Морфологиялық  сипаттамасы,  биологиялық  ерекшеліктері

 

375 

төменнен  жоғары  қарай  жіңішкере  береді  және  төменгі  бөлігінің 

диаметрі 3-12 см аралығында. Биіктігі сортына байланысты өзгереді. 

 

 

Сурет 36, Мақсары. 1, 2 – егін көгі мен ересек өсімдігі; 3 – сабақтың жоғарғы 

бөлігі  (жапырақ,  гүл  шоғырымен);  4  –  алғашқы  нағыз  жапырақтары;  5  –  себет;  6  – 

шекілдеуігі. 

 

Мақсары  жапырақтары  –  отырмалы,  сағақсыз,  жалаңаш,  етті, 

ланцетті  пішінді  және  сабақта  бір  біріне  қарама  қарсы  орналасады. 

Жапырағының  шеттері  тісті,  түрлеріне  қарай  өткір  тікенді  немесе 

тікенсіз  болады.  Сабақтың  ортасындағы  жапырақтары  ірі,  ал  жоғары  

жағындағылардың  аумағы  кішірейіп,    гүл  шоғыры  орамына  айналады. 

Толық  жетілген  жапырақтарының  ұзындығы  9-25  см,  ені  3-8  см.  Бір 

өсімдікте 80-200 дана әртүрлі көлемді жапырақтар қалыптасады. 

 

Мақсарының  гүл  шоғыры  –  диаметрі  1,5-3,5  см  тостағанша. 

Гүлдері түтікті, бес бөлікті күлтешелерден тұрады, сары немесе қызғылт 

түсті,  оның  құрамында  бояғыш  зат  картамин болады,  жатыны  бір  ұялы 

және  бағаналы.    Дақыл  көбінесе  жәндіктер  арқылы  айқас  тозаңданады. 

Жемісі ақ түсті тұқымша, жалаңаш, жылтыр, төрт қырлы. Бір өсімдікте 

5-50 тостағанша, оның әрқайсысында 25-60 дана тұқымша болады. 1000 

тұқымшаның  массасы  25-52  г.  Аралығында  ауытқиды.  Қауыздылығы 

тұқым  массасының  40-60%  құрайды,  қабығы  қатты,  панцирлі.  Піскен 

кезде  тұқымы  шашылмайды,  өйткені  орамының  ішкі  жапырақшалары 

тығыз қабысып тұрады. 

 

Мақсары  –  жылу  сүйгіш,  қуаңшылыққа  төзімді,  қысқа  күннің 

өсімдігі  және  құрғақ  континентальді  климатқа  жақсы  бейімделген. 

 

376 

Жылуға  талабы  ерекше,  әсіресе  гүлдену  және  тұқымының  пісуі 

кезеңдерінде  оны  өте  қажетсінеді.  Құрғақшылыққа  қарағанда  осы 

кезеңдердегі  жауынды  күндерді  қаламайды,  өйткені  жауынды  күндері 

өсімдік  нашар  тозаңданады  және  шіру  қаупі  туындайды.  Мақсары 

тұқымы  +1-2°C  өне  бастайды,  +4-5°C  жеткенде  толығымен  өнеді.  Егер 

топырақтың  тұқым  сіңіру  қабатындағы  температура  +5  °C  болса,  онда 

өскін – 16 тәулікте, 9°C – 9 тәулікте, ал 15°C – 4 тәулікте пайда болады. 

Мақсарының  өсіп  жетілуі  үшін  қажетті  5°C  жоғары  температура 

жиынтығы  –  2000-2900°C,  ал  15°C  жоғары  –  1500-2400°C.  Мақсары 

өніп-  өсу  барысында  тұқым  жарнағын  жер  бетіне  шығарады.  Өскіні 

пайда болғаннан кейін 60-70 тәуліктен кейін гүлдейді, гүлдену кезеңі 25-

30  күнге  созылады.  Алдымен  негізгі  сабақтағы  орталық  тостағаншалар 

гүлдей  бастайды,  содан  кейін  бұтақтағы  тостағаншалар  гүлдейді. 

