірілетін  ақуыздардың  айтарлықтай  көп  мөлшерде  болуы 

және  амин  қышқылдарының,  дәрумендердің,  органикалық  қышқылдар 

мен  әртүрлі  микроэлементтердің  қарақұмық  жармасы  мен  ұнынан 

дайындалатын  қоректік  азық-түліктің  оңтайлы  құрамы  адам  ағзасының 

физикалық  жүктемеге,  сонымен  қатар  радиоактивті  және  рентген 

сәулелеріне  жоғары шыдамдылық пен төзімділігін арттыруға мүмкіндік 

жасайды.  Олар  ішек-асқазан  ауруларымен,  қант  диабеті,  нефрит, 

мигрень,  жүйке  ауруына  шалдыққан,  жүрек-тамыр  ауруларының 

түрлерінен  зардап  шегетін  балаларға,  ересек  және  ауру  адамдарға  өте 

пайдалы, әрі қажетті. 

Қарақұмық  жармасынан  –  ботқа  (каша),  пудингілер,  запеканкалар, 

котлеттер, 

құймақ, 

пирогқа 

салынатын 

турамалар 

(фарштар) 

дайындалады. Қарақұмық ұны құймақ, варениктер, балалардың қоректік 

қоспаларын, 

дайындауда 

қолданылады. 

Майбұршақпен 

(қытайбұршақпен)  араластырып  әртүрлі  кондитер  өнімдерін,  оның 

ішінде шоколад дайындау өндірісінде пайдаланылады. 

Қарақұмықтың  бал  әкелетін  дақыл  ретіндегі  рөлі  де  зор.  Ғылыми 

деректерге  қарағанда  қарақұмықтың  әрбір  гектар  егістігі  орта  есеппен 

40-60  кг,  ал  қолайлы  жылдары  100  кг  дейін  бал  жинауға  мүмкіндік 

береді,  ал  оның  емдік  қасиеттері  жоғарыда  айтылған.  Сондықтан  бұл 

дақылдың  егістігі  бал  араларының  жақсы  азықтық  қоры  болып 

табылады. 

Қарақұмықтың  шырынды  өнімділігіне  ауа-райы  жағдайлары, 

сорттық  ерекшеліктері,  өсірудің  агротехникалық  шаралары  (себу 

мерзімі,  тыңайтқыштар,  пестицидтерді  қолдану  ж.б.)  әсер  ететіні 

анықталған. 

Қарақұмықтың мал шаруашылығы үшін де белгілі бір маңызы бар. 

Әдетте,  мал  азығына  астыққа  тазалағанда,  іріктегенде  және 

өндірістік өңдеуден өткенде алынатын қоспалар (семген, ұсақ, уатылған 

дәндер,  мал  азықтық  ұн,  кебек)  пайдаланылады.  Олармен  үй  құстарын, 

шошқаларды, 

азықтандырады. 

Мұндай 

жағдайда 

құстардың 

жұмырткалағыштығы  артады,  ал  ет  семіз,  әрі  ашық  түсті  болады. 

Шошқалардың  қосымша  салмағы  артады  және  майының  сапасы 

 

239 

жақсарады.  Шошқа  мен  ірі  қара  мал  төлдері  үшін  қарақұмық  мекені 

жақсы мал азығы. 

Қарақұмық  сабаны  қоректілігі  мен  сіңімділігі  жөнінен  астық  және 

бұршақ  тұқымдас  дақылдар  сабандарының  аралығынан  орын  алады. 

Жеміс салу кезеңінің басында жиналған қарақұмық массасы жасыл және 

құрғақ күйінде мал азықтық құндылығы бойынша шалғындық шөптерге 

таяу,  ал  оның  сүрлемі  ақуыздың  мөлшері  мен  қоректілігі  жағынан 

күнбағыс пен жүгері сүрлемінен қалыспайды. 

Бір есте ұстайтын жайт, ашық алаңдарда ұсталатын (бағылатын) ақ 

түсті  малдарды  мол  мөлшерде  және  ұзақ  уақыт  қарақұмық  сабаны, 

мекені пішенімен, немесе жасыл балаусасымен азықтандырғанда оларда 

«қарақұмық  бөртпесі»  ауруы  пайда  болады.  Ол  ауру  ылғалды 

қабықшалар  мен  терінің  пигменттелмеген  бөліктерінің  қызаруы  және 

қабынуынан  байқалады.  Аурудың  ұзақ  дамуынан  мал  терісіндегі  жүн 

қабатының  түсіп  қалуы  байқалады,  теріде  ісіктер  түзіледі  және 

коньюктивит,  стоматит,  ларингит  пайда  болады,  тіпті,  бастағы  мидың 

қабыну  үрдісі  жүреді.  Бұл  ауру  түрі  қарақұмық  өсімдіктерінде 

кездесетін  ерекше  зат  -  фагопириннің  –  болуына  байланысты. 

Жануарлар ағзасына енген фагопирин тері мен ылғалды қабықшалардың 

күн сәулесі әсеріне сезімталдығын арттырады. 

Ашық (ақ) түсті жануарларды қорада және әлсіз жарықта ұстағанда 

оларда  «қарақұмық бөртпесі»-нің  белгілері  байқалмаған.  Қарақұмықтан 

дайындалған мал азығын орташа мөлшерде, жас, көгермеген түрде және 

басқа  мал  азығымен  араластырып  азықтандырса  бұл  аурудан 

сақтандыруға  болатыны  дәлелденген.  Қарақұмық  сабаны  мен  мекенін 

малға буға қыздырып, немесе, басқа дақылдардың сабаны және мекенін 

орналастырып түйіршіктер мен брикеттерге өңдеп берген дұрыс. Қоңыр 

түсті малдар «қарақұмық бөртпесімен» залалданбайды. 

Қарақұмық  сабанынан жоғары сортты поташ (К

2

СО

3

) өндіріледі. 

Қарақұмықтың  жеміс  қабығы  (лузгасы)  негізінен  клетчатка  мен 

пентозандардан  құрылған.  Оның  құрамында  қорытылатын  қоректік 

заттар  жақтың  қасы  және  мал  азықтық  мақсаттарға  тікелей 

пайдаланылмайды. Алайда лузганың құрамында айтарлықтай мөлшерде 

полисахаридтар  болады,  ал  бұл  микробиологиялық  өнеркәсіпте  мал 

азықтық ашытқылар өндіру мүмкіндігінің барлығын көрсетеді. 

жүктеу/скачать 12,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: