358
қышқылдарын және глицеринмен байланысты май қышқылдарын
нейтралдауға қажет мөлшері: ол сан 170-200 аралығында өзгереді және
сабын өндірісінде маңызды көрсеткіш.
Тұқымдарындағы майдың мөлшері мен сапасы бойынша майлы
дақылдардың салыстырмалы сипаттамасы 34 – кестеде келтірілген.
Кесте 34. Майлы дақылдардың тұқымдарындағы майдың мөлшері
мен сапасы
Дақыл
Абсолют құрғақ
тұқымдағы майдың
мөлшері, %
Йодтық
сан
Сабындану
саны
Қышқылдық
сан
Күнбағы
с
29,0-56,9
119-144
183-196
0,1-2,4
Мақсары
25,0-32,0
115-155
194-203
0,8-5,7
Жер
жаңғағы
41,2-56,5
83-103
182-207
0,03-2,24
Майбұр
шақ
15,5-24,5
107-137
190-212
0,0-5,7
Көкшіл
сұр
қыша
35,2-47,0
92-119
182-183
0,0-3,0
Ақ қыша
30,2-39,8
-
-
-
Күздік
рапс
45,0-49,6
94-112
167-185
0,1-11,0
Жаздық арыш
25,6-46,0
132-153
181-188
0,2-13,2
Майкене
47,2-58,6
81-86
182-187
0,9-6,8
Күнжіт
48,0-63,0
103-112
186-195
-
Ляллема
нция
23,3-37,3
162-203
181-185
0,8-4,4
Перилла
26,1-56,0
181-206
189-197
-
Майлы көкнәр
46,0-56,0
131-143
192-198
-
Майлы зығыр
30,0-47,8
165-192
186-195
0,5-3,5
КҮНБАҒЫС
Морфологиялық ерекшеліктері.
Күнбағыс астра (Asteraceae)
тұқымдасына жатады, біржылдық күнбағыс (Heliаnthus annuus) екі
дербес түрге ажырайды – мәдени күнбағыс (H.a. culfus) және жабайы
күнбағыс (H.a. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына – егістік
(H.a.c. safivus) және әшекей күнбағысы (H.a.c. ornamentalis) – бөлінеді.
Шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша
күнбағыстың үш тобы ажыратылады: майлы, шағылатын және аралық.
Майлы күнбағыстың өндірістік маңызы бар.
Біржылдық күнбағыс – шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті,
топыраққа 2-4 м дейін бойлайды және 100-120 см дейін жан-жағына
тарайды. Сабағы – тік өседі, қатты түктермен көмкерілген, ішкі қуысы
борпылдақ өзекпен толтырылған, биіктігі 0,7-4,5 м дейін (майлы
сорттары бұтақтанбайды және 2,5 м дейін). Жапырақтары қарапайым,
359
ірі, сағақты, сопақ-жүрек пішінді, қатты түктермен жабылған, ұштары
үшкірленіп аяқталады, ара тісті. Төменгі жапырақтары (2-3 жұбы)
қарама-қарсы, ал жоғарғылары кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры –
диаметрі 15-25 см, дөңгелек пішінді себет. Оның негізін гүл тұғыры
құрайды, шеттерінде жыныссыз тілді, насекомдарды тарту үшін, ал
ортасында – қос жынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Олар бірұялы
жатыннан және бес аталықтан тұрады. Жемісі – шекілдеуік, 4 анық
көрінген қыры болады, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады.
1000
шекілдеуігінің
массасы
майлы
сорттарында
40-80г,
шағылатындарында – 170 г-ға дейін (Сурет 31).
Өзінің дамуында күнбағыс мынадай өсу және даму кезеңдерінен
өтеді: тұқымының өнуі, көктеуі, бүрленуі, гүлденуі, шекілдеуігінің өсуі,
толысуы, пісуі (физиологиялық пісу кезеңінде себеттің төменгі жағы
сары түске енеді, ал шекілдеуігінің ылғалдылығы 34-40%, толық пісу
кезеңінде себет сарғыш-қоңыр түсті, тілді гүлдер қоңырланып түсіп
қалады, жапырақтары қурап түседі).
Достарыңызбен бөлісу: