Тіршіліктің тіршілік формасы ретінде көрінісі

11 
симпатриялық түр түзілу, дивергенттік түр түзілу, 
филогенетикалық түр түзілу, гибридтік түр түзілу. 
Аллопатрикалық 
түр 
пайда 
болуын 
басқаша 
географиялық деп атайды. 
Аллопатриялық түр түзілу (
ә
р жақта оқшауланған) 
бастапқы түр ареалының шеткі аймақтарда орналасқан бір 
немесе бірнеше аралас популяциялардан жаңа түрлердің 
түзілуін айтамыз. Бұл кезде қандай да болса, кең таралған бір 
түр ареалы бірнеше бөліктерге бөлініп кетеді. Мысалы, 
Еуропаның, Кавказдың ж
ә
не Қиыр шығыстың орман 
алқаптарында өсетін інжугүлдің бірнеше түрі бар. Ғылыми 
деректерде мұз басу д
ә
уірінде інжугүл ареалы бірнеше 
бөліктерге бөлініп кеткен. Кейін келе інжугүлдің жаңа 
түрлері климаты біршама өзгерген Закавказье. Жерорта теңізі 
маңында жеке-жеке арелдарға ие болып, оқшау дами бастады. 
Симпатрикалық түр пайда болуы бастапқы түр ареалының 
ішінде пайда болуына байланысты. Филетикалық түр пайда 
болуы түр бірнеше ұрпақ бойы өзгеріп жаңа түрге айналады. 
Осы топтың морфологиялық сипаттамасын салыстыру 
арқылы ғана түр бөлінеді. Филетикалық эволюция н
ә
тижесін 
палеонтологиялық материалдарды пайдаланып қана зерттеуге 
болады. Филетикалық қатардағы түрлер арасындағы шекара 
шартты болады [4]. 
Табиғатта аса алшақтап кеткен ең соңғы формалар ғана 
үнемі сақталып қала бермей, ортаңғы формалар да тірі қалып, 
ұрпақ бере алады. Ең соңғы формалардан кейде бір форма, 
тіпті одан да көп формалар дамуы мүмкін. Егер орта жағдайы 
өзгермесе немесе ұзақ уақыт бойы аздап қана өзгерсе, онда 
түрдің ата тегімен салыстырғандағы өзгерісі айтарлықтай 
болмайды. Үстіміздегі ғасырдың 30-жылдары ғалымдар 
популяцияға түрдің тіршілік ету формасы ретінде назар 
аудару. Жаңа зерттеулер эволюция процесінің түр ішінде 
жүріп, түрішілік жаңа топтамалар-популяциялар мен түр 
тармақтарын түзетін ең бастапқы кезеңін айқын түсіндіріп 
берді. Бұл процесс микроэволюция деп аталады. Тарихи 
қысқа мерзімде өтетін болғандықтан, оны тікелей бақылап, 
зерттеуге болады. 

12 
Географиялық түр түзіліс бастапқы түр арелының 
кеңеюіне немесе табиғи пайда болған кедергілерден 
(климаттың өзгеруі, тау, өзен) ареалдың оқшауланған 
бөліктерге. Полиполидия құбылысын орыс ғалымы 
И.И.Герасимов 1890 жылы ашқан болатын. Ол бірсыпыра 
наркотикалық заттардың спирогира балдарнына тигізетін 
ә
серін зертейді. Хлоргидрат, хлороформ ж
ә
не эфир сияқты 
наркотиктермен 
ә
сер еткенде спирогира клеткасының 
қалыпты бөліну процесіне өзгеріс енеді. Осыған байланысты 
оның клеткасы бөлінгенде одан біреу ядросыз, екіншісі қос 
ядролы клетка пайда болады; мұнда ядросыз клеткалар өліп 
қалады да, ал қос ядролы клеткаларда күрделі өзгерістер 
жүреді. Бөліну кезде бұлардың ядролары қосылып, екі еселі 
хромосомды бір ядро түзеді. Осылай хромосомдар санының 
еселеп көбею құбылысын Г. Винклер полиполидия деп 
атауды ұсынды. 
Түр түзілу тірі табиғаттағы көп түрліліктің негізгі көзі 
болып табылады. Түр түзілудің бірнеше жолдары бар: 
1) Аллопатриялық түр түзілу (
ә
р жақта оқшауланған) 
бастапқы түр ареалының шеткі аймақтарда орналасқан бір 
немесе бірнеше аралас популяциялардан жаңа түрлердің 
түзілуін айтамыз. Бұл кезде қандай да болса, кең таралған бір 
түр ареалы бірнеше бөліктерге бөлініп кетеді. Мысалы, 
Еуропаның, Кавказдың ж
ә
не Қиыр шығыстың орман 
алқаптарында өсетін інжігүлдің бірнеше түрі бар. Ғылыми 
деректерде мұз басу д
ә
уірінде інжігүл ареалы бірнеше 
бөліктерге бөлініп кеткен. Кейін келе інжугүлдің жаңа 
түрлері климаты біршама өзгерген Закавказье, Жерорта теңізі 
маңында жеке-жеке ареалдарға ие болып, оқшау дами 
бастады. 
2) Симпатриялық түр түзілу – бастапқы түр ареалының 
ішінде жүреді. Мұның бірінші жолы кариотиптің тез арада 
өзгеруіне байланысты жаңа түр түзіліп отырады. Өсімдіктер 
туыстығы жақын түрлердің хромасома сандары еселеніп 
келген топтары белгілі. Мысалы, хризантемада саны 9-18-27 
т.б. хромосомалы формалары кездеседі. 

13 
3) Дивергенттік түр түзілу – популяциялар ішінде 
үздіксіз пайда болып отыратын мутациялардың молаюы 
арқасында ж
ә
не өзара шағылысуға байланысты алуан түрлі 
жаңа генотиптер мен фенотиптер түзіледі. Осының 
салдарынан популяция дараларының арасында белгілердің 
ажырауы – дивергенция жүреді. Бұдан келіп популяция 
ішінде белгілері түрліше бағытта ауытқыған даралардың 
жаңа топтасулары пайда болады. 
4) Филогенетикалық түр түзілу – түр түзілу кезінде 
бастапқы түр даралары тұтас бірнеше ұрпақ бойы бүтіндей 
өзгере отырып жаңа түрге айналады. Жаңа түр 
морфологиялық ерекшеліктеріне қарай оңай ажыратылады. 
Ковалевский жылқының шығу тарихын мысал ете отырып, 
палеонтологиялық тарихи 
ә
діс енгізді. Ол жылқының қазба 
формаларына филогенездік талдау жасап жылқы тобының 
тарихи дамуы ортаның өзгеруінмен тығыз байланысты екенін 
д
ә
лелдеп берді. 
5) Гибридтік түр түзілу – қолдан сұрыптау н
ә
тижесінде 
түзіледі. Көбінесе өсімдіктерге т
ә
н жүргізіледі [5]. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: