Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Әрінов Қ. К., Мұсынов Қ. М., Апушев А.Қ



Pdf көрінісі
бет242/490
Дата11.12.2021
өлшемі12,59 Mb.
#79075
1   ...   238   239   240   241   242   243   244   245   ...   490
Байланысты:
index (15)

ДӘНДІК ЖҮГЕРІ 

 

Халық  шаруашылығындағы  маңызы.



 

Дүниежүзінде  жиналатын  жүгері 

дәні өнімінің 20-25%-ы азық-түлік ретінде қолданылады, соның өзінде  ол, осы 

мақсатта ең көп пайдаланылатын дақыл болып есептеледі.  Жүгері дәнінен ұн, 

жарма,  барлығы  250-ден  астам  тағам  түрлері  дайындалады.  Кондитер 

бұйымдарын  даярлау  үшін  оны  бидай  ұнына  қосады,  өнеркәсіптік  жағдайда 

жүгері дәні  крахмал, декстрин, спирт, глюкоза,  қант, май, бал,  аскорбин және 

глютамин қышқылдарын алуға қолданылады. Оны техникалық дақыл ретінде 

де  кеңінен  пайдаланады.  Сүттеніп  піскен  кезінде  жиналған  жүгері 

собықтары 

консервіленген 

(қантты 


жүгері),  мұздатылған 

түрде 


қолданылады. 

Жүгері  дәнінің  құрамында  9-12%  ақуыз,  65-70%  азотсыз  экстракты 

заттар  (АЭЗ),  4-6%  май,  1,8-2,2%  клетчатка,  1,2-1,5%  күлді  заттар,  12-

14%  су  болады.  АЭЗ  құрамына  90%  крахмал,  10%  тростник  қанты 

кіреді.  Крахмал  эндоспермде,  қант  ұрықта  шоғырланады,  дәннің 



 

262 


майлылығы 6,5%, ал ұрықтың майлылығы 40%-ға дейін жетеді. Ұнның 

сапасын көтеру үшін, тартар алдында бөлініп алынған дәннің ұрығынан 

тағамдық және дәрілік май өндіріледі. 

Дән  құрамында  ақуыз,  көмірсулар,  майлар,  күлді  заттардан  басқа 

ферменттер  мен  витаминдер  бар.  Ферменттер  тұқымдағы  қоректік 

заттар  қорын  өніп  келе  жатқан  ұрыққа  сіңімді  жағдайға  дейін 

ыдыратады.  Негізгі  ферменттер:  диастаз  көмірсуларды  ыдырататын 

(крахмалды  қантқа  дейін),  липаза,  майларды  ыдырататын,  ақуыз 

заттарды  өзгертетін-протеолетикалық  ферменттер,  тотықтырушы 

ферменттер-пероксидаза. 

Витаминдер  -  адам,  жануарлар,  өсімдіктер  өмірінде  маңызды  рөл 

атқаратын күрделі және әртүрлі химиялық қосындылар. Жүгері дәнінде 

В витаминінің кешені (В

1

, В



2

, РР, В


6

) және А провитамині. 

Жүгері егісін табиғи - экономикалық аудандарға дұрыс орналастырғанда 

және  жоғары  агротехника  қолданып  өсіргенде  одан  өте  жоғары,  тұрақты 

дән және көк балауса өнімі алынады. 

Малазықтық  дақыл  ретінде  де  жүгерінің  маңызы  зор.  100  кг  жүгері 

дәнінің  қоректік  құндылығы  134  малазық  өлшеміне  тең  болса,  ондағы 

қорытылатын  ақуыздың  мөлшері  7,9  кг,  1  кг  дәнде  2-3,4  г  лизин,  1-2  - 

метионин,  0,5-1  г  триптофан  болады.  Демек,  жүгері  дақылының  дәні 

барлық мал түрлеріне бағалы құнарландырылған жемазық. 

Жүгері  біздің  елімізде  сүрлемдік  дақыл  ретінде  бірінші  орында.  Оның 

сүттену-балауыздану  мен  балауызданып  пісу  кезеңінде  жеке  собықтарынан, 

немесе  собықтарын  жапырақтары  және  сабақтарымен  қосып  сүрлем 

дайындайды.  Жүгері  сүрлемінің  жемдік  қасиеті  өте  жоғары.  Сүрлемнің 

ақуыздық  тепе-теңділігін  арттыру  үшін  оған  бұршақты  шөптерді  немесе 

жембұршақты қосқан дұрыс. Жүгерінің құрғаған жапырақтары мен сабағын 

малға  азық  ретінде  туралған  күйінде,  әсіресе  шырынды  жемдермен 

араластырып  та  пайдаланады.  Ал  жүгерінің  жасыл  жапырақтары  мен 

сабақтары өңдемей-ақ тамаша мал азығы. 

Жүгерінің жасыл балаусасында жинаудың алдында 21,8% құрғақ зат, 

2,5%  протеин,  1,8%  ақуыз,  0,9%  май,  4,7%  клетчетка  және  12,4%  АЭЗ 

болады. 


Жүгеріні  өнеркәсіптің  түрлі  салаларында  да  кеңінен  пайдаланады. 

Дәнінен спирт, крахмал, сірне, глюкоза, өсімдік майын өндіреді; сабағынан, 

собық  өзегі  мен  орамынан  -  линолеум,  қағаз  және  тағы  да  басқа  заттар 

жасайды. 

Жүгерінің  агротехникалық  мақызы  да  зор.  Отамалы  дақыл 

болғандықтан,  өзінен  кейін  егістік  жер  жақсы  қопсыған,  арамшөптерден 

тазарған  және  тамыр,  сабақ  қалдықтары  түрінде  органикалық  заттармен 

молайтылған күйде қалады. Сондықтан жүгері басқа дақылдар үшін жақсы 

алғы дақыл. Оны сүрі жерлерге ықтырма жасауға да себеді. 

Жүгерінің шыққан тегі - Орталық Америка. Бұл дақыл XV ғасырда 

Америкадан Испанияға әкелінген. Россияда, Қавказда, Молдавияда және 



 

263 


Украинада екпе дақыл ретінде XVII ғасырдан бастап егіле бастаса, қазір 

басқа да солтүстік аудандарға тараған. 

Жүгері дуниежүзінде кең тараған дақыл, егіс ауданы жөнінен (140,1 

млн  га)  бидай  мен  күріштен  кейін  үшінші  орында.





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   238   239   240   241   242   243   244   245   ...   490




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет