23
Деформация салдарынан алғашында жазық бағытта қабаттасқан
жыныстар тобы қатпарлар түзіледі; олар жарықтарға үзіліп,
бӛлшектері бір-бірінен ығысып, алшақтайды.
Осы қатпарлар,
жарықшақтар, бӛлшектер тау жыныстарының дислокацисы деп
аталады (латынша «дислокатио» - бұзамын). Оларды тік
жарлардан,
жол
оймаларынан
кӛруге
болады.
мұндай
бұзылыстардың жату тегін, кеңістікте
орналасуын біріктіріп,
қабаттардың құрылымы деп атайды. Мысалы: мұнай, газ кендері
иіні жоғары қараған сентиклиналь қатпарларында шоғырланады.
Жер
қабығының
қозғалыстарын,
деформациясын,
дислокацияларын геологияның арнаулы саласы тектоника
(грекше «тектоникс» - құрылуы, құрушы) немесе геотектоника
зерттейді. Ендеше тектоника термині – құрылым.
Бұл Жерде
деформация-процесс, дислокация – сол процестің нәтижесі, ал
тектоникалық қозғалыс – себебі немесе салдары.
Тектоникалық қозғалыстар былай жіктеледі: 1) тік
бағыттағы; 2) жазық бағыттағы.
Тектоникалық қозғалыстар ӛткен мерзіміне байланысты 3-ке
бӛлінеді: - қазіргі кездегі, ӛткен уақыттағы, теріс бағыттағы.
Тектоникалық
қозғалыстар
тікелей
экзогендік
(сыртқы)
процестермен байланысты жүреді.
Тектоникалық бұзылу – дислокацияларды мынадай 2 түрге
жіктейді: 1)
қатпарлық немесе пликативтік; 2) жарылу немесе
дизъюктивтік (лат. «пликатио» - бүктеу, бүктелу, ал «дизъюкто» -
үзіп ажырату болып табылады). Пликативтік дислокация
нәтижесінде жыныс қабаттарының жазық жатуы бұзылып,
қатпарлар түзіледі. Қатпар деп, қабаттардың толқын тәрізді иілуін
айтады. Қатпарлар иіне сай 4 түрге жіктеледі: 1) антиклиналь; 2)
синклиналь; 3) флексура; 4) моноклиналь.
Антиклиналь деп,
иіні жоғары қараған, қанаттары кері
жақтарға еңкіш қатпарды атайды (грекше «анти» - қарсы, «клин»
- бұрыш, кӛлбеу).
Синклиналь деп, иіні тӛмен қараған, қанаттары бір-біріне
қарай еңкіш қатпарларды айтады (грекше «синклио» - еңкейемін).
Сонда антиклиналь ӛзегінде ең кӛне жыныстар, синклинальда –
ең жас қабаттар орналасады.
24
Флексура (латынша «бүктеме»)
деп - екі қанаты қия
кӛлбеумен жалғасқан иінді атайды. Сонда флексураның екі
қанатының биіктігі екі деңгейде болады.
Моноклиналь деп - аумақты жерде бір бағытта кӛлбеу
жатқан қабаттарды айтады.
Достарыңызбен бөлісу: