Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
кітап 2
|
1.3 Организмдердің өзара симбиотикалық қарым- қатынасы Биотикалық факторлар - бір организмдердің тіршілік етуі барысында басқа организмдерге әсер і. Биотикалық қарым-қатынастардың негізгі типтері: б әсе келестік, жыртқыштық, комменсализм, мутуализм, симбиоз, синойкия, паразитизм. Биоценозда әр түрлі түрлер арасында белгілі бір қарым-қатынастар қалыптасады. Оның негізі қоректік тізбектерге байланысты екені белгілі. Десе де, организмдер арасындағы кеңістіктік қарым-қатынастар да негізгі роль атқарады. Қоректік тізбектер өсімдік, құстар жән е жануарлар арасында болады. Б әсек елестік - бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек, тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайындағы қарым-қатынастардың көрінісі. Кезінде Ч.Дарвин түр ішіндегі б әсек елестікті тіршілік үшін күрестің маңызды әр і жоғарғы формасы ретінде бағалаған. Бұл көрініс өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байқалады. Мысалы, к әд імгі шыршалардың өздігінен 19 сиреуі немесе құмырсқалардың қырылу арқылы популяциясын реттеуі жатады. Түраралық б әсек елестік әр түрге жататын түрлер арасында болады. Ол бірде айқын білінсе, бірде онша байқалмайды. Сондықтан эколог Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш уақытта бір жерде өмір сүре алмайды. Оның біреуі белсенді түр ретінде басымдылық көрсетіп, екіншісін ығыстырады немесе жойып жібереді. Бұл әр ине қоректік ресурсқа тәу елді болған жағдайда іске асады. Кейбір жағдайда б әсек елестік қоректік фактор арқылы емес басқа да (мінез-құлық, тұрағы үшін, аумақтық т.б.) факторлардың жетіспеуінен де болады. Жыртқыштық - қорек, аумақ, т.б. ресурстар үшін бірін-бірі өлтіру, қуу, жеу арқылы көрініс береді. Жыртқыштық - түрлер арасында болатын қарым- қатьшастардың ең жоғарғы формасы [9]. Жыртқыштық организмдер үшін оңайға түспейді. Ол үшін жыртқыш жемтігін алдымен іздеп тауып, ұстауы қажет. Ал жемтік өз кезегінде жауынан қорғану үшін жоғары бейімделушілік қасиетке ие болады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы дамып, организм бойында морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық т.б. өзгерістерге алып келді. Олар өсімдіктерде тікен, қабық, жағымсыз иіс түрінде білінсе, жануарлар дүниесінде ұлы бездер, панцирлер, қорғаныс түстер, мінез-құлкының өзгеруі, түрін өзгерту, денесінің кейбір мүшесін бөліп тастау, қашып кету, жасырыну т.б. құбылыстар арқылы жүзеге асады. Тіпті құстар, тұз тағылары сес көрсетіп, қарсы шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейімделген. Эволюция барысында кейбір жыртқыштар жемтігін таңдап жеуге, екіншілері көпқоректілерге айналған. Мәсел ен, қасқыр көпқоректі болса, ал кейбір құстар тек балықпен қоректенуге бейімделген. Тіпті кейбір ірі жыртқыштар қорегін таңдаумен қатар өзіне тән агрессивті, баяу, кейде пассивті (өлекселермен қоректенетіндер) формалары келіп шыкқан. Сондай-ақ табиғатта жән діктермен қоректенетін де автотрофты өсімдіктер болады. Олар ж ән діктерді еліктіріп, 20 қармап алады да органикалық қышқылдар мен ферменттердің көмегімен қорытады. Жән діктермен қоректену арқылы өсімдіктер субстраттағы азоттың ж ән е басқа жа қоректік заттардың жеткіліксіздігін осылай толтырады. Жән діктермен қоректенетін 500-ге жуық өсімдіктер белгілі (көпшілігі тропикада кездеседі). Ә детте мұндай өсімдіктер топырақта азот, фосфор, калий элементтері жеткіліксіз жерлерде (суларда, батпақты жерлерде) өседі. Жән діктерді еліктірудің жолдары да әр түрлі: біреулерінде су асты жапырақтарының қапшық сияқты мүше түзуі, екіншілерінде жапырақ сағағының жоғарғы жағы құмыра т ә різді болады. Беті жылтыр болғандықтан ж ән діктер одан тайып кетіп отырады. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|