Гүлдену тұқымның пісуі кезең аралық ұзақтығы 30-40 күндер құрайды. 

 

Мақсарының  вегетациялық  кезеңінің  ұзақтығы    себу  мерзіміне 

және  өсіру  жағдайына  байланысты  кең  ауқымда  өзгереді.  Дақылдың 

көктемгі  егісінде  вегетация  кезеңі  110-115  күнге  созылса,  ал  күзде 

себілген мақсары 200 күнде піседі. Қазақстанның оңтүстігінде дақылдың 

вегетация кезеңінің ұзақтығы 109-116 тәулікке тең ( Арыстанғұлов  С.С., 

2003). 

 

Мақсары  –  жарық  сүйгіш  өсімдік.  Жарықтың  жақсы  түсуі  дақыл 

тамырының  тереңге  бойлауына,  жапырағының  мол  болуына,  ерте 

гүлденуіне септігін тигізеді және тозаңдануы жақсарады. 

 

Мақсары  қуаңшылыққа  төзімділігі  жоғары  бола  тұра,  ылғалды  да 

қажетсінеді.  Дақыл  тұқымы  топырақтан  өз  массасынан  30-40%-дан 

ылғал  сіңіргеннен  кейін  өне  бастайды.  Ылғалға  барынша  қажетсіну 

кезеңі  шашақтану  гүлдену,  осы  кезеңде  ылғалдың  молдығы  өсімдік 

қуаттылығы  мен  өнімділігін  арттырады,  ал  аз  болуы  бұтақтануды 

азайтады, жапырақ көлемін кішірейтеді және өнімділікті төмендетеді. 

 

Топырақ  типі  мен  қоректік  заттарға  талаптары.  Көптеген  

ғалымдардың  тұжырымы  бойынша  мақсары  топырақ  талғамайды, 

құнарлылығы төмен жерлерде де тәп тәуір өнім қалыптастырады. 

 

Қазақ  ұлттық  аграрлық  университеті  ғалымдарының  (С.С. 

Арыстанқұлов,  2008)  зертханалық  тәжірибелерінде  мақсары  тұқымы  ас 

тұзының әртүрлі концентрацияларында сыналған (NаCL – 0,25-1,0%) тұз 

мөлшерінің жоғарлауына қарамастан зертханалық өнгіштік 60-70% - дан 

төмендемеген.  Тұзға  төзімділік  жергілікті  жағдайға  бейімделіп  өскен 

тұқымдарда сырттан әкелінгенге қарағанда 10-15% жоғары болған. 

Мақсарының  жақсы  өсіп  дамуы  үшін  топырақ  реакциясы  рН  5-8 

аралығында болғаны дұрыс. 

Мақсарының  топырақтан  сіңіретін  қоректік  заттарының  мөлшері 

дақылдың  сортына,  вегетация  кезеңінің  ұзақтығына,  жапырағының 

ассимиляциялық  белсенділігіне,  топырақ  және  ауа  –  райы  жағдайына, 

ылғал  қабылдау  мүмкіндігіне,  топырақ  құнарлығына  және  өсіру 

технологиясына  байланысты  өзгереді.  Мақсары  дақылы  азот,  фосфор 

 

377 

және  калий  элементтерін  өсіп  дамуының  барлық  кезеңдерінде 

қажетсінеді,  алайда  өсімдіктің  қоректік  заттарды  ең  көп  қажет  етуі 

шашақтану-  гүлдену  кезең  аралығына  сәйкес  келеді.  Бұл  мезгілде 

топырақтан  азоттың    барлық  қажетті  мөлшерінің  60%,  фосфор 

қышқылының – 80% және калийдің – 90% шығындайды. 

жүктеу/скачать 12,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